W artykule podjęto próbę spojrzenia na wyzwania związane ze szkolnym czytaniem literatury w dobie antropocenu z perspektywy filozoficznych założeń dotyczących podmiotowości ucznia i działań nauczyciela pozwalających na urzeczywistnienie się tej podmiotowości. Zaprezentowano także propozycję wcielenia tych założeń teoretycznych do konkretnych rozwiązań dydaktycznych. We wstępie przedstawiono stan badań nad działaniami podejmowanymi w obrębie nauczania języka polskiego w dobie antropocenu, następnie zagadnienia związane z tą epoką i powiązanym z nią kryzysem wyobraźni. Obszernie omówiono Gerta Biesty koncepcję światocentrycznej edukacji, by w części ostatniej przedstawić propozycję cyklu lekcji urzeczywistniającego założenia teoretyczne tej koncepcji.

Autor artykułu zgadza się z Gertem Biestą, iż pedagogika to zasadniczo partycypacja w procesie edukacyjnym wszystkich w ten proces wciągniętych tak, by w jego efekcie zmieniały się poglądy i zachowania, i podejmuje próbę odczytania drugiego tomu przygód Alicji Lewisa Carrolla oraz Małego Księcia Antoine’a de Saint-Exupéry’ego jako tekstów umożliwiających, po pierwsze, krytyczną obserwację, a po drugie – zmianę w sposobie postrzegania i traktowania natury. Wprowadzone przez Andrzeja Nowaka pojęcie „wyobraźnia ontologiczna” pozwala zrozumieć świat jako wciąż komplikujący się i rozwijający się system połączeń między aktorami ludzkimi i nieludzkimi tworzący oikos, przestrzeń, która nie tylko wyznacza ramy naszego życia, ale i sama żyje. Autor tekstu proponuje służącą oikos pedagogikę geologiczną pokonującą ograniczenia pedagogiki opartej na libidinalnej żądzy dominacji, jak i tej wyrastającej z równie libidinalnej żądzy posiadania.

Artykuł dotyczy problematyki współczesnej literatury dziecięcej w kontekście zawartych w niej obrazów antropocenu oraz zjawisk ekologicznych. Zaakcentowano w nim potrzebę włączenia dzieci jako społeczności współpracującej ze środowiskiem dorosłych w projektowanie wizji przyszłości świata. W tekście zwrócono uwagę na ekologiczny wymiar opowiadania Marii Terlikowskiej pt. Drzewo do samego nieba (1975) i oraz antropocentryczny stosunek do otoczenia na przykładzie interpretacji powieści Jana Bliźniaka pt. Śrubek i tajemnice Maszynerii (2022). Autorka poprzez zestawienie tych dwóch pozycji literackich przedstawia sytuację dziecięcych odbiorców literatury, żyjących w II połowie XX wieku i w latach 20. XXI wieku, jako tych, którzy mają szansę stworzyć społeczeństwo dbające o przyszłość globu. Podkreśla znacznie zauważenia przez ludzi relacji człowieka z innymi (nieludzkimi) istotami. Buduje refleksję na temat roli literatury w kształtowaniu światopoglądów jej młodych czytelników. Badaczka podkreśla optymistyczny wydźwięk literackich tekstów kierowanych do dzieci i wskazuje obszar literatury dziecięcej jako ważne miejsce dla tworzenia konstruktywnego dialogu między światem dorosłych, dzieci i składników natury.

W artykule zaprezentowano opowiadanie Cud kwitnących sadów (1987) Wandy Osuchowskiej-Orłowskiej oraz powieści Ostatnie drzewo na Ziemi (2021) Małgorzaty Kur i A kiedy zniknie pustynia (2020) Marie Pavlenko skierowanych do młodego czytelnika. Opowieści te, poddane ekokrytycznej lekturze, mogą pomóc w postulowanym przez Marcina Napiórkowskiego naprawianiu przyszłości dzięki nowym, lepszym opowieściom o niej. Analizowane w artykule teksty prozatorskie mogą służyć uświadomieniu odbiorcy, jakie konsekwencje grożą gatunkowi ludzkiemu, jeśli z Ziemi znikną wszystkie drzewa. Są to opowieści fantastyczne, których akcja osadzona jest w niedalekiej przyszłości. Wszystkie niosą nadzieję na to, że nawet zniszczone ekosystemy da się odbudować, a kluczem do tego jest osobiste zaangażowanie ludzi – naukowców, ale przede wszystkim bohaterów dziecięcych – w ratowanie drzew. To zaangażowanie jest możliwie dzięki budowaniu osobistej relacji z drzewami, ta z kolei rodzi się dzięki opowieściom przekazywanym z pokolenia na pokolenie.

Przedmiotem artykułu jest próba odczytania cyklu „Władcy Pierścieni” w kontekście idei zwrotu ekologicznego przy użyciu aparatu metodologicznego ekokrytyki. Autor poddaje namysłowi wprowadzanie motywów związanych z ochroną środowiska na różnych poziomach utworu literackiego w nawiązaniu do typologii Grzegorza Trębickiego: od ontologii i eschatologii świata wtórnego, przez uwikłanie w mity, toposy i tradycję literacką, na tropach poetyckich i kreacji bohaterów skończywszy. Wychodząc od koncepcji czułego narratora (Tokarczuk), poszukuje przede wszystkim figur empatii (t.j. prozopopeja, uppersonifikacja). Dopełnieniem tematów deforestacji oraz zagrożeń płynących z agresywnego rozwoju kopalnictwa staje propozycja ćwiczeń dydaktycznych dostosowanych dla poziomu szkoły ponadpodstawowej. Nawiązując do praktyk awangardowych (Queneau) uczniom proponuje się zabawę ze sylwicznością, intertekstualnością oraz transmedialnością literatury – stworzenie kolażu literackiego z wierszy Tolkiena, polskich poetów oraz tekstów mediów masowych.

The article is an analysis and interpretation of Jacqueline Kelly’s novel The Evolution of Calpurnia Tate (situated in the context of the writer’s work and, more broadly, the trend of retro youth novels). Referring to the concept of catharsis constitutive of Greek tragedy (offered to the recipient to experience pity and fear), I would like to present The Evolution of Calpurnia Tate as a work that offers compassion, sadness and hope – a “weak” version of catharsis, adjusted to the sensitivity of the young reader, and, at the same time, not distorting the difficult truth about the world. Above all, the category of weakness, common to people and other human beings have been highlighted. The primary goal of the article is, therefore, to extract the axiological message of the novel. To do so, a compilation of various methodologies (comparative studies, ecocriticism, feminist criticism), and a research tool have been used.

Artykuł analizuje książkę Bajki filozoficzne. Jak żyć na Ziemi? Michela Piquemala (2015) z perspektywy ekologicznej. Cykl Bajki filozoficzne, zainicjowany w 2003 roku, zdobył szerokie uznanie na świecie i w Polsce. Seria książek Michela Piquemala zawiera bajki i inne teksty kultury pochodzące z różnych kultur i epok historycznych. Trzecia część cyklu koncentruje się na relacji człowiek-przyroda-planeta oraz wskazuje na potrzebę harmonii ludzi z naturą oraz odpowiedzialność ekologiczną współczesnego społeczeństwa. Książka Jak żyć na Ziemi? zwraca uwagę na pilne problemy ekologiczne, takie jak zanieczyszczenie środowiska, globalne ocieplenie, klęski żywiołowe, wymieranie gatunków, nadprodukcja toksycznych śmieci. Pytania i komentarze w modułach W pracowni filozofa pomagają czytelnikom zrozumieć głębsze znaczenia tekstów i pobudzają refleksję nad współczesnymi wyzwaniami ekologicznymi. Michel Piquemal podkreśla, że ekologia jako nauka o Ziemi obejmuje zrozumienie konsekwencji ludzkich działań na środowisko, a bajki w jego zbiorze mają na celu edukację ekologiczną młodzieży oraz inspirację do działań na rzecz ochrony środowiska. Ta część Bajek filozoficznych jest nie tylko literackim wprowadzeniem do problematyki ekologicznej, ale także zachętą do krytycznego myślenia o kryzysie klimatycznym. Książka ukazuje, jak bajki z różnych kultur mogą edukować na temat bioróżnorodności, zrównoważonego rozwoju, odpowiedzialności zbiorowej i ochrony przyrody. W Jak żyć na Ziemi? Michel Piquemal dąży do podniesienia świadomości ekologicznej i promowania postaw proekologicznych, szczególnie wśród uczniów epoki antropocenu.

Artykuł stanowi prezentację projektu „Dawne i współczesne pejzaże dźwiękowe w literaturze dziecięcej i młodzieżowej – ekokrytyczne analizy i interpretacje w świetle ekologii akustycznej i edukacji ekologicznej”, finansowanego w ramach działania „Zielony Uniwersytet Warszawski – II edycja” (IV.3.1) ze środków programu „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza (2020–2026)”. W tekście zostaje przedstawiona podstawa metodologiczna projektu – wraz z kluczowymi pojęciami: ekokrytyki, ekologii akustycznej, literackiego pejzażu dźwiękowego i studiów nad dźwiękiem – oraz jego założenia, cele, poszczególne elementy, planowane działania, a także wstępne efekty przeprowadzonych dotychczas badań.

The article analyzes pseudo-feminist ways of creating female characters and the world presented in the novel Cinderella Is Dead (2022) by Kalynn Bayron, which is a reinterpretation of Cinderella. By transforming a known history, the authoress wants to participate in discourses calling for inclusiveness and equality of worldviews. To do so, she introduces various refractions: emphasizes women’s agency and their pursuit of self-determination, and changes the protagonist’s skin color and sexual orientation. She exposes features commonly associated with feminism, which often has the opposite effect, and the work itself can be interpreted as pseudo-feminist. This is particularly visible in measures such as demonizing men or the lack of positive male figures, as well as superficial and instrumental treatment of issues important to feminism. Attention was also paid to the phenomenon of blackwashing, which in the novel is primarily a marketing trick and an expression of cultural fashion.

The result of the search for the function of language which could enrich the expression of man cultivating the field of experiencing him/herself and those around him/her, is silence out loud – the evidence of deep thoughtfulness. It is the expression of reflection, creating an inner environment in which a person becomes a “witness of him/herself ”, his/her being, his/her conscience, his/her own and other people’s guilt, including the possibility of its redemption. The article attempts to describe not only the state of being a witness to oneself, but also of being a witness to one’s abuser. The scene of this drama, which is a perceptible contemporary consequence of the post-war trauma of the ancestors, begins with an innocent conversation between a girl of several years and her mother (in turn, grandmother and great-grandmother) in the environment of nature, where a person stands “naked” in the face of the depths of “nature-word”. An attempt was made to pose the question of the forest as a pedagogical medium that allows, on the one hand, to conduct a therapeutic dialogue, and, on the other, to withdraw from the rituals of ordinary contemporary everyday life. This condition is exemplified by the title metaphors: seedlings of thought and flames of hope, rendered in the form of photographs of a mother and daughter holding handmade olive lamps and talking to each other surrounded by trees. We do not learn the details of the conversation – it is too personal, we only
know that it initiated a self-therapeutic intergenerational understanding. The text was written on the grounds of ecologically inspired forest pedagogy and deep competences.

 Najnowsza literatura dla dzieci staje się nie tylko wnikliwym obserwatorem współczesnego świata, ale także coraz częściej przyjmuje rolę komentatora i tłumacza społecznych i kulturowych zjawisk. Także kontrowersyjnych, określanych w społeczeństwie jako tabu.  W taką tendencję wpisuje się pisarska twórczość brytyjskiego pisarza Dawida Walliamsa, którego teksty łamią bariery językowe, mentalne, narracyjne i gatunkowe, wprowadzając tym samym nowe możliwości w sztuce słowa dedykowanej niedorosłemu odbiorcy. Pojęcie przekraczania granic w analizowanych lekturach jest w prezentowanym szkicu rozpatrywane w odniesieniu do zdefiniowanego przez Zenona Leszczyńskiego tabu językowego oraz tabu kulturowego w rozumieniu Sigmunda Freuda. Celem tak podjętych działań jest próba określenia zakresu aktualnych zmian w literackim sposobie mówienia z dzieckiem o człowieku w świecie rzeczywistym i wyobrażonym.