Humanistyka odpornościowa w czasach katastrofy klimatycznej
Abstrakt
Artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, czy humanistyka ma zdolność budowania szeroko pojętej odporności w czasach katastrofy klimatycznej, a jeśli tak, to jaka humanistyka może pomóc ludziom trwać mimo doświadczania przez nich bezprecedensowych zagrożeń środowiskowych. Jako jeden ze sposobów realizacji tego celu wskazano humanistykę odpornościową (rezyliencyjną), która sprzyja rozwijaniu umiejętności społecznych i ekologicznych wspierających funkcjonowanie w trudnych warunkach globalnego kryzysu środowiskowego. Wśród tych umiejętności jako najważniejsze wymieniono: umiejętność kształtowania poczucia wspólnoty wszystkich istot żyjących na Ziemi, czyli formowania przynależności do wielkiej sieci życia (humanistyka splatająca), umiejętność kształtowania emocjonalnej bliskości z Ziemią (humanistyka terenowa) oraz umiejętność wypracowywania postawy gotowości na przyszłość, snucia scenariuszy jutra (humanistyka przyszłości). W artykule wskazano także, że uprawianie humanistyki splatającej, terenowej i przyszłościowej może być sposobem wyrażania troski o Ziemię. Podjęto również próbę spojrzenia na obecny kryzys ekologiczny jako na szansę przepracowania koncepcji nauk humanistycznych, które są zdolne kształtować rzeczywistość i przyszłość, a jednocześnie stanowią źródło regeneracji naszych sił.
Słowa kluczowe
humanistyka odpornościowa; nowa humanistyka; katastrofa klimatyczna; ekopoetyka
Bibliografia
Literatura
Abriszewski K., 2010, Splatając na nowo ANT. Wstęp do „Splatając na nowo to, co społeczne”, w: B. Latour, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, przeł. A. Derra, K. Abriszewski, Universitas, Kraków, s. III–XXXVI.
Angiel J., Hibszer A., Szkurłat E., 2020, Zajęcia terenowe w kształceniu geograficznym. Od teorii i idei dydaktycznych do praktyki szkolnej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Angiel J., Szkurłat E., red., 2019, Miejsce i przestrzeń. Edukacja geograficzna w ujęciu humanistycznym, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań–Warszawa.
Buell L., 1995, The Environmental Imagination: Thoreau, Nature Writing, and the Formation of American Culture, Harvard University Press, Cambridge, Mass.
Bzymek A., 2020, Wymiary resilience w naukach o wychowaniu, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Cleveland D.A., 2013, Resilience: Antidote for the Anthropocene, „Resilience: A Journal of the Environmental Humanities”, vol. 1, no 1, https://muse.jhu.edu/article/565559/pdf [dostęp: 2.12.2022].
Czapliński P., 2017, Sploty, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 9–17.
Czapliński P., Tabaszewska J., 2022, Otwieranie przyszłości, „Teksty Drugie”, nr 3, s. 7–18.
Dobrosielski P., Kurz I., Sowa J., 2020, Wstęp. Pojęcia – obrazy – praktyki, w: Kultury antycypowanych przyszłości, red. P. Dobrosielski, I. Kurz, J. Sowa, Biennale Warszawa – Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa, s. 7–21.
Dobrosielski P., Kurz I., Sowa J., red., 2020, Kultury antycypowanych przyszłości, Biennale Warszawa – Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa.
Domańska E., 2013, Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 13–32.
Domańska E., 2017, Sprawiedliwość epistemiczna w humanistyce zaangażowanej, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 41–59.
Domańska E., 2022: Wprowadzenie: humanistyka prewencyjna, w: Humanistyka prewencyjna / Resilience Academic Team (RAT), koordynacja prac red. E. Domańska, P. Słodkowski, M. Stobiecka, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie – Poznańskie Centrum Dziedzictwa, Warszawa–Poznań 2022, s. 7–22.
Dymiter M., 2021, Notatki z terenu, Wydawnictwo Części Proste, Gdańsk.
Farrier D., 2021, Za milion lat od dzisiaj. O śladach, jakie zostawimy, przeł. A. Gomola, Bo.wiem, Kraków.
Godawa J., 2021, Zielona inkluzja, czyli o relacji człowieka z przyrodą, outdoor education i leśnej bajce, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Grochowski G., 2021, Zaplecza wiedzy, „Teksty Drugie”, nr 2, s. 7–12, https://doi.org/10.18318/td.2021.2.1.
Haraway D.J., 2021, Nie uciekajmy przed kłopotami. Antropocen – kapitałocen – chthulucen, w: Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu, red. J.W. Moore, przeł. K. Hoffmann, P. Szaj, W. Szwebs, Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury, Poznań, s. 49–94.
Ingold T., 2018, Splatać otwarty świat. Architektura, antropologia, design, wybór i oprac. E. Klekot, przeł. E. Klekot, D. Wąsik, Instytut Architektury, Kraków.
Kimmerer R.W., 2020, Pieśń Ziemi. Rdzenna mądrość, wiedza naukowa i lekcje płynące z natury, przeł. M. Bukowska, Znak Litera Nova, Kraków.
Kosewski R., 2020, Przyszłość widziana z tylnego siedzenia samochodu bezzałogowego, w: Kultury antycypowanych przyszłości, red. P. Dobrosielski, I. Kurz, J. Sowa, Biennale Warszawa – Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa, s. 143–157.
Książek M., 2023, Atlas dziur i szczelin, Znak Litera Nova, Kraków.
Latour B., 2010, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, przeł. A. Derra, K. Abriszewski, Universitas, Kraków.
Lebda M., 2020, Czytanie wody, „Magazyn Pismo”, 2.06.2020, https://magazynpismo.pl/idee/osobista_historia/do-zobaczenia-rzeko-wisla-malgorzata-lebda/ [dostęp: 10.12.2022].
Leggewie C., Welzer H., 2012, Koniec świata, jaki znaliśmy. Klimat, przyszłość i szanse demokracji, przeł. P. Buras, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Lelonek D., 2021, Wasteplants Atlas / Atlas śmiecioroślin, przeł. na język angielski E. Rose, Galeria Miejska Arsenał, Lokal_30, Poznań.
Marzec A., 2022, Kosmogonie, czyli o początkach światów – zwrot spekulatywny, „Teksty Drugie”, nr 3, s. 62–81.
Nycz R., 2017a, Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki, Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, Warszawa.
Nycz R., 2017b, Nowa humanistyka w Polsce: kilka bardzo subiektywnych obserwacji, koniektur, refutacji, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 18–40.
Olszański G., 2022, Rawa-lawa. Wiersz na motywach akwatycznych, „Papier ASP”, #5: Temat: rzeka. Rawa w ujęciu interdyscyplinarnym, s. 18.
Oreskes N., Conway E.M., 2018, Upadek cywilizacji zachodniej. Spojrzenie z przyszłości, przekł. i oprac. nauk. E. Bińczyk, J. Gużyński, K. Tarkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Pawlicka U., 2015, To nie jest muzeum, to jest laboratorium, „Czas Kultury”, nr 2, s. 60–65.
Pawlicka U., 2017, Humanistyka: pracownia, centrum czy laboratorium?, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 314–333, https://doi.org/10.18318/td.2017.1.26.
Rich N., 2019, Ziemia. Jak doprowadziliśmy do katastrofy, przeł. A. Szling, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Rogowska-Stangret M., 2021, Być ze świata. Cztery eseje o etyce posthumanistycznej, wstęp M. Środa, ilustr. M. Skrzeczkowska, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Skubała P., 2015, Wokół tajemnicy życia na Ziemi, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, T. 11, s. 49–59, http://wrh.edu.pl/wp-content/uploads/2018/06/Piotr-Skuba%C5%82a_wrh_11_2015.pdf [dostęp: 31.12.2022].
Słowik D., 2021, Samosiejki, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Solnit R., 2018, Zew włóczęgi. Opowieści wędrowne, przeł. A. Dzierzgowska, S. Królak, Karakter, Kraków.
Tabaszewska J., 2022, Humanistyka służebna. Negocjowanie pola i budowanie autonomii w dobie kryzysu, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
Tokarczuk O., 2012, Moment niedźwiedzia, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Tokarczuk O., 2017, Prowadź swój pług przez kości umarłych, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Tsing A.L., 2015, The Mushroom at the End of the World: On the Possibility of Life in Capitalist Ruins, Princeton University Press.
Tsing A.L., 2020, Sztuki uważności, przeł. P. Czapliński, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 204–214.
Welsch W., 2012, Homo mundanus. Jenseits der anthropischen Denkform der Moderne, Velbrück Wissenschaft, Weilerswist, Velbrück.
Zajączkowska U., 2019, Patyki, badyle, Marginesy, Warszawa.
Netografia
Biblia warszawska, Biblia-Online.pl, http://biblia-online.pl/ [dostęp: 2.12.2022].
„Cóż po humanistach w czasie marnym?” – debata dla pracowników i studentów UŚ, YouTube, Uniwersytet Śląski, 22.10.2021, https://www.youtube.com/watch?v=r7YEInujx_Q [dostęp: 10.12.2022].
Manifest, Instytut Reportażu, https://instytutr.pl/manifest/ [dostęp: 31.12.2022].
Sugiera M., Splataj (się)!, Spreaker, https://www.spreaker.com/user/14117252/sugiera-calosc_1 [dostęp: 2.12.2022].
Zbierzchowski C., 2020, Chłopi 2050, czyli Agronauci w czasach katastrofy klimatycznej, Storytel, www.storytel.com/pl/pl/books/1225490-Chlopi-2050-czyli-Agronauci-w-czasach-katastrofy-klimatycznej [dostęp: 20.12.2022].
https://www.birmingham.ac.uk/research/global-goals/sustainable-cities/innovation/humanities-for-resilience.aspx [dostęp: 10.01.2022].
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-0178-165X
MAGDALENA OCHWAT – dr, Instytut Literaturoznawstwa, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice, Polska. Związana z Instytutem Literaturoznawstwa oraz z Interdyscyplinarnym Centrum Badań nad Edukacją Humanistyczną Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Jej zainteresowania naukowe skupione są wokół zagadnień edukacji polonistycznej, wykorzystania reportaży literackich w kształceniu oraz społecznej odpowiedzialności lektur szkolnych. Zajmuje ją tematyka wyzwań XXI wieku: globalnych kryzysów, migracji, zmian klimatycznych i wielokulturowości. Redaktorka naczena czasopisma „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego” i koordynatorka programu dla nauczycieli polonistów Uniwersytet Polonistów w ramach projektu POWER. Uczestniczka Szkoły Ekopoetyki.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
