Na wołoskich rubieżach. Pochodzenie i stosunki etniczne ludności wołoskiej/wałaskiej na pograniczu śląsko-kisucko-morawskim (w świetle historiografii)
Abstrakt
Od wielu lat sprawy pochodzenia etnicznego migrantów wołoskich budzą kontrowersje. Omawiany obszar stanowił punkt końcowy wołoskich migracji na kierunku zachodnim. Skąpe przekazy źródłowe powodowały, że w wielu pracach ważną rolę odgrywały czynniki subiektywne i polityczne dotyczące opinii na temat przewagi i roli elementów słowiańskich bądź rumuńskich w osadnictwie wołoskim. Autor artykułu omawia historiografię problemu pochodzenia etnicznego Wołochów/Wałachów przybyłych na geograficzne i historyczne pogranicze Śląska, Kisuc i Moraw w pierwszej połowie XVI wieku. Najbardziej udokumentowaną źródłowo publikacją naukową na tentemat pozostaje nadal praca czeskiego badacza Josefa Macůrka z 1959 roku.
Słowa kluczowe
Wołosi/Wałasi; Śląsk; Kisuce; Morawy; Josef Macůrek
Bibliografia
Al Saheb J., Valašska kolonizace na Těšínsku v 16.-18. stoleti, w: Těšínsko v proměnách staletí. Sborník přednášek z let 2008—2009 k dějinám Těšínského Slezska, red. R. Jež, D. Pindur, Český Těšín 2010, s. 71—78.
Bacowie i Wałasi. Kultura pasterska na pograniczu polsko-słowackim, red. E. Kocój, J. Michałek, Cieszyn 2018.
Boia L., Rumuni. Świadomość, mity, historia, Kraków 2003.
Černý F., Moravšti Valaši, „Časopis Matice moravské” 1909, t. 33, s. 355—365.
Chaloupecký V., Valaši na Slovensku, Praha 1947.
Crânjală D., Rumunské vlivy v Karpatech se zvláštním zřetelem k moravskému Valašsku, Praha 1938.
Czajkowski J., Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w grupach etnograficznych, w: Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. 1, red. J. Czajkowski, Rzeszów 1992, s. 27—166.
Czajkowski J., Czy Wołosi to Włosi?, w: Huculi, Bojkowie, Łemkowie — tradycja i współczesność, red. J. Cząstka-Kłapyta, Kraków 2008, s. 13—28.
Czł.[onek] St.[anisław] Wędkiewicz przedstawia pracę dra St. Łukasika p.t. Obustronne stosunki językowe rumuńsko-polskie w słownictwie, toponomastyce i onomastyce, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1935, t. 40, nr 9, s. 264—272.
Davídek V., Osídlení Těšínska Valachy. Studie podle urbářů panství z let 1577, 1621, 1692 a 1755, Praha 1940.
Davídek V., O názvech a jménech Těšínska. S rejstříkem jmen z urbářů z let 1577, 1621, 1692, 1755, Opava 1949.
Dobrowolski K., Migracje wołoskie na ziemiach polskich, w: Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie 28 listopada do 4 grudnia 1930 r., 1: Referaty, Lwów 1930 [odbitka].
Dobrowolski K., Dwa studia nad powstaniem kultury ludowej w Karpatach Zachodnich, w: Studia Historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 2, Kraków 1938, s. 181—246 [odbitka].
Dobrowolski K., Studia nad kulturą pasterską w Karpatach północnych. Typologia wędrówek pasterskich od XIV—XX wieku, „Wierchy” 1960, r. 29, s. 7—51.
Dobrowolski T., Tradycje wołoskie w kulturze artystycznej górali śląskich, „Zaranie Śląskie” 1931, z. 2, s. 86—114.
Drăganu N., Românii în veacurile IX—XIV pe baza toponimiei și a onomasticei, București 1933.
Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2004.
Jawor G., Ethnic Aspects of Settlement in ius valachicum in Medieval Poland (From the 14th to the Beginning of the 16th Century), „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia” 2015, t. 22, vol. 1, s. 47—57.
Kadlec K., Valaši a valašské právo v zemích slovanských a uherskich. S úvodem podávajícím přehled theorií o vzniku rumunského národa, Praha 1916.
Kadłubiec D., Czy strój cieszyński jest strojem wałaskim?, „Kalendarz Śląski 2011”, Czeski Cieszyn 2010, s. 224—227.
Karger W., Rumuńska trówła weselna ze śląskich Beskidów, „Zaranie Śląskie” 1931, z. 2, s. 114—117.
Kiereś M., Kultura ludowa, w: Śląsk Cieszyński w latach 1918—1945, red. K. Nowak, Cieszyn 2015, s. 169—208.
Kłapyta P., Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym, w: Kultura pasterska łuku Karpat i jej oddziaływanie na kulturę Babiogórców. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Babiogórskie Centrum Kultury w Zawoi z okazji 30. „Babiogórskiej Jesieni”, 19 września 2014 r., red. U. Janicka-Krzywda, Kraków—Zawoja 2014, s. 9—26.
Kniezsa I., Pochodzenie hungaryzmów karpackiej terminologii pasterskiej, w: Księga referatów II Międzynarodowego Zjazdu Slawistów, Sekcja I Językoznawstwo, Warszawa 1934, s. 49—53.
Kniezsa I., Pseudorumänen in Pannonien und in den Nordkarpathen, Budapest 1936.
Krandžalov (Crânjală) D., Valaši na Moravě. Materiály, problémy, metody, Praha 1963.
Krandžalov (Crânjală) D., Problematika původu moravských Valachů, „Rozpravy Čs. společnosti antropologické” 1968, č. 12, s. 1—12.
Krygowski W., [Rec.] Jan Reychman: Zagadnienie osadnictwa wołoskiego w Karpatach w rumuńskiej literaturze naukowej lat ostatnich. Odbitka z Rocznika Historii Społeczno-Gospodarczej. Tom VIII. Poznań 1946 r., „Wierchy” 1947, r. 17, s. 204.
Kubok B., Dawne słownictwo gwar cieszyńskich w świetle kontaktów językowych, Warszawa 2001.
Łukasik L., Pologne et Roumanie. Aux confins des deux peuples et des deux langues, Cracovie—Varsovie 1938.
Macůrek J., Valaši v západních Karpatech v 15.—18. století. K déjinám osídlení a hospodářsko--společenského vývoje jižního Těšínska, jihozápadního Polska, severozápadního Slovenska a východní Moravy, Ostrava 1959.
Małecki M., Język polski na południe od Karpat (Spisz, Orawa, Czadeckie, wyspy językowe), Kraków—Warszawa—Łódź—Poznań—Wilno—Zakopane 1938.
Miklosich F., Über die Wanderungen der Rumunen in den dalmatinischen Alpen und den Karpaten, Wien 1880.
Nalepa J., Łemkowie, Wołosi i Biali Chorwaci. Uwagi dotyczące kwestii genezy osadnictwa ruskiego na polskim Podkarpaciu, „Acta Archeologica Carpathica” 1997—1998, t. 34, s. 135—173.
Nistor I., Cehoslovaci şi Românii. Expunere istorică, Cernăuţi 1930.
Oczko A., Rumuńska słowiańszczyzna. Zapożyczenia południowosłowiańskie w języku rumuńskim w XVI i XVII wieku, Kraków 2014.
Oczko A., Wołoski karpatyzm leksykalny a terminologia pasterska, dostępne w Internecie: https://vlachs-project.eu/data/uploads/monografia/anna-oczko-wooski-karpatyzm-leksykalny-a-terminologia-pasterska.pdf (dostęp: 12.02.2022).
Pamiętnik dra Andrzeja Cinciały, notarjusza w Cieszynie (1825—1898), wyd. i wstępem zaop. J.S. Bystroń, Katowice 1931.
Panic I., Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528—1653), Cieszyn 2011.
Pastrnek F., O původě moravských Valachů, „Časopis Matice moravské” 1907, r. 31, s. 113—129.
Piskurewicz J., Kontakty naukowe polsko-rumuńskie 1918—1939, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 1994, t. 3, nr 1 (5), s. 110—114.
Pol W., Rzut oka na północne stoki Karpat, Rzeszów 2015 [reprint wydania z 1851 r.].
Poloczkowa B., Cieszyńskie źródła o pochodzeniu Wałachów, „Pamiętnik Cieszyński” 1992, t. 4, s. 83—90.
Popiołek F., Początki zasiedlania Beskidów Śląskich, „IV Rocznik Oddziału PTT »Beskid Śląski« w Cieszynie”, Cieszyn 1933, s. 34—49.
Popiołek F., Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice 1939.
Porawska J., Stereotypy językowe jako przyczynek do badania stosunków polsko-rumuńskich. Językowo-kulturowy obraz Wołochów i Wołoszczyny w języku polskim, w: Kontakty polsko-rumuńskie na przestrzeni wieków. Relaţii polono-române de-a lungul timpului, red. S. Iachimovschi, E. Wieruszewska, Suceava 2001, s. 166—181.
Prasek V., Valaši na Frýdecku, „Věstník Matice Opavské” 1895, č. 5, s. 1—8.
Prasek V., Jmeno „Valach“, „Národopisný sborník českoslovanský” 1900, č. 6, s. 28—37.
Repeła J., Przegląd badań nad osadnictwem wołoskim na północ od Karpat, „Wierchy” 1988—1991, r. 57, s. 190—197.
R.[eychman] J., Z nowszych prac o kolonizacji wołoskiej w Karpatach, „Wierchy” 1936, t. 14, s. 246—247.
Reychman J., Zagadnienie osadnictwa wołoskiego w Karpatach w rumuńskiej literaturze naukowej ostatnich lat, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1939—1946, t. 8, z. 2 [odbitka].
R.[eychman] J., Najnowsze badania nad osadnictwem wołoskim w Karpatach, „Wierchy” 1949, r. 19, s. 281—283.
Reychman J., Josef Macůrek, Valaśska kolonisace v zapadnich Karpatech, „Wierchy” 1959, r. 28, s. 305—308.
Sawicki L., Szałaśnictwo na Wołoszczyźnie Morawskiej. (Wędrówki pasterskie w Karpatach 2), „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 1919, t. 14, s. 81—136.
Stachowski M., Karpatyzm leksykalny, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, „Prace Językoznawcze” 2005, z. 122, s. 178—188.
Sulimirski T., Trakowie w północnych Karpatach i problem pochodzenia Wołochów, w: Magury 85. Informator turystyczny, red. A. Zatorska, Warszawa 1985, s. 3—27.
Szanter Z., Skąd przybyli przodkowie Łemków? O osadnictwie z południowych stoków Karpat w Beskidzie Niskim i Sądeckim, w: Magury 93. Przegląd krajoznawczy poświęcony Beskidowi Niskiemu, SKBP, Warszawa 1994, s. 7—20.
Szanter Z., Jeszcze o osadnictwie zza południowej granicy w Beskidzie Niskim i Sądeckim, w: Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce, red. A.A. Zięba, Kraków 1997, s. 181—202.
Štika J., Etnografický region Moravské Valašsko, Ostrava 1973.
Štika J., Lach, Valach, Gorol a název regionu, w: Těšínsko, t. 5, red. J. Štika, Šenov 2003, s. 101—102.
Štika J., Valaši a Valašsko. O puvodů Valachů, valašské kolonizaci, vzniku a historii moravského Valašska a take o karpatských salašich, Rožnov pod Radhoštěm 2007.
Truszkowski W., Studia socjolingwistyczne z dialektologii rumuńskiej: na materiale wsi Drăguș w Siedmiogrodzie rumuńskim w konfrontacji z polską gwarą wsi Ochotnica Dolna w Gorcach, Kraków 1992.
Válek J., Poznámky k mapě moravského Valašska, „Časopis Moravského muzea zemského” 1907, r. 7, s. 51—85.
Válek J., Poznámky k mapě moravského Valašska, „Časopis Moravského muzea zemského” 1908, r. 8, s. 81—118.
Válek J., Poznámky k mapě moravského Valašska, „Časopis Moravského muzea zemského” 1909, r. 9, s. 109—130.
Válek J., Poznámky k mapě moravského Valašska, „Časopis Moravského muzea zemského” 1910, r. 10, s. 133—146, 289—304.
Válek J., Poznámky k mapě moravského Valašska, „Časopis Moravského muzea zemského” 1911, r. 11, s. 123—135.
Vašek A., Jazykové vlivy karpatské šalasnické kolonizace na Moravě. Konfrontačně-komparatistická gramatická studie karpatologická, Praha 1967.
Velička D., Dejiny osídlenia Kysúc, Martin 2017.
Wędkiewicz S., Dialekt rumuński używany na ziemiach polskich, w: Encyklopedya polska, t. 3, Kraków 1915.
Wolski K., Stan polskich badań nad osadnictwem wołoskim na północ od Karpat, „Rocznik Przemyski” 1958, t. 9, s. 211—225.
Wołoskie dziedzictwo Karpat, red. J. Szymik, L. Richter, Czeski Cieszyn 2008.
Zawada P., Podania o powstaniu Jaworzynki i Koniakowa, „IV Rocznik Oddziału PTT »Beskid Śląski« w Cieszynie”, Cieszyn 1933, s. 50—56.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0001-7574-7481
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
