Prawda obrazu czy obraz prawdy? Wizualne komponenty polskiej literatury reportażowej w dobie płynnego faktografizmu
Abstrakt
Celem artykułu jest charakterystyka widocznego w ostatnich latach zwrotu wizualnego w polskiej literaturze reportażowej. Refleksję nad rzeczonym problemem profilują dwie tezy. Po pierwsze, rośnie znaczenie komponentów graficznych, które sąsiadują z tekstem dokumentalnym lub współtworzą materialną przestrzeń książek klasyfikowanych jako reportaże. Po drugie, wizualne aspekty publikacji z tego nurtu coraz częściej wykraczają poza wąsko pojmowany dokumentaryzm na skutek odrzucenia reguły przezroczystości semantycznej. Analiza ukierunkowana wyróżnionymi tezami i poparta odwołaniami do semiotyki obrazu obejmuje dwie grupy zagadnień. Pierwszą stanowią efekty wizualne będące następstwem określonych zabiegów edytorskich, w tym wynikające z układu typograficznego tekstu. Drugą tworzą fotografie wykorzystywane w książkach non fiction w charakterze narzędzia sensotwórczego. W ramach egzemplifikacji badanych procesów przywołano wybrane publikacje Mariusza Szczygła, Filipa Springera, Wojciecha Tochmana, Jarosława Mikołajewskiego i Marcina Kołodziejczyka. Kontekstem rozważań jest zauważalny w dobie ponowoczesnej kryzys ortodoksyjnie pojmowanego faktografizmu, skutkujący upłynnieniem pojęcia
faktu i popularyzacją alternatywnych wobec reportażu form quasi-niefikcjonalnych.
Słowa kluczowe
reportaż literacki; wizualność; typografia; fotografia dokumentalna
Bibliografia
Literatura
Adamczewska-Baranowska I., 2020, Łże-reportaże i prawdziwe fikcje. Powieść dziennikarska i reportaż w czasie postprawdy i zwrotu performatywnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Czapliński P., 2019, Gatunek orientacyjny. Reportaż polski na przełomie XX i XXI wieku, „Teksty Drugie”, nr 6, s. 19–41.
Darska B., 2023, Czas reportażu. O tym, co działo się wokół gatunku po 2010 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.
Dłużewska E., 2021, Nie rób krzywdy temu stworzeniu, „Gazeta Wyborcza”, nr 117, dod. „Wolna Sobota”, s. 32–33.
Frukacz K., 2021, Zabiegi typograficzno-edytorskie jako narzędzie hybrydyzacji polskiej literatury faktu, „Tekstualia”, nr 3, s. 57–72.
Fudala R., 2014, Płynna nowoczesność: czas zabawy i karnawału, „Ogrody Nauk i Sztuk”, nr 4, s. 121–127.
Glensk U., Lesiak M., 2021, Mozaikowanie prawdy. Narracje quasi-faktyczne w reportażu literackim, „Konteksty Kultury”, z. 3, s. 314–325.
Kołodziejczyk M., Podolec M., 2016, Morze po kolana, Wielka Litera, Warszawa.
Konończuk E., 2016, Fotografie w narracjach ekfrastycznych. Przypadek pewnego albumu, „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, z. 4, s. 125–133.
Meyza I., Szabłowski W., 2012, Nasz mały PRL. Pół roku w M-3 z trwałą, wąsami i maluchem, Znak, Kraków.
Mikołajewski J., 2019, Cień w cień. Za cieniem Zuzanny Ginczanki, Dowody na Istnienie, Warszawa.
Repucho E., 2016, Od sztuki pięknego składu do narzędzia komunikacji wizualnej. Przemiany pojęcia typografii na przestrzeni XX i początków XXI w., „Acta Poligraphica”, t. 8, s. 85–97.
Siewior K., 2012, Odkrywcy i turyści na afrykańskim szlaku. Fotografia w polskim reportażu podróżniczym XX wieku, Universitas, Kraków.
Słowo historii. Fotoeseje, 2015, Muzeum Wojska, Białystok.
Solik R.H., 2020, Prawda/y (w) fotografii. Od obrazu rzeczywistości do rzeczywistości obrazu, „Er(r)go. Teoria–Literatura–Kultura”, nr 41, s. 11–32.
Springer F., 2011, Miedzianka. Historia znikania, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.
Springer F., 2011, Źle urodzone. Reportaże o architekturze PRL-u, Karakter, Kraków.
Springer F., 2013, Zaczyn. O Zofii i Oskarze Hansenach, Karakter – Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Kraków–Warszawa.
Springer F., 2016, Księga zachwytów, Agora, Warszawa.
Springer F., 2019, Dwunaste: Nie myśl, że uciekniesz, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.
Springer F., 2022, Miedzianka. Historia znikania, Karakter, Kraków.
Springer F., 2022, Zaczyn. O Zofii i Oskarze Hansenach, Karakter – Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Kraków–Warszawa.
Springer F., 2022, Źle urodzone. Reportaże o architekturze PRL-u, Karakter, Kraków.
Stępień K., 2018, Fotografia uwalniająca rzeczywistość. Fotograficzna inwentaryzacja świata, „Folia Bibliologica”, t. 60, s. 165–185.
Szczygieł M., 2016, Projekt: prawda, Dowody na Istnienie, Warszawa.
Szczygieł M., 2018, Nie ma, Dowody na Istnienie, Warszawa.
Tochman W., 2013, Eli, Eli, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.
Tomaszewski A., 1996, Leksykon pism drukarskich, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa.
Wańkowicz M., 1965, Prosto od krowy, Iskry, Warszawa.
Zimnoch M., 2012, Fikcja jako prawda. Referencyjność reportażu ponowoczesnego, „Naukowy Przegląd Dziennikarski”, nr 1, s. 44–66.
Żyrek-Horodyska E., 2016, „Widok piętna już nie szokuje”. Krytyka medialnego voyeuryzmu w „Eli, Eli” Wojciecha Tochmana, „Tekstualia”, nr 4, s. 67–78.
Żyrek-Horodyska E., 2017, Wizualność jako dominanta reportażu literackiego. Wokół książki „Długi film o miłości. Powrót na Broad Peak” Jacka Hugo-Badera, „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, z. 2, s. 143–157.
Żyrek-Horodyska E., 2020, Od reportażu do powieści (i z powrotem). O reporterach uwiedzionych przez literaturę, w: Komunikowanie interdyscyplinarne, red. M. Nowina Konopka, W. Świerczyńska-Głownia, A. Hess, IDMiKS, Kraków, s. 303–318.
Netografia
https://artmuseum.pl/pl/kolekcja/praca/hansen-oskar-jarnuszkiewicz-jerzy-palka-julian-rosinski [dostęp: 8.02.2023].
https://www.instagram.com/p/CddCkFxIBtf/?utm_source=ig_web_copy_link [dostęp: 8.02.2023].
https://www.instagram.com/p/Chh_IYMuvIu/?utm_source=ig_web_copy_link [dostęp: 8.02.2023].
https://www.instagram.com/p/CiIpHvsOzdP/?utm_source=ig_web_copy_link [dostęp: 8.02.2023].
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-2910-4554
KATARZYNA FRUKACZ-LEWANDOWSKA – dr, Instytut Literaturoznawstwa, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice, Polska. Literaturoznawczyni, badaczka reportażu i nowych mediów. Jej zainteresowania naukowe oscylują wokół literatury faktu, konwergencji mediów, kultury masowej i komunikacji masowej, genologii. Autorka książki Polski reportaż książkowy. Przemiany i adaptacje (Katowice 2019), 12. tomu z serii Czytaj po polsku. Materiały pomocnicze do nauki języka polskiego jako obcego (Katowice 2016), rozdziału w The Routledge Companion to World Literary Journalism (Abingdon 2023). Redaktorka tomu zbiorowego Reportaż w świecie. Światowość reportażu (Katowice 2019). Publikowała w polskich i zagranicznych monografiach oraz czasopismach naukowych, m.in. w „Literary Journalism Studies”, „Tekstach Drugich”, „Zagadnieniach Rodzajów Literackich”, „Tekstualiach”
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
