Narracja sztuki i tożsamości. Zdzisław Beksiński i Jerzy Grotowski
Abstrakt
Zdzisław Beksiński od lat mianowany jest samozwańczo przez fanów i wielbicieli Mistrzem – jednak ten pozornie dowartościowujący komplement zaczyna pożerać w końcu własny ogon, konsumpcyjnie spłycając sedno jego sztuki i tożsamości. Fenomen ten nie występuje wszak w próżni i wydaje się wpasowywać w dynamikę innych osobowości twórczych, takich jak Jerzy Grotowski czy Witold Gombrowicz. Proponowana analiza komparatystyczna dotyczy Grotowskiego i Beksińskiego – wykorzystując modus tworzenia się / pisania o Gombrowiczu. Gombrowicz jako artysta nieustannie odtwarzający i dekonstruujący siebie i swoją sztukę, kreuje spoiwo między wspomnianymi artystami i dostarcza quazi-scenariusza autonarracji tożsamościotwórczych. Wspólny mianownik Grotowskiego i Beksińskiego wskazuje na bliskość historii Bildungsroman, ale również na ich pracę z tożsamością, cielesnością i transgresją. Biografie pisane przez artystów i o artystach podkreślają wielokrotność, rozproszenie, niesamowitość i intencjonalne (de)konstruowanie podmiotowości. Grotowski i Beksiński w podobny sposób sięgają także po reżyserowanie i montaż (siebie i świata) oraz korzystają z mowy/gestów pozornie zależnych. Stając się jednak popularnymi / popularyzatorskimi ikonami / mistrzami – z osobowości pełno- i ponad-wymiarowych (wychodzących poza formę) – zamieniani są w płytkie echa mitu o wielkości.
Słowa kluczowe
autonarracja; tożsamość; artysta; sztuka
Bibliografia
Augustyniak K., 1996, Malowanie to przygoda. Rozmowa ze Zdzisławem Beksińskim, „Tygiel Kulturalny”, nr 1, http://beksinski.dmochowskigallery.net/library.php?section=wywiady [dostęp: 28.12.2023]6.
Banach W., oprac., 2011, Foto Beksiński, Wydawnictwo Bosz, Olszanica.
Banach W., 2015, Przedmowa, w: Z. Beksiński, Opowiadania, Wydawnictwo Bosz, Olszanica, s. 12–15.
Beksiński Z., 1958, Kryzys w fotografice i perspektywy jego przezwyciężenia, „Fotografia”, nr 11, s. 540–543, http://beksinski.dmochowskigallery.net/library.php?section=wywiady [dostęp: 28.12.2023].
Bolecki W., 2010, Słowacki Gombrowicza, „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 171–192.
Burzyński T., 2006, Mój Grotowski, wybór i oprac. J. Degler, G. Ziółkowski, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław.
Czopik J., 1978, Sfotografować sen. Rozmowa ze Zdzisławem Beksińskim, „Tygodnik Kulturalny”, nr 35, s. 10, http://beksinski.dmochowskigallery.net/library.php?section=wywiady [dostęp: 28.12.2023].
Dmochowski P., 1996, Zmagania o Beksińskiego, wyd. 1, nakładem autora, Ciechanów.
Dmochowski P., 2016, Zmagania o Beksińskiego, wyd. 2, Mawit Druk, Warszawa.
Flaszen L., 1990, Ku teatrowi ubogiemu, w: J. Grotowski, Teksty z lat 1965–1969, wyd. 2, Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 7–21.
Gombrowicz W., 1987, Ferdydurke, w: W. Gombrowicz, Dzieła, t. 2, red. J. Błoński, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Grotowski J., 1972, Co było, „Dialog”, nr 9, s. 115–117.
Grotowski J., 1987, Teatr Źródeł, „Zeszyty Literackie”, z. 19, s. 102–115.
Grotowski J., 2003, Od zespołu teatralnego do Sztuki jako wehikułu, w: T. Richards, Pracując z Grotowskim nad działaniami fizycznymi, przeł. M. Złotowska, A. Wojtasik, Homini, Kraków, s. 151–175.
Grzebałkowska M., 2014, Beksińscy. Portret podwójny, Znak, Kraków.
Jarzębski J., 1982, Gra w Gombrowicza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Jarzębski J., 1984, Pojęcie „formy” u Gombrowicza, w: Gombrowicz i krytycy, oprac. Z. Łapiński, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław, s. 313–346.
Jarzębski J., 2000, Podglądanie Gombrowicza, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Karwowska E.R., Wrabiec H., red., 1993, Antyfotografia i ciąg dalszy. Beksiński, Lewczyński, Schlabs, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław.
Kelera J., 1999, Grotowski wielokrotnie, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław.
Kosiński D., 2009, Grotowski. Przewodnik, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław.
Łużyńska J.A., 1995, Najbliższa jest mi melancholia. Rozmowa ze Zdzisławem Beksińskim, beksinski.dmochowskigallery.net/library.php?section=wywiady [dostęp: 28.12.2023].
Markowski M.P., 2004, Czarny nurt. Gombrowicz, świat, literatura, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Osiński Z., 1980, Grotowski i jego Laboratorium, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Piekarska M., 2015, Grotowski? Już znam, dzięki Weaver, e-teatr.pl, 13.03.2015, https://e-teatr.pl/grotowski-juz-znam-dzieki-weaver-a194621 [dostęp: 25.12.2023].
Ptak O., 2014, Wstęp, w: Zdzisław Beksiński. Listy do Jerzego Lewczyńskiego, oprac. O. Ptak, Muzeum w Gliwicach, Gliwice, s. 7–31.
Ptak O., oprac., 2014, Zdzisław Beksiński. Listy do Jerzego Lewczyńskiego, Muzeum w Gliwicach, Gliwice.
Rajewska I., 1981, Świat Zdzisława Beksińskiego, „Panorama Północy”, nr 6, http://beksinski.dmochowskigallery.net/library.php?section=wywiady [dostęp: 28.12.2023].
Rosiek S., red., 2009, Grotowski powtórzony, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Siemiński W., 1976, Sztuka jako odcisk palca, „Nowy Wyraz”, nr 4, http://www.gnosis.art.pl/iluminatornia/sztuka_o_inspiracji/zdzislaw_beksinski/zdzislaw_beksinski_wywiad_1976_1.htm [dostęp: 5.08.2024].
Skrodzki W., 1981, Zdzisław Beksiński, „Projekt”, nr 6 (145), https://bazhum.pl/bib/article/235349; archiwalny tekst wywiadu: http://beksinski.dmochowskigallery.net/library.php?section=wywiady [dostęp: 8.03.2019].
Slowiak J., Cuesta J., 2010, Jerzy Grotowski, przeł. K. Dylewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Sural A., 2015, Dlaczego Kantor wielkim artystą był?, culture.pl, 11.05.2015, https://culture.pl/pl/artykul/dlaczego-kantor-wielkim-artysta-byl [dostęp: 25.12.2023].
Szaniawski P., 2015, Grotowski? Chyba himalaista lub impresjonista… [SONDAŻ], newsweek.pl, 19.03.2015, https://www.newsweek.pl/polska/kim-byl-grotowski-wpadka-wendzikowskiej/gqpjt0w [dostęp: 25.12.2023].
Węgrzyn K., 2015, Gest autobiograficzny. Okrutny teatr fotografii Zdzisława Beksińskiego, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej”, nr 12, https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/2015/12-fotografia-i-skutecznosc-gestu/gest-autobiograficzny.-okrutny-teatr-fotografii-zdzislawa-beksinskiego [dostęp: 28.12.2023].
Węgrzyn K., 2017a, „Domator Zdzisław Beksiński. Paraprzestrzeń życia i sztuki”, praca magisterska przygotowana na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Dariusza Kosińskiego.
Węgrzyn K., 2017b, Zdzisław Beksiński – klisze (nie)pamięci. Wprowadzenie do analizy przypadku, w: Identyfikacje Zagłady. Szkice historyczne i praktyki kulturowe, red. M. Gromala, S. Papier, M. Świetlik, ATW, Kraków, s. 145–158.
Ziółkowski G., 2007, Guślarz i eremita. Jerzy Grotowski: od wykładów rzymskich (1982) do paryskich (1997–1998), Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-2891-5590
KLAUDIA WĘGRZYN – mgr, Szkoła Doktorska, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice, Główne zainteresowania: sztuka i recepcja Zdzisława Beksińskiego, autobiografizm, cielesność, trauma, neuroróżnorodność, teorie queer, humanistyka środowiskowa. Najważniejsze publikacje: Inna strona. Wizualność i wizualizacja obcości w filmach Jana Jakuba Kolskiego (w: Inność? Obcość? Norma?, red. K. Zakrzewska, Warszawa 2018), Archeologia antyfotografii. Wywoływanie zdjęć i widm z Sanoka w pracach Jerzego Lewczyńskiego oraz Zdzisława Beksińskiego (w: Pamięć, obraz, projekcja, red. A. Ścibior, Kraków 2020), Pamięć (za)chowana w ciele. Prześnione powroty w „Pogrzebie kartofla” („The Polish Journal of the Arts and Culture. New Series” 14 [2/2021])
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
