Wstęp

Artykuł omawia propagandowe wykorzystanie postaci Augusta przez cesarza Galliena (253–268) w okresie kryzysu III wieku w Cesarstwie Rzymskim. Ukazano, jak Gallien, poprzez świadome nawiązania ikonograficzne i ideowe, starał się legitymizować swoją władzę, odwołując się do wzorca pierwszego pryncepsa jako idealnego władcy i twórcy złotego wieku. Analiza koncentruje się na portrecie cesarskim i mennictwie, w których Gallien przybierał cechy znane z wizerunków Augusta – zarówno fizyczne, jak i symboliczne. W monetach podkreślano idee pokoju (pax), zwycięstwa (victoria), cnoty (virtus) oraz złotego wieku (aureum saeculum), wskazując na misję cesarza jako obrońcy i odnowiciela Imperium. Szczególną uwagę zwrócono na propagandowe motywy jedności dynastii Licyniuszy oraz obecność młodych następców, co miało wzmacniać obraz trwałości i boskiego porządku. Autor dowodzi, że Gallien jako jeden z nielicznych władców epoki kryzysu w sposób spójny i celowy kształtował swój publiczny wizerunek, posługując się mitem Augusta, nie tylko dla uwiarygodnienia swojej pozycji, ale również by zapowiedzieć nową epokę stabilizacji – saeculum novum – jako kontynuację klasycznych wzorców rzymskiej ideologii władzy.

Artykuł podejmuje problematykę charakteru zgromadzenia ludowego w Pyrzycach z 1124 roku, analizując je jako potencjalny relikt ustroju plemiennego lub jako formę wiecu grodowo-miejskiego. Autor, odwołując się do różnorodnych koncepcji historiograficznych – od K. Zernacka po H. Łowmiańskiego – wskazuje, że dotychczasowe ujęcia oscylują między interpretacją wiecu jako instytucji miejskiej a postrzeganiem go jako archaicznego organu wspólnoty plemiennej. Szczegółowa analiza źródeł, przede wszystkim relacji Herborda o misji św. Ottona z Bambergu, ukazuje wyjątkowość zgromadzenia pyrzyckiego. Autor podkreśla, że choć odbyło się ono w przestrzeni grodowej, uczestniczyła w nim ludność całej okolicy, co świadczy o szerszym zasięgu społecznym wiecu. Zwrócono uwagę na strukturę decyzyjną – podział na starszyznę i lud – oraz wskazano na możliwe związki z praktykami kultowymi i cyklem księżycowym. W świetle danych archeologicznych i osadniczych Pyrzyce jawią się nie jako republika kupiecka, lecz jako ośrodek administracyjny regionu o charakterze rolniczym. Artykuł postuluje odejście od skrajnych interpretacji i przyjęcie perspektywy ewolucji form ustrojowych, w której wiec pyrzycki stanowi przejaw adaptacji tradycyjnych mechanizmów decyzyjnych do zmieniających się realiów społeczno-politycznych XII wieku.

Artykuł przedstawia analizę genezy Żor jako osady przedlokacyjnej i dowodzi, że ich początki sięgają co najmniej przełomu XII i XIII wieku, a być może jeszcze głębiej. Autor, opierając się na dokumentach książęcych, zwłaszcza dyplomie Władysława opolskiego z 1272 roku oraz wpisach w „Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis”, rekonstruuje strukturę własności i charakter osadnictwa na obszarze Żor przed nadaniem im praw miejskich. Szczególną uwagę poświęca analizie powierzchni użytkowanej ziemi (około 600 ha), co świadczy o znacznym potencjale gospodarczym miejscowości. Artykuł wskazuje, że Żory miały rozbudowaną strukturę osadniczą i były wsią stabilną, dobrze zagospodarowaną, która mogła funkcjonować jako centrum parafialne oraz zaplecze organizacyjne dla klasztoru cystersów. Potwierdza to m.in. fakt zobowiązania mieszkańców do świadczeń wobec klasztoru w Rudach jeszcze przed 1272 rokiem. Autor argumentuje również, że darowizna księcia Mieszka II Otyłego dla cystersów miała charakter pierwotny, a relacje majątkowe z Żorami należy wiązać z nieudaną próbą lokalizacji opactwa w pobliskich Woszczycach. Podjęte w pracy badania retrospektywne ukazują, iż lokacja miasta Żory była świadomym aktem wykorzystania istniejącego potencjału osadniczego, a nie wynikiem przypadkowej decyzji książęcej.

Artykuł analizuje działania dyplomatyczne podjęte przez Rzeczpospolitą po uchwaleniu Konstytucji 3 maja 1791 roku, koncentrując się na notyfikacji jej postanowień na dworach pruskim i austriackim. Autor omawia okoliczności polityczne i proceduralne towarzyszące przekazaniu konstytucji jako aktu państwowego do wiadomości europejskich mocarstw, wskazując na trudności wynikające zarówno z wewnętrznej sytuacji Rzeczypospolitej, jak i z chłodnej, a momentami wrogiej reakcji Berlina i Wiednia. W artykule ukazano znaczenie notyfikacji jako aktu legitymizacji reform ustrojowych oraz jako instrumentu walki o międzynarodowe uznanie nowego porządku prawno-politycznego. Analiza oparła się na dokumentach źródłowych, korespondencji dyplomatycznej i relacjach uczestników wydarzeń. Szczególnie podkreślono rolę posła Franciszka Bukatego w Berlinie oraz trudności w uzyskaniu audiencji w Wiedniu. Autor dochodzi do wniosku, że brak jednoznacznej akceptacji ze strony Prus i Austrii nie tylko osłabił międzynarodową pozycję Rzeczypospolitej, ale także przyczynił się do eskalacji działań przeciwnych Konstytucji, co ostatecznie doprowadziło do konfederacji targowickiej i drugiego rozbioru Polski.

Artykuł przedstawia studium trzech kupców z Moraw i Śląska – Karla Antona Czeikego, Ignaza Franza Pagatscha oraz Karla Pamesbergera – którzy w czasach panowania Marii Teresy uzyskali nobilitację. Na podstawie ich nobilitacyjnych akt autor analizuje mentalność proto-kapitalistycznego przedsiębiorcy, rekonstruując hierarchię wartości, jaką ci kupcy przedstawiali jako uzasadnienie przyznania im szlachectwa. Badanie ukazuje, że lojalność wobec dynastii Habsburgów oraz państwa, udokumentowana m.in. przez finansowanie działań wojennych, była przez nich eksponowana jako najwyższa wartość. Drugim istotnym elementem był mit starożytnego pochodzenia oraz zasługi rodzinne, choć często oparte na niezweryfikowanych genealogicznych legendach. Dopiero na dalszym planie znajdowały się argumenty gospodarcze, takie jak rozwój manufaktur, organizacja produkcji czy handel międzynarodowy. Artykuł ukazuje również napięcia między postrzeganiem własnych zasług przez przedsiębiorców a ich społecznym odbiorem, zarówno przez administrację państwową, jak i przez mieszczaństwo, które często uznawało aktywność gospodarczą za wynik wyłącznie interesu prywatnego. Studium pokazuje, że przedsiębiorcy byli grupą o odmiennej tożsamości, której mentalność formowała się w warunkach merkantylistycznego państwa absolutnego, a ich droga do uznania społecznego prowadziła przez asymilację wzorców elitarnych i szlacheckich.

Artykuł prezentuje wyniki badań nad naturalnym ruchem ludności w wybranych miastach południowych Moraw od zakończenia wojny trzydziestoletniej do połowy XIX wieku. Analiza oparta została na danych z rzymskokatolickich ksiąg metrykalnych (urodzenia, małżeństwa, zgony), obejmujących Brno, Ivančice, Telč, Slavonice, Uherský Brod i Jaroměřice nad Rokytnou. Autorka ukazuje wpływ wojny, epidemii, głodu i wojen napoleońskich na dynamikę demograficzną regionu. Szczególną uwagę poświęca demograficznym kryzysom, zwłaszcza tym z lat 1643–1645, 1680, 1771–1772 i 1806, kiedy śmiertelność znacząco przewyższała liczbę urodzeń, prowadząc do depopulacji. W artykule ukazano zróżnicowanie regionalne przyrostu naturalnego oraz wpływ czynników urbanizacyjnych, sanitarnych i wojskowych na zmiany ludnościowe. Wskazano również na ewolucję jakości zapisów metrykalnych oraz zmiany mentalności ludności w czasie katastrof demograficznych. Mimo licznych kryzysów, od końca XVII wieku zaznacza się trend wzrostu liczby ludności, choć tempo to było powolne i silnie zależne od warunków zewnętrznych. Artykuł wpisuje się w nurt interdyscyplinarnych badań z pogranicza demografii historycznej, socjologii, historii codzienności i antropologii społecznej, podkreślając znaczenie mikroanalizy dla zrozumienia długoterminowych procesów ludnościowych w Europie Środkowej.

Artykuł poświęcony jest działalności Františka Řehořa, wybitnego czeskiego etnografa i pisarza, który w drugiej połowie XIX wieku prowadził badania nad kulturą i społeczeństwem wschodniej Galicji. Autor przedstawia życiorys Řehořa, jego przeprowadzkę do Galicji, aktywność badawczą, literacką oraz zasługi w popularyzacji wiedzy o ukraińskich grupach etnicznych – Rusinach, Hucułach, Bojkach i Łemkach. Szczególną uwagę zwrócono na jego zaangażowanie w gromadzenie materiałów etnograficznych oraz na udział w pracach nad "Ottovým Slovníkem naučným". Řehoř nie tylko pisał liczne artykuły o zwyczajach, strojach, obrzędach i mentalności społeczności galicyjskich, ale także aktywnie współpracował z czeskimi kręgami naukowymi, w tym z rodziną Náprstkowych, dla których zbierał eksponaty muzealne. Dokumentował też życie codzienne poprzez fotografię, co było nowatorskim podejściem w jego czasach. Artykuł ukazuje znaczenie działalności Řehořa dla rozwoju czeskiej i słowiańskiej etnologii, podkreślając jego wpływ na wzajemne poznanie kultur czeskiej i ukraińskiej. Autor konkluduje, że choć František Řehoř zmarł przedwcześnie, jego dorobek pozostaje trwałym świadectwem pasji i zaangażowania w badania nad kulturą ludową Europy Środkowo-Wschodniej.

Artykuł analizuje działalność białoruskich i rosyjskich środowisk antybolszewickich na terenie Litwy Środkowej w latach 1921–1922, w świetle niepublikowanych dotąd materiałów policyjnych z archiwów litewskich. Szczególną uwagę poświęcono strukturze i aktywności byłych żołnierzy armii gen. Stanisława i Józefa Bałachowiczów oraz rosyjskich monarchistów i zwolenników Borisa Sawinkowa. Artykuł ukazuje niejednorodność ideową tych środowisk – od zwolenników niepodległości Białorusi po monarchistów rosyjskich – oraz ich próby wznowienia działań przeciwko władzy sowieckiej, często pod patronatem polskich służb wywiadowczych. Omówiono również polityczne i dyplomatyczne napięcia wynikające z obecności tych grup na terenie Litwy Środkowej oraz reakcje władz polskich, które balansowały między wspieraniem antysowieckiej konspiracji a zobowiązaniami wynikającymi z traktatu ryskiego. W artykule zwrócono uwagę na różne motywacje uczestników ruchu oporu – od ideowych po oportunistyczne – oraz na ich związki z ruchem białoruskim i zagranicznymi ośrodkami emigracyjnymi. Studium ukazuje skomplikowaną dynamikę polityki polskiej wobec środowisk antysowieckich i ich rolę w regionalnej grze politycznej w pierwszych latach po wojnie polsko-bolszewickiej.

Artykuł przedstawia społeczną i polityczną aktywność liberalnie zorientowanych czeskich kobiet w pierwszej Czechosłowackiej Republice (1918–1938). Autorka analizuje działalność organizacji takich jak Żeńska Rada Narodowa i Zemská organizace pokrokových žen moravských, wskazując na ich wkład w walkę o faktyczną realizację konstytucyjnych praw kobiet. Choć formalnie zapewniono kobietom prawa wyborcze w 1920 roku, praktyczna równość napotykała na opór społeczny i instytucjonalny. Kobiety działały na rzecz reform w edukacji, opieki nad dziećmi, równouprawnienia w zatrudnieniu oraz walki z uprzedzeniami wobec zatrudniania zamężnych kobiet w czasie kryzysu gospodarczego. Organizacje kobiece odgrywały również istotną rolę w międzynarodowych strukturach, uczestnicząc w ruchach na rzecz pokoju i rozbrojenia. Aktywność kobiet, mimo licznych trudności, przyczyniła się do trwałej zmiany pozycji społecznej kobiet w Czechosłowacji. Autorka podkreśla, że analiza historii ruchów kobiecych umożliwia pełniejsze zrozumienie przemian społecznych i politycznych zachodzących w pierwszej połowie XX wieku, zwłaszcza w kontekście powolnego wdrażania demokratycznych zasad zapisanych w konstytucji.

Artykuł analizuje miejsce i rolę Demokratycznej Partii (Demokratická strana) w strukturze politycznej Słowacji w latach 1945–1948. Autor przedstawia genezę partii wywodzącej się z kręgów obywatelskiego ruchu oporu oraz jej rozwój w warunkach ograniczonej demokracji, kształtowanej przez Narodowy Front. Demokratyczna Partia musiała reprezentować szerokie spektrum nurtów politycznych poza lewicą skupioną wokół Komunistycznej Partii Słowacji. W artykule omówiono programowe zasady partii, obejmujące obronę własności prywatnej i demokratycznego porządku oraz jej rolę w powojennej polityce, w tym sukces w wyborach parlamentarnych w 1946 roku. Autor opisuje również narastające napięcia polityczne, presję ze strony komunistów, oskarżenia o kontrrewolucyjną działalność oraz stopniowe marginalizowanie partii. Demokratická strana, mimo prób obrony demokracji, nie zdołała powstrzymać przejęcia władzy przez komunistów w lutym 1948 roku i została rozwiązana. Studium ukazuje trudności w funkcjonowaniu partii centrowych w warunkach narastającego systemu monopartyjnego i zaniku pluralizmu politycznego w powojennym Czechosłowacji.

Artykuł przedstawia wyniki badań dotyczących świadomości historycznej czeskiej młodzieży w odniesieniu do wybitnych postaci narodów sąsiednich. Autorka analizuje stopień znajomości osobistości polityki, nauki, kultury i sztuki z Polski, Słowacji, Niemiec, Austrii i Węgier wśród uczniów szkół podstawowych i średnich. Badania wykazały, że młodzież czerpie wiedzę głównie z mediów masowych, takich jak telewizja i radio, podczas gdy rola szkoły systematycznie maleje. Szczególną uwagę zwrócono na spadek znajomości polskich osobistości i wydarzeń historycznych w porównaniu z wynikami wcześniejszych badań z 1996 roku. Analiza wskazuje na ogólny trend ograniczania wiedzy o sąsiadach i osłabienie zainteresowania tradycyjnymi źródłami wiedzy historycznej, jak literatura czy podręczniki. Wyniki badań podkreślają również wpływ aktualnej sytuacji społeczno-politycznej na kształtowanie opinii młodzieży oraz wskazują na konieczność reform w systemie edukacji historycznej, aby przeciwdziałać powierzchowności i stereotypizacji wiedzy o sąsiednich narodach w kontekście integracji europejskiej.