Współczesne silva rerum – ekologiczne inklinacje J.R.R. Tolkiena jako element dydaktyki polonistycznej
Abstrakt
Przedmiotem artykułu jest próba odczytania cyklu „Władcy Pierścieni” w kontekście idei zwrotu ekologicznego przy użyciu aparatu metodologicznego ekokrytyki. Autor poddaje namysłowi wprowadzanie motywów związanych z ochroną środowiska na różnych poziomach utworu literackiego w nawiązaniu do typologii Grzegorza Trębickiego: od ontologii i eschatologii świata wtórnego, przez uwikłanie w mity, toposy i tradycję literacką, na tropach poetyckich i kreacji bohaterów skończywszy. Wychodząc od koncepcji czułego narratora (Tokarczuk), poszukuje przede wszystkim figur empatii (t.j. prozopopeja, uppersonifikacja). Dopełnieniem tematów deforestacji oraz zagrożeń płynących z agresywnego rozwoju kopalnictwa staje propozycja ćwiczeń dydaktycznych dostosowanych dla poziomu szkoły ponadpodstawowej. Nawiązując do praktyk awangardowych (Queneau) uczniom proponuje się zabawę ze sylwicznością, intertekstualnością oraz transmedialnością literatury – stworzenie kolażu literackiego z wierszy Tolkiena, polskich poetów oraz tekstów mediów masowych.
Słowa kluczowe
J.R.R. Tolkien; ekokrytyka; polonistyczna dydaktyka literatury; fantasy; uppersonifikacja; czuły narrator
Bibliografia
Adamiak S., 2021, Teologia Tolkiena, Wydawnictwo Stacja7, Kraków.
Bar W., 2020, Ekobójstwo i grzech ekologiczny. Dwa terminy – dwa porządki – wspólna sprawa, „Studia Prawnicze KUL”, nr 82, s. 33–57, https://doi.org/10.31743/sp.5808.
Crutzen P.J., Stoermer E.F., 2000, The „Anthropocene”, „Global Change Newsletter”, vol. 41, s. 17–18, pobrano z: http://www.igbp.net/download/18.316f18321323470177580001401/1376383088452/NL41.pdf [24.02.2024].
Dobak A., 1977, Sielanka, w: Słownik literatury polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 669–676.
Domańska E., 2013, Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 13–32.
Dutka E., 2023, Góry wołają i milczą. O antropomorfizacji, personifikacji i prozopopei, „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo”, nr 13 (16), s. 67–80, http://dx.doi.org/10.32798/pflit.960.
Ehrmann M., [b.r.], Dezyderata, https://poezja.net/dezyderata/ [dostęp: 24.02.2024].
Eliot T.S., 1998, Tradycja i talent indywidualny, tłum. H. Pręczkowska, w: T.S. Eliot, Kto to jest klasyk i inne eseje, przekł. M. Heydel i in., Wydawnictwo Znak, Kraków, s. 24–33.
Gajewska G., 2023, Ekofantastyka. Ujęcie sympojetyczne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Gulisano P., 2002, Tolkien. Mit i łaska, tłum. A. Kuciak, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze, Poznań.
Hartwig J., 2000, Wybór wierszy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Jackson P., reż., 2012, Hobbit: Niezwykła podróż, Nowa Zelandia–USA.
Johnson M., Lakoff G., 2020, Metafory w naszym życiu, przeł. i wstępem opatrzył T.P. Krzeszowski, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
Koziołek K., 2017, Czas lektury; Wywołać zachwyt, w: Taż, Czas lektury, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 7–52, 147–186.
Krzywy R., 2013, Silvae i sylwy. Glosa historycznoliteracka do pewnego nieporozumienia, „Pamiętnik Literacki”, z. 3, s. 145–151, pobrano z: https://rcin.org.pl/ibl/dlibra/publication/82206?id=82206 [24.02.2024].
Lovelock J., 2007, The Revenge of Gaia. Earth’s Climate Crisis and the Fate of Humanity, Penguin Books, New York.
Majkowski T.Z., 2013, W cieniu białego drzewa. Powieść fantasy XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Mickiewicz A., 1949, Wiersze [Dzieła. Wydanie narodowe, T. 1], Czytelnik, Kraków.
Mika K., 2023, Fantastyka, geopoetyka, dydaktyka – ekorefleksja nad powieściami Tolkiena, Uniwersytet Śląski w Katowicach, praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr Marii Wacławek.
Mika K., 2024: Czuły narrator Tolkienowskiego uniwersum, Padlet, 4.04.2024, https://padlet.com/mikakacper01/czu-y-narrator-tolkienowskiego-uniwersum-6pcc1tt8le5pda81 [dostęp: 24.02.2024].
Olszański T.A., 1996, Zarys teologii dzieła Tolkiena, w: J.R.R. Tolkien. Recepcja polska, red. J.Z. Lichański, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 135–158.
Oziewicz M., 2005, Opowieści z Narnii jako fantasy, w: Tenże, Magiczny urok Narnii. Poetyka i filozofia „Opowieści z Narnii” C.S. Lewisa, Universitas, Kraków, s. 339–362.
Poradecki M., 2005, Światy i przyroda w literaturze fantasy – na podstawie utworów Tolkiena i Sapkowskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, nr 7, s. 495–514, pobrano z: https://dspace.uni.lodz.pl/xmlui/handle/11089/9182 [24.02.2024].
Queneau R., 2008, Sto tysięcy miliardów wierszy, tłum. J. Gondowicz, Ha!art, Kraków.
Shippey T., 2003, The Road to Middle-earth, Revised and Expanded Edition, Houghton Mifflin Company, Boston–New York.
Skubalanka T., 1984, Antropomorfizacja w poetyckich opisach przyrody, w: Taż, Historyczna stylistyka języka polskiego: przekroje, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 153–178.
Słomak I., 2013, Poetyckie i prozatorskie „sylwy” – wobec tradycji retorycznej, „Śląskie Studia Polonistyczne”, nr 4 (2), s. 271–297, pobrano z: https://journals.us.edu.pl/index.php/SSP/article/view/3323 [24.02.2024].
Sokołowski K., 1996, Fenomen Tolkiena, w: J.R.R. Tolkien. Recepcja polska. Studia i eseje, red. J.Z. Lichański, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 17–24.
Szymborska W., 2023, Wiersze wszystkie, Wydawnictwo Znak, Kraków.
Ślósarska J., 1996, Wędrówka na Górę Przeznaczenia, w: J.R.R. Tolkien. Recepcja polska, red. J.Z. Lichański, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 99–112.
Tidwell C., 2018, Ecohorror, w: Posthuman glossary, eds. R. Braidotti, M. Hlavajova, Blommsbury Academic, London–Oxford–New York–New Delhi–Sydney, s. 115–116.
Tokarczuk O., 2020, Czuły narrator, Wydawnictwo Literackie, Warszawa.
Tolkien J.R.R., 1998, Mythopoeia, w: Tenże, Drzewo i liść oraz Mythopoeia, wstęp Ch. Tolkien, tłum. J. Kokot, J.Z. Lichański, K. Sokołowski, wyd. 2, Zysk i S-ka, Poznań, s. 69–74.
Tolkien J.R.R., 2017, Silmarillion, ilustr. T. Nasmith, tłum. M. Skibniewska, Zysk i S-ka, Poznań.
Tolkien J.R.R., 2020, Listy, oprac. H. Carpenter przy współpr. C. Tolkiena, tłum. A. Sylwanowicz „Evermind”, Zysk i S-ka, Poznań.
Tolkien J.R.R., 2021, Władca Pierścieni. Drużyna Pierścienia. Dwie wieże. Powrót króla, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa.
Tomaszewska W., 2018, „Zielone pisanie”, „zielone czytanie”. Humanistyka ekologiczna jako projekt badań literaturoznawczych, „Studia Ecologiae et Biethicae”, nr 4 (16), s. 77–95, http://doi.org/10.21697/seb.2018.16.4.08.
Tomczok M., 2018, Prozopopeja, w: Ilustrowany słownik terminów literackich. Historia, anegdota, etymologia, red. Z. Kadłubek, B. Mytych-Forajter, A. Nawarecki, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk, s. 133–134.
Trębicki G., 2020, Świat wartości. Aksjologia fantasy świata wtórnego – model podstawowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce.
Tuwim J., 1973, Wiersze wybrane, oprac. M. Głowiński, wyd. 3 zm., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
https://orcid.org/0009-0005-4412-3867
Kacper Mika – magistrant na kierunku filologia polska na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, autor pracy licencjackiej na temat ekokrytycznych i geopoetyckich wątków twórczości J.R.R. Tolkiena oraz artykułu dotyczącego hybrydyczności oraz intertekstualności w powieściach Radka Raka i Katarzyny Puzyńskiej. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół tradycji literackiej, ekologicznej i mitograficznej interpretacji współczesnej fantasy epickiej.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
