Literackie obrazy antropocenu jako wezwanie do ratowania świata przez dziecko
Abstrakt
Artykuł dotyczy problematyki współczesnej literatury dziecięcej w kontekście zawartych w niej obrazów antropocenu oraz zjawisk ekologicznych. Zaakcentowano w nim potrzebę włączenia dzieci jako społeczności współpracującej ze środowiskiem dorosłych w projektowanie wizji przyszłości świata. W tekście zwrócono uwagę na ekologiczny wymiar opowiadania Marii Terlikowskiej pt. Drzewo do samego nieba (1975) i oraz antropocentryczny stosunek do otoczenia na przykładzie interpretacji powieści Jana Bliźniaka pt. Śrubek i tajemnice Maszynerii (2022). Autorka poprzez zestawienie tych dwóch pozycji literackich przedstawia sytuację dziecięcych odbiorców literatury, żyjących w II połowie XX wieku i w latach 20. XXI wieku, jako tych, którzy mają szansę stworzyć społeczeństwo dbające o przyszłość globu. Podkreśla znacznie zauważenia przez ludzi relacji człowieka z innymi (nieludzkimi) istotami. Buduje refleksję na temat roli literatury w kształtowaniu światopoglądów jej młodych czytelników. Badaczka podkreśla optymistyczny wydźwięk literackich tekstów kierowanych do dzieci i wskazuje obszar literatury dziecięcej jako ważne miejsce dla tworzenia konstruktywnego dialogu między światem dorosłych, dzieci i składników natury.
Słowa kluczowe
literatura dziecięca; antropocen; ekokrytyka; dziecko
Bibliografia
Armstrong K., 2005, Krótka historia mitu, przeł. I. Kania, Wydawnictwo Znak, Kraków.
Bauman Z., 2015, O przemijaniu trwania, w: Śmieć w kulturze, red. K. Kulikowska, C. Obracht-Prondzyński, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk, s. 35–47.
Bliźniak J., 2020, Śrubek i tajemnice Maszynerii, ilustr. G. Rigall, Wydawnictwo Adamada, Gdańsk.
Çelik K., Sırkıntı H.G., 2023, The Power of Children’s Literature in Promoting Environmentalism: an Ecocritical Analysis of The Lorax and its Turkish Translation, „İstanbul Üniversitesi Çeviribilim Dergisi / Istanbul University Journal of Translation Studies”, vol. 19, s. 67–81, https://doi.org/10.26650/iujts.2023.1360351.
Commoner B., 1971, The Closing Circle: Nature, Man, And Technology, w: Thinking about the Environment, eds. M.A. Cahn, R. O’Brien, Alfred A. Knopf, New York 1971, s. 161–166.
Eliade M., 2003, Obrazy i symbole, przeł. J. Grzegorczyk, Wydawnictwo W drodze, Poznań.
Kraftl P., Taylor A., Pacini-Ketchabaw V., 2020, Introduction to Symposium: Childhood Studies in the Anthropocene, „Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education”, vol. 41 (3), s. 333–339, https://doi.org/10.1080/01596306.2020.1779448.
Liszewski D., 2015, Ekologiczna wizja świata, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, T. 11, s. 33–47, pobrano z: http://wrh.edu.pl/wp-content/uploads/2018/06/Dariusz-Liszewski_wrh_11_2015.pdf [12.08.2024].
Makwana P.H., Vyas M., 2019, Ecocritic: The Bridge between Nature & Literature, „Think India Journal”, vol. 22, issue 14, s. 13664–13669.
Malone K., 2018, Children in the Anthropocene. Rethinking Sustainability and Child Friendliness in Cities, Palgrave Studies on Children and Development (eBook), https://doi.org/10.1057/978-1-137-43091-5.
Mik A., 2020, Wirus-świrus nie oszczędza robotów. Recenzja książki „Śrubek i tajemnice Maszynerii” Jana Bliźniaka [KL dzieciom], „Kultura Liberalna”, nr 623, https://kulturaliberalna.pl/2020/12/15/anna-mik-recenzja-ksiazki-srubek-i-tajemnice-maszynerii-kl--dzieciom/ [dostęp: 14.08.2024].
Mishra S.K., 2016, Ecocriticism in Children’s Literature: An Analysis of Amit Garg’s Two Tales, „Galaxy: An International Multidisciplinary Research Journal”, vol. 5, issue 5, s. 91–96, pobrano z: http://www.galaxyimrj.com/V5/n5/Sandip.pdf [12.08.2024].
Rothenberg D., 2012, Deep Ecology, w: Encyclopedia of Applied Ethics, ed. R. Chadwick, 2nd ed., Academic Press, s. 738–744, https://doi.org/10.1016/B978-0-12-373932-2.00352-5.
Scranton R., 2013, Learning How to Die in the Anthropocene, The New York Times, 10.11.2013, https://archive.nytimes.com/opinionator.blogs.nytimes.com/2013/11/10/learning-how-to-die-in-the-anthropocene/ [dostęp: 16.02.2024].
Terlikowska M., 1975, Drzewo do samego nieba, ilustr. T. Wilbik, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa, Książka, Ruch”, Warszawa.
Ungeheuer-Gołąb A., 2009, Wzorce ruchowe utworów dla dzieci. O literaturze dziecięcej jako wędrówce, walce, tajemnicy, bezpiecznym miejscu i zabawie, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
Wohlleben P., 2022, Nieznane więzi natury, przeł. E. Kochanowska, wyd. 3, Otwarte, Kraków.
Wójcik-Dudek M., 2019, „Paidia” i „paideia”. Zabawa i etyka w „Drzewie do samego nieba” Marii Terlikowskiej, „Filoteknos”, vol. 9, s. 222–231, https://doi.org/10.23817/filotek.9-15.
Uniwersytet Rzeszowski Polska
https://orcid.org/0000-0002-3187-7150
Alicja Ungeheuer-Gołąb – doktor habilitowana, profesor Uniwersytetu Rzeszowskiego, badaczka literatury dla dzieci i młodzieży, pedagożka, poetka. Autorka monografii: Poezja dzieciństwa, czyli droga ku wrażliwości (1999), Tekst poetycki w edukacji estetycznej dziecka (2007), Wzorce ruchowe utworów dla dzieci. O literaturze dziecięcej jako wędrówce, walce, tajemnicy, bezpiecznym miejscu i zabawie (2009), Rozwój kontaktów małego dziecka z literaturą (2011), Literackie inspiracje przedszkolaka (2012), Integracja sztuk. Liryka w edukacji
dziecka (2021), Somaestetyczne mapy literatury dziecięcej (2024); redaktorka zbioru artykułów W pobliżu literatury dziecięcej (2008); współredaktorka tomów: Noosfera literacka. Problemy wychowania i terapii poprzez literaturę dla dzieci (współred. M. Chrobak, 2012), O tym, co Alicja odkryła… W kręgu badań nad toposem dzieciństwa i literaturą dla dzieci i młodzieży (współred. M. Chrobak, M. Rogoż, 2015), Literatura i inne sztuki w przestrzeni edukacyjnej dziecka (współred. U. Kopeć, 2016), Od rymu do wiersza. Refleksja o poezji dla dzieci w II połowie XX i w XXI wieku (współred. K. Wądolny-Tatar, 2023).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
