The Concept of Lexicon Devoted to Silesian Culinary Art
Abstract
As far as Silesia is concerned the language and cuisine constitute fundamental and distinguishing factors of the Silesian ethnic group, they are the determinants of cultural identity and the symbol of cultural identification. The concept of perceiving the culinary art from two perspectives, cultural and linguistic one, was born taking the above into account. Culinary art, as a component of culture understood in a broad manner, serves as a significant element of the language system as well. It plays a crucial culture-forming role in human life and it has certain position in the semantic structure of language which is adequate to its rank. The lexicon of Silesian cuisine, which is being currently prepared, aims at collecting names of dishes in one publication, not only those which are still in use today and dishes recorded in the general consciousness of Silesians, but it also aims at archiving culinary vocabulary which is basically forgotten by presenting it in close connection with the culture of the aforementioned region
Keywords
culinary heritage; Silesia; lexicon; culture; local dialect
References
Akacka E.M.: Wybrane słownictwo dotyczące żywienia człowieka. Różnice pokoleniowe w mowie mieszkańców Białegostoku. In: Polszczyzna mówiona mieszkańców miast. Księga referatów z konferencji językoznawczej w Białymstoku. Ed. H. Sędziak. Białystok 2004, pp. 177–185.
Bochnakowa A.: Limonia, limoniata, limoniada. “Język Polski” 1979, booklet 2, pp. 118–123.
Bochnakowa A.: Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII wieku. Kraków 1984.
Bohdanowicz J.: Pożywienie. Pożywienie i sprzęty z nim związane. In: “Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”, Vol. 3. Ed. J. Bohdanowicz. Wrocław 1993, pp. 7–71.
Borejszo M.: O nazwach napojów i potraw w poznańskich lokalach gastronomicznych. In: “Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” I, Vol. 21. Poznań 1994, pp. 92–107.
Borejszo M.: Staropolska leksyka kulinarna. “Prace Filologiczne” 2007, Vol. 53, pp. 37–48.
Ciszewski S.: Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim. “Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1886, Vol. 10, pp. 187–336.
Dąbrowska A.: O językowym zachowaniu się przy stole. Dlaczego upiększamy nazwy potraw. In: Oczywisty urok biesiadowania. Ed. P. Kowalski. Wrocław 1998, pp. 248–253.
Drechsler P.: Bergbau und Bergmannsleben in Schlesien. Ein Lesenbuch für den Schlesien Bergmann. Katowitz 1909.
Drożdż A.: Drobne ciasteczka cieszyńskie – kulinarne dziedzictwo Śląska Cieszyńskiego. In:
Niematerialne dziedzictwo kulturowe: źródła – wartości – ochrona. Vol. 1: Niematerialne dziedzictwo kulturowe w Polsce i jego ochrona. Eds. J. Adamowski, K. Smyk. Lublin–Warszawa 2013, pp. 229–350.
Drożdż A.: Kruche ręko-dzieło – tradycyjne ciasteczka bożonarodzeniowe na Śląsku Cieszyńskim. Funkcje i znaczenie wypieków we współczesnej rzeczywistości kulturowej. In: Hand-made. Praca Nowa kuchnia śląska. Eds. O. Słomczyńska, S. Sochacka. Opole 1985.
Ondrusz J.: Pożywienie ludu cieszyńskiego. In: Płyniesz Olzo… Zarys kultury materialnej ludu cieszyńskiego. Ed. K.D. Kadłubiec. Ostrawa 1972, pp. 175–201.
Opolszczyzna w wielu smakach. Skarby dziedzictwa kulinarnego. 2000 wypróbowanych i polecanych przepisów na przysmaki kuchni domowej. Selection and edition Rev. A. Hanich. Prószków 2016.
Opolszczyzna w wielu smakach. Skarby dziedzictwa kulinarnego. 2200 wypróbowanych i polecanych przepisów na przysmaki kuchni domowej. Selection and edition Rev. A. Hanich. Opole 2012.
Piotrowska-Wojaczyk, A.: Regionalna leksyka kulinarna: nazwy potraw, napojów i produktów spożywczych – na podstawie danych słownikowych. In: Język. Religia. Tożsamość. Vol. 9. Eds. G. Cyran, E. Skorupska-Raczyńska. Gorzów Wielkopolski 2013, pp. 93–101. Pośpiech, J.: Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku. Opole 1987.
Przymuszała L., Świtała-Trybek D.: Dziedzictwo kulinarne w przysłowiach śląskich. “Studia Śląskie” 2016, Vol. 78, pp. 67–84.
Przymuszała L., Świtała-Trybek D.: O powstającym leksykonie dziedzictwa kulinarnego Śląska. “Studia Śląskie” 2017, Vol. 81, pp. 217–231.
Przymuszała L., Świtała-Trybek D.: Wodzionka w gwarze i kulturze śląskiej (dawniej i dziś). “Twórczość Ludowa” 2018, No. 1–2, pp. 11–16.
Przymuszała L.: Kulinaria we frazeologii śląskiej. In: “Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”. Vol. 64. Łódź 2017, pp. 247–264.
Przymuszała L.:, Motywacja gwarowych nazw zup (na przykładzie materiału śląskiego). In: Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych. Eds. R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz. Kraków 2018, pp. 353–366.
Przymuszała L.: Słownik frazeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich. Opole 2013.
Przymuszała L.: Śląska leksyka i frazeologia dotycząca picia alkoholu (na tle porównawczym). In: “Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”. Vol. 59. Ed. S. Gala. Łódź 2013, pp. 237–250.
Przymuszała, L.: Śląska leksyka i frazeologia o tematyce bachicznej. Cz. I. In: “Rozprawy Komisji Językowej WTN”. Vol. 39. Eds. J. Miodek, W. Wysoczański. Wrocław 2012, pp. 37–50.
Przymuszała L.: Śląska leksyka i frazeologia o tematyce bachicznej. Cz. II. In: “Rozprawy Komisji Językowej WTN”. Vol. 40. Eds. J. Miodek, W. Wysoczański. Wrocław 2013, pp. 91–107.
Sęk [P. Zawada]: Zwyczaje weselne. “Zaranie Śląskie” 1931, Vol. 7, pp. 224–226.
Siekierska K.: Co jadano w Polsce w czasach saskich. (Uwagi o terminologii kulinarnej w Słowniku Troca i w niektórych pamiętnikach XVIII wieku.). In: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Różnice w mowie pokoleń. Łomża 1993, pp. 125–135.
Simonides D.: Od kolebki do grobu. Śląskie wierzenia, zwyczaje i obrzędy rodzinne w XIX w. Opole 1989.
Skubalanka T.: Zmienność współczesnego słownictwa polskiego (na przykładzie słownictwa mody i kuchni). In: Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian. Ed. J. Mazur. Lublin 2000, pp. 95–100.
Słownik gwar śląskich. Vol. I–XVI. Ed. B. Wyderka. Opole 2000–2017.
Smaki polskie i opolskie. Skarby dziedzictwa kulinarnego. 2500 wypróbowanych i polecanych przepisów na przysmaki kuchni domowej. Selection and edition Rev. A. Hanich. Opole 2014.
Smyl J.: Polskie gwarowe nazwy galarety. “Prace Filologiczne” 1969, Vol. 19, pp. 227–230.
Szołtysek M.: Kuchnia śląska. Jodło, historia, kultura i gwara. Rybnik 2003.
Szromba Z.: Pożywienie ludności wiejskiej w Starych Siołkowicach z końcem XIX i w XX wieku. In: Stare i Nowe Siołkowice, part I. Ed. M. Gładysz. Wrocław–Warszawa–Kraków 1963, pp. 131–175.
Szromba-Rysowa Z.: Biesiady wiejskie. “Etnografia Polska” 1984, Vol. 28, pp. 105–131. rąk w postindustrialnej rzeczywistości. Eds. M. Krajewski. Warszawa 2010, pp. 262–271.
Falińska B.: Z badań nad regionalizmami w słownictwie kulinarnym. In: Regionalizmy w języku familijnym (zbiór studiów). Ed. K. Handke. Wrocław 1991, pp. 79–88.
Finkenstein R.: Das gesunde und kranke Schlesien. “Schlesische Provinzialblätter” 1863, Vol. 2, pp. 389–393.
Fójcikowa W.: Nasza kuchnia. Czeski Cieszyn 1937.
Gądkówna H.: Tradycja wigilijnych potraw śląskich. “Ziemia Piastowska”, addition to “Ogniskowiec” 1932, No. 1, pp. 3–4.
Hammersley M., Atkinson P.: Metody badań terenowych. Trans. S. Dymczyk. Poznań 2000.
Hoff B.: Lud cieszyński, jego właściwości i siedziby. Obraz etnograficzny. Warszawa 1888.
Hytrek A. (Rev.): Górny Szlązk pod względem obyczajów, języka i usposobienia ludności. Kraków 1879, reprint – Opole 1996.
Jędrzejko E.: Na frasunek dobry trunek (a uczonym z ksiąg rachunek!?). Frazeologia biesiadna w językowym obrazie polskiej kultury narodowej. In: Frazeologia a językowe obrazy świata przełomu wieków. Ed. W. Chlebda. Opole 2007, pp. 247–265.
Jędrzejko, E.: O polskiej kulturze kulinarno-biesiadnej z perspektywy etnoparemiologii. In: Pokarmy i jedzenie w kulturze. Tabu, dieta, symbol. Ed. K. Łeńska-Bąk. Opole 2007, pp. 13–33.
Kołder E.: Kuchnia śląska. Ostrawa 1972.
Kreja B.: Propozycje etymologiczne. “Język Polski” 1958, booklet 3, pp. 204–206.
Lach K.: Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego. Wrocław 2000.
Lesz-Duk, M.: Słownictwo kulinarne we współczesnej polszczyźnie. In: “Prace Naukowe WSP w Częstochowie. Filologia Polska. Językoznawstwo”, booklet 2. Częstochowa 2002, pp. 175–180.
Malinowski L.: Zarysy życia ludowego na Szląsku. “Ateneum” 1877, Vol. 2, pp. 651–654.
Markowski A.: Od hrecuszków do racuszków. “Życie Warszawy” 1993, No. 278, daily addition “Życie ekstra”, p. 5.
Szromba-Rysowa Z.: Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku. Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk 1978.
Szromba-Rysowa Z.: Przy wspólnym stole. Z obyczajowości współczesnej wsi karpackiej. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988.
Sztabowa W.: Krupnioki i moczka, czyli gawędy o kuchni śląskiej. Katowice 1985.
Śląska kucharka doskonała. Ed. E. Łabońska. Katowice (three editions: 1989, 1990, 2009).
Świtała-Trybek D., Przymuszała L.: “Dobry żur, kiej w nim szczur”. Dziedzictwo kulinarne
Śląska w tekstach kultury. Opole 2018.
Świtała-Trybek D., Przymuszała L.: Na beztydzień i od święta – o tradycyjnych zupach w śląskim menu. In: Polska i świat przez kuchnię. Studia o dziedzictwie kulinarnym. Editorial office A. Kamler, D. Pietrzkiewicz, K. Seroka. Warszawa 2018, pp. 187–196.
Świtała-Trybek D., Przymuszała L.: Na szlaku “królowej śląskich zup”. “Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula. Turystyka IV” 2018, booklet 60 (3), pp. 115–129.
Świtała-Trybek D., Przymuszała L.: Od zupy głodowej do regionalnego symbolu. “Ethnologia Europae Centralis” 2017, Vol. 14, pp. 91–105.
Świtała-Trybek D., Przymuszała L.: Tożsamość górnośląska wyrażona w regionalnej kuchni (na przykładzie słownika zup). “Studia Śląskie” 2018, Vol. 83, pp. 135–165.
Świtała-Trybek D., Świtała-Mastalerz, J.: Śląska spiżarnia. O jodle, warzyniu, maszketach i inkszym pichcyniu. Koszęcin (three editions: 2008, 2010, 2014).
Świtała-Trybek D.: Dlaczego warto jeść piętki chleba? O przesądach kulinarnych. In: Świat kuriozów. Od zadziwienia do fascynacji. Ed. K. Łeńska-Bąk. Opole 2016, pp. 65–80.
Świtała-Trybek D.: Kiermasze na Śląsku w materiałach niemieckich folklorystów. In: Z dziejów i dorobku folklorystyki śląskiej do 1990 roku. Eds. J. Pośpiech, T. Smolińska. Opole 2002, pp. 155–164.
Świtała-Trybek D.: Kura górnicza, warzonka i kopalnioki... Górnicze dziedzictwo kulinarne. “Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie” 2011, No. 12, pp. 47–53.
Świtała-Tryek D.: Praktyka kulinarna jako wartość (na przykładzie świniobicia). In: Tradycja dla współczesności. Ciągłość i zmiana. Vol. 8: Wartości w języku i kulturze. Eds. J. Adamowski, M. Wójcicka. Lublin 2015, pp. 197–211.
Świtała-Trybek D.: Słodycze odpustowe jako element dziedzictwa kulinarnego Śląska. “Zeszyty Naukowe Turystyka i Rekreacja” 2018, No. 21, pp. 211–226.
Świtała-Trybek D.: Święto i zabawa. Odpusty parafialne na Górnym Śląsku. Wrocław 2000.
Uniwersalny słownik języka polskiego. Vol. 2. Ed. S. Dubisz. Warszawa 2003.
Urbańczyk S.: Etymologia wyrazu naleśnik. “Język Polski” 1958, booklet 3, pp. 206–211.
Wallis Ł.: Kolędy górnośląskie, czyli opis zwyczaji ludowych w czasie Bożego Narodzenia, oraz 32 starych kolęd górnośląskich z melodjami zebranych z ust ludu przez Hermana Dónaja. Bytom 1925.
Wesołowska H.: Osadnictwo, budownictwo, mieszkanie, pożywienie. In: Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej. Ed. D. Simonides, P. Kowalski. Wrocław–Warszawa 1991, pp. 27–70.
Wijas-Grocholska E.: Kołocz w tradycji i współczesnej kulturze mieszkańców Śląska Opolskiego. “Notatnik Skansenowski. Rocznik Muzeum Wsi Opolskiej” 2012, No. 2, pp. 49–70.
Witaszek-Samborska M.: Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Poznań 2005.
Wyderka B.: Wstęp do: Słownik gwar śląskich. Vol. 1. Ed. B. Wyderka. Opole 2000.
Żarski W.: Kulinaria w „Panu Tadeuszu”. In: Studia o Mickiewiczu. Eds. W. Dynak, J. Kolbuszewski. Wrocław 1992, pp. 102–114.
Żarski W.: Kulinarna scena w „Panu Tadeuszu” i „Przedwiośniu”. In: Księga w 170 rocznicę wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza. Ed. J. Kolbuszewski. Wrocław 1993, pp. 329–337.
Żywirska, M.: Pożywienie. In: J. Ligęza, M. Żywirska: Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie. Katowice 1964, pp. 100–111.
Instytut Językoznawstwa Wydział Filologiczny Uniwersytet Opolski Poland
https://orcid.org/0000-0002-9925-251X
Lidia Przymuszała, dr hab., prof. UO, językoznawca (leksykograf, etnolingwista, badaczka leksyki i frazeologii śląskiej), pracownik naukowo-dydaktyczny Uniwersytetu Opolskiego. Autorka monografii Dobry żur, kiej w nim szczur. Dziedzictwo kulinarne Śląska w tekstach kultury (współautorstwo: Dorota Świtała-Trybek, 2018) i Struktura i pragmatyka „Postylli” Samuela Dambrowskiego (2003), Słownika frazeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich (2013), a także licznych artykułów dotyczących dialektu śląskiego, współredaktor tomu Kulturowo-językowy obraz Śląska (2017) oraz Dziedzictwo kulturowe Śląska (2019). Przez dziesięć lat związana z pracownią Słownika gwar śląskich, przygotowała ponad 2000 autorskich haseł słownikowych. Od kilku lat jej naukowe zainteresowania koncentrują się wokół śląskich kulinariów. Razem z Dorotą Świtałą-Trybek opracowuje Ilustrowany leksykon kulinariów śląskich.
Instytut Językoznawstwa Wydział Filologiczny Uniwersytet Opolski Poland
https://orcid.org/0000-0001-8525-5800
Dorota Świtała-Trybek, dr hab., prof. UO, zatrudniona w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Opolskiego. Zainteresowania naukowe: tradycyjna i współczesna kultura, pożywienie i pokarmy w kulturze, niematerialne dziedzictwo kulturowe, dziedzictwo kulturowe Śląska, kultura regionalna, folklorystyka, religijność i pobożność ludowa, turystyka kulturowa. Autorka ponad 100 prac naukowych (w tym 8 monografii, 6 redakcyjnych prac zwartych), wiceprzewodnicząca Rady Wykonawczej ds. badań i praktyk kulturowych Międzynarodowej Organizacji Sztuki Ludowej (International Organization of Folk Art – IOV) Sekcja Polska, członek Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Polskiego Towarzystwa Kulturoznawczego i Polskiego Stowarzyszenia Turystyki Kulinarnej, wykonawca w licznych grantach i projektach, stale współpracuje z placówkami oświatowymi i kulturalnymi (domy kultury, muzea, szkoły), gdzie prowadzi warsztaty i wykłady, zasiada też w jury wielu konkursów i przeglądów.
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.
The Copyright Owners of the submitted texts grant the Reader the right to use the pdf documents under the provisions of the Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY SA). The user can copy and redistribute the material in any medium or format and remix, transform, and build upon the material for any purpose.
1. License
The University of Silesia Press provides immediate open access to journal’s content under the Creative Commons BY-SA 4.0 license (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Authors who publish with this journal retain all copyrights and agree to the terms of the above-mentioned CC BY-SA 4.0 license.
2. Author’s Warranties
The author warrants that the article is original, written by stated author/s, has not been published before, contains no unlawful statements, does not infringe the rights of others, is subject to copyright that is vested exclusively in the author and free of any third party rights, and that any necessary written permissions to quote from other sources have been obtained by the author/s.
If the article contains illustrative material (drawings, photos, graphs, maps), the author declares that the said works are of his authorship, they do not infringe the rights of the third party (including personal rights, i.a. the authorization to reproduce physical likeness) and the author holds exclusive proprietary copyrights. The author publishes the above works as part of the article under the licence "Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International".
ATTENTION! When the legal situation of the illustrative material has not been determined and the necessary consent has not been granted by the proprietary copyrights holders, the submitted material will not be accepted for editorial process. At the same time the author takes full responsibility for providing false data (this also regards covering the costs incurred by the University of Silesia Press and financial claims of the third party).
3. User Rights
Under the CC BY-SA 4.0 license, the users are free to share (copy, distribute and transmit the contribution) and adapt (remix, transform, and build upon the material) the article for any purpose, provided they attribute the contribution in the manner specified by the author or licensor.
4. Co-Authorship
If the article was prepared jointly with other authors, the signatory of this form warrants that he/she has been authorized by all co-authors to sign this agreement on their behalf, and agrees to inform his/her co-authors of the terms of this agreement.
I hereby declare that in the event of withdrawal of the text from the publishing process or submitting it to another publisher without agreement from the editorial office, I agree to cover all costs incurred by the University of Silesia in connection with my application.