O policyjnej przemocy w polskiej powieści kryminalnej (i nie tylko)
Abstrakt
Przedmiotem artykułu jest tematyka (nie)przemocy w polskim kryminale w kontekście formy przedstawienia bohatera głównego – (prywatnego) detektywa względnie policjanta albo milicjanta. Diachroniczno-komparatystycznej analizie poddani zostali nie tylko bohaterowie literaccy, lecz także postaci telewizyjno-filmowe (kapitan Sowa, Halski) czy powiązane z szeroko rozumianą popkulturą (komiksowy Żbik). Klamrą łączącą, jak również punktem wyjściowym rozważań, jest twórczość Raymonda Chandlera, uznawanego za jednego z twórców tzw. czarnego kryminału. Główne pytanie brzmi: czy polski kryminał zaczerpnął amerykańskie wzorce narracyjne i na ile był w stanie przejąć sposób inscenizacji detektywa jako Zła absolutnego i potrzebnego? Za przykłady posłużą śledczy z powieści milicyjnych PRL-u, kryminałów retro (Marka Krajewskiego czy Marcina Wrońskiego) oraz współczesnych. Celem nadrzędnym przyczynku, oprócz wspomnianej analizy postaci polskiego detektywa na tle literatury kryminalnej, jest wypełnienie luki w rozwijających się badaniach nad problematyką polskojęzycznego kryminału i wskazanie na swoiste opóźnienie w reagowaniu na narracyjne trendy, którymi podąża gatunek na niwie międzynarodowej. Okazuje się bowiem, że polski kryminał przeskoczył fazę noir, co z kolei wiąże się z różnym podejściem do estetyki przemocy.
Słowa kluczowe
literatura kryminalna; polska powieść kryminalna; przemoc; Raymond Chandler; Marek Krajewski; Marcin Wroński
Bibliografia
Alewyn R., 1998, Anatomie des Detektivromans, in: Der Kriminalroman. Poetik – Theorie – Geschichte, Hrsg. J. Vogt, W. Fink, München, s. 52–72.
Baczyński S., 1963, Powieść kryminalna, w: S. Baczyński, Pisma krytyczne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 229–259.
Barańczak S., 1975, Polska powieść milicyjna. Dominacja funkcji perswazyjnej a problemy gatunkowe, w: W kręgu literatury Polski Ludowej, red. M. Stępień, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 270–316.
Becker J.-P., 1975, Sherlock Holmes & Co. Essays zur englischen und amerikanischen Detektivliteratur, Goldmann, München.
Brylla W., 2012a, Krimi als Zeitmaschine. Realitätseffekte in Marek Krajewskis Eberhard-Mock-Roman „Festung Breslau“, in: Stadt – Mord – Ordnung. Urbane Topographien des Verbrechens in der Kriminalliteratur aus Ost- und Mitteleuropa, Hrsg. M. Colombi, Transcript, Bielefeld, s. 219–230.
Brylla W., 2012b, Kryminał w dyskursie modernistycznym. Narracyjność metropolii Breslau u Marka Krajewskiego, w: Doświadczenie nowoczesności. Perspektywa polska – perspektywa europejska, red. E. Paczoska, J. Kulas, M. Golubiewski, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 233–244.
Brylla W., 2016, Polski kryminał retro. Między innowacją, naśladownictwem a literackim kiczem, w: Kryminał. Między tradycją a nowatorstwem, red. M. Ruszczyńska, D. Kulczycka, W. Brylla, E. Gazdecka, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 223–236.
Brylla W., 2017, Powieść milicyjna – reaktywacja, w: Kryminał. Okna na świat, red. M. Ruszczyńska, D. Kulczycka, W. Brylla, E. Gazdecka, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 93–110.
Brylla W., 2019, Verbrechen im Dienste des Sozialismus – Polnische Kriminalromane bis 1989, in: Investigation – Rekonstruktion – Narration. Geschichten und Geschichte im Krimi der Slavia, Hrsg. N. Frieß, A. Huber, Universitätsverlag Potsdam, Potsdam, s. 95–114.
Burkhardt R., 1978, Die „hartgesottene“ Amerikanische Detektivgeschichte und ihre gesellschaftliche Funktion, P. Lang, Frankfurt/M.
Burszta W., 2015, Kryminał: żywioł i forma (wstęp), w: Kryminał. Gatunek poważ(a)ny, T. 1, Kryminał a medium (literatura – teatr – film – serial – komiks), red. T. Dalasiński, T. S. Markiewka, ProLog, Toruń, s. 11–16.
Caillois R., 2008, Powieść kryminalna, w: R. Caillois, Siła powieści, przeł. T. Swoboda, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 37–65.
Cassuto L., 2008, Hard-Boiled Sentimentality: The Secret History of American Crime Stories, Columbia University Press, New York.
Cegielski T., 2012, Tajemnica pułkownika Kowadły, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Chandler R., 1983a, Luźne uwagi na temat powieści kryminalnej (spisane w 1949 roku), w: R. Chandler, Mówi Chandler, przeł. E. Budrewicz, Czytelnik, Warszawa, s. 79–89.
Chandler R., 1983b, Skromna sztuka pisania powieści kryminalnych, w: R. Chandler, Mówi Chandler, przeł. E. Budrewicz, Czytelnik, Warszawa, s. 307–328.
Chandler R., 1986, Wysokie okno, przeł. W. Niepokólczycki, Czytelnik, Warszawa.
Czubaj M., 2010, Etnolog w Mieście Grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne, Oficynka, Gdańsk.
Dajnowski M., 2016, Kryminały Stanisława Lema jako eksperymenty gatunkowe, w: Kryminał. Między tradycją a nowatorstwem, red. M. Ruszczyńska, D. Kulczycka, W. Brylla, E. Gazdecka, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 19–26.
Dalasiński T., 2015, Tendencyjność uładzona. Modelowe realizacje powieści milicyjnej a socrealizm, w: Kryminał. Gatunek poważ(a)ny, T. 1, Kryminał a medium (literatura – teatr – film – serial – komiks), red. T. Dalasiński, T.S. Markiewka, ProLog, Toruń, s. 62–71.
Domagalska M., 2017, Zbrodnia w wieloetnicznym Lwowie. Żydzi w kryminałach Marka Krajewskiego, „Prace Polonistyczne”, nr LXXII, s. 71–85.
Dudziński R., 2018, Produkcje sensacyjno-kryminalne Telewizji Polskiej 1965–1989. Konwencje – motywy – konteksty, Oficynka, Gdańsk.
Edigey J., 1966, Wagon pocztowy Gm 38522, Iskry, Warszawa.
Giudice R., 1979, Darstellung und Funktion des Raumes im Romanwerk von Raymond Chandler, P. Lang, Frankfurt/M.
Głąb G., 2017, „Strachy na lachy”? Groza w kryminałach retro Marka Krajewskiego i Marcina Wrońskiego, w: Kryminał. Okna na świat, red. M. Ruszczyńska, D. Kulczycka, W. Brylla, E. Gazdecka, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 209–224.
Grin I., 2008, Wspólne strachy, „Dekada Literacka”, nr 1, s. 4–8.
Horsley L., 2005, Twentieth-Century Crime Fiction, Oxford University Press, Oxford.
Jameson F., 1998, Über Raymond Chandler, in: Der Kriminalroman. Poetik – Theorie – Geschichte, Hrsg. J. Vogt, W. Fink, München, s. 378–397.
Kaczyński P., 2014, O powieści „neomilicyjnej”, w: Literatura i kultura popularna. Badania i metody, red. A. Gemra, A. Mazurkiewicz, Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów, Wrocław, s. 63–76.
Knight S., 2003, The Golden Age, in: The Cambridge Companion to Crime Fiction, ed. M. Priestman, Cambridge University Press, Cambridge, s. 77–94.
Kosmala M., 2011, Kryminalne retroświaty, w: Przerabianie XIX wieku, red. E. Paczoska, B. Szleszyński, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 223–245.
Kracauer S., 1971, Der Detektiv-Roman. Ein philosophischer Traktat, Suhrkamp, Frankfurt/M.
Krajewski M., 2005, Widma w mieście Breslau, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Krajewski M., 2006, Koniec świata w Breslau, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Krajewski M., 2007a, Dżuma w Breslau, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Krajewski M., 2007b, Festung Breslau, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Krajewski M., 2010, Śmierć w Breslau, Znak, Kraków.
Krupa B., 2006, Poetyka powieści Marka Krajewskiego, „Podteksty”, nr 4, http://www.podteksty.eu/index.php?action=dynamic&nr=7&dzial=4&id=158 [dostęp: 13.12.2012].
Kwiatek W.P., 2007, Zagadki bez niewiadomych czyli kto i dlaczego zamordował polską powieść kryminalną, Piekarska 221B, Brwinów.
Małochleb P., 2011, Dziedzictwo powieści milicyjnej. PRL jako temat literatury popularnej, w: Opowiedzieć PRL, red. K. Chmielewska, G. Wołowiec, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa, s. 248–260.
Marling W., 1995, The American Roman Noir: Hammett, Cain, and Chandler, University of Georgia Press, Athens–London.
Martuszewska A., 1992, Kryminalna powieść i nowel, w: Słownik literatury polskiej XX wieku, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 481–486.
Mazurkiewicz A., 2021, Między nostalgią i (pop)kulturą. Casus: kryminał „retro”, w: Kryminalne światy przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 289–309.
McCann S., 2010, The hard-boiled novel, in: The Cambridge Companion to American Crime Fiction, ed. C. Ross Nickerson, Cambridge University Press, Cambridge, s. 42–57.
Mihaeis M., 2014, The Metaphysics of Detective Marlowe: Style, Vision, Hard-Boiled Repartee, Thugs, and Death-Dealing Damsels in Raymond Chandler’s Novels, Lexington Books, Lanham.
Narolska A., 2021, Kilka uwag o kryminale retro, w: Kryminalne światy przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 263–287.
Nusser P., 2003, Der Kriminalroman, J.B. Metzler, Stuttgart–Weimar.
Regiewicz A., 2017, Pomiędzy zbrodniami. Komparatystyka na tropach kryminału, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk.
Rowland S., 2010, The „Classical” Model of the Golden Age, in: A Companion to Crime Fiction, eds. Ch. Rzepka, L. Horsley, Wiley-Blackwell, Malden, MA – Oxford, OX, s. 117–127.
Schmidt J., 1989, Gangster – Opfer – Detektive. Eine Typengeschichte des Kriminalromans, Ullstein, Frankfurt/M.
Smorąg-Goldberg M., 2012, Die Kriminalromane von Marek Krajewski: Von der Ästhetik zur Anästhetik oder Wie man die Geschichte manipuliert, in: Stadt – Mord – Ordnung.
Urbane Topographien des Verbrechens in der Kriminalliteratur aus Ost- und Mitteleuropa, Hrsg. M. Colombi, Transcript, Bielefeld, s. 175–192.
Stokarczak D., 2019, Otwierać, milicja! O powieści kryminalnej w PRL, Instytut Pamięci Narodowej, Szczecin–Warszawa.
Suerbaum U., 1984, Krimi. Eine Analyse der Gattung, Reclam jr., Stuttgart.
Świetlikowska J., 2011, Zbrodnie, które odzyskują czas. O polskim kryminale retro, „Odra”, nr 11, s. 66–72.
Szczerba R., 1959, Szakale, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa.
Wilson E., 1973, Kogo obchodzi, kto zamordował Rogera Ackroyda?, w: E. Wilson, Szkice, przeł. J. Hummel, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 183–191.
Wróblewska V., 2014, Gatunkowy synkretyzm czy eklektyzm? O nowej formule polskiego kryminału po 1989 roku, w: Literatura kryminalna, T. 1, Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków, s. 129–150.
Wróblewska V., 2015, Kryminał – między sztuką (słowa) a kiczem, w: Kryminał. Gatunek poważ(a)ny, T. 1, Kryminał a medium (literatura – teatr – film – serial – komiks), red. T. Dalasiński, T.S. Markiewka, ProLog, Toruń, s. 25–38.
Wroński M., 2010, Morderstwo pod cenzurą, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Wroński M., 2012, Skrzydlata trumna, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Wroński M., 2013, Pogrom w przyszły wtorek, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Wroński M., 2014, Haiti, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Zeydler-Zborowski Z., 1971, Nawet umarli kłamią, Iskry, Warszawa.
Žmegač V., 1971, Aspekte des Detektivromans, in: Der wohltemperierte Mord. Zur Theorie und Geschichte des Detektivromans, Hrsg. V. Žmegač, Athenäum, Frankfurt/M., s. 9–34.
Żmudziak M., 2017, Kryminalne światy Katarzyny Bondy – o powieściach kryminalnych z cyklu „Cztery żywioły Saszy Załuskiej”, w: Kryminał. Okna na świat, red. M. Ruszczyńska, D. Kulczycka, W. Brylla, E. Gazdecka, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 253–266.
Uniwersytet Zielonogórski Polska
https://orcid.org/0000-0003-0840-3333
WOLFGANG BRYLLA – dr, Instytut Filologii Germańskiej, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, Polska. Literaturoznawca badający przede wszystkim literaturę obszaru niemieckojęzycznego od XIX wieku. Zajmuje się szeroko pojętą literaturą popularną, teorią przestrzeni, narratologią, literaturą miejską oraz regionu (Śląska). Jest autorem m.in. monografii poświęconej Hansowi Falladzie, Berlin als Raum. Hans Falladas erzählte Großstadt (Saarbrücken 2013), oraz współredaktorem tomów zbiorowych: Im Clash der Identitäten. Nationalismen im literatur- und kulturgeschichtlichen Diskurs (Göttingen 2020), Der Regionalkrimi. Ausdifferenzierungen und Entwicklungstendenzen (Göttingen 2022)
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
