Śmierć zwierząt a religia: próba redefinicji zwierzęcego cierpienia, żałoby i ofiary
Abstrakt
Choć kwestia zwierzęcej śmierci i umierania od dawna zwraca uwagę badaczy z kręgu animal studies, coraz częstsze jej pojawianie się w obszarze studiów religioznawczych jest zjawiskiem interesującym i stosunkowo nowym, które domaga się rozważenia. W badaniach ogniskujących się na religii coraz więcej uwagi poświęca się ostatnio nie tyle rozmaitym znaczeniom, jakie przypisywane są obecności zwierząt w ludzkim doświadczeniu religijnym (gdzie figurują one jako przedmioty, symbole i ciała), ile bardziej kontrowersyjnej kwestii samych zwierzęcych reakcji na śmierć istot im bliskich. Zdaniem niektórych badaczy, ta ostatnia może być także rozpatrywana jako rytualna i protoreligijna, co daje szansę na rewizję antropocentrycznego ujęcia religii jako fenomenu czysto kognitywnego. Sposoby przeżywania śmierci przez wyższe zwierzęta (jak dokumentuje to etologia), w dużej mierze zbiorowe i ceremonialne, podkreślające cielesną kruchość (vulnerability) i potrzebę wyrażenia żalu w rytuałach żałoby, wydają się bliskie ludzkiemu rozumieniu religijności jako szeregu społecznych zachowań, które stanowią odpowiedź na doświadczenie cierpienia, utraty i tajemnicy otaczającej czyjeś odejście. W tym kontekście istotne więc wydaje się zadanie pytania, dlaczego wszelka próba określenia zwierzęcych zachowań mianem religijnych budzi – wśród większości ludzi deklarujących swoją przynależność do wiary – niemal instynktowne negatywne reakcje. Jakie procesy semiotyczne, filozoficzne i polityczne przyczynić się mogły do uznania, że religia to obszar czysto ludzki, a co więcej, definiowany przez pryzmat różnicy ludzko-zwierzęcej? Czy istnieje coś, co Derrida nazwałby trwałą ofiarniczą strukturą zachodniego myślenia (gdzie pojęcie ofiary oznaczałoby nie tylko powszechną zgodę na przemoc wobec zwierząt, usankcjonowanie faktu ich śmierci na potrzeby człowieka, ale także zamknięcie przed zwierzętami możliwości udziału w tym, co religijne w charakterze innym niż przedmiot ofiary)? Artykuł podejmuje te kwestie, argumentując na rzecz zwierzęcej religijności, opierając się na nieantropocentrycznym ujęciu żałoby w pracach Judith Butler oraz analizując literackie i artystyczne strategie przedstawiania śmierci zwierząt, które poprzez swoje akcentowanie wymiaru religijnego zyskują emancypacyjny charakter, w utworach D.H. Lawrence’a oraz Iana McEwana.
Słowa kluczowe
religioznawstwo; duchowość zwierząt; śmierć zwierząt; kruchość; żałoba
Bibliografia
Bataille, Georges. Theory of Religion. Translated by Robert Hurley. New York: Zone Books, 1989.
Biles, Jeremy, and Kent L. Brintnall, eds. Negative Ecstasies. Georges Bataille and the Study of Religion. New York: Fordham University Press, 2015.
Butler, Judith. “Precarious Life, Vulnerability, and the Ethics of Cohabitation.” Journal of Speculative Philosophy, vol. 26, no. 2 (2012): 134‒151.
Butler, Judith. Frames of War. When is Life Grievable?. London and New York: Verso, 2009.
Butler, Judith. Precarious Life. The Power of Mourning and Violence. London and New York: Verso, 2004.
Deane-Drummond, Celia, David L. Clough and Rebecca Artinian-Kaiser, eds. Animals as Religious Subjects. Transdisciplinary Perspectives. London–New Delhi–New York–Sydney: Bloomsbury, 2013.
Derrida, Jacques. The Beast and the Sovereign. Volume I. Translated by Geoffrey Bennington. Chicago and London: University of Chicago Press, 2009.
Ferretter, Luke. The Glyph and the Gramophone. D. H. Lawrence’s Religion. London, New Delhi, New York, Sydney: Bloomsbury, 2013.
Gilbert, Sandra M. Acts of Attention. The Poems of D.H. Lawrence. Second edition. Carbondale and Edwardsville: Southern Illinois University Press, 1990.
Gross, Aaron S. The Question of the Animal and Religion. Theoretical Stakes, Practical Implications. New York: Columbia University Press, 2015.
Harrod, James B. “A Trans-Species Definition of Religion.” Journal for the Study of Religion, Nature and Culture, vol. 5, no. 3 (2011): 327‒353.
Kemmerer, Lisa. Animals and World Religions. Oxford, New York: Oxford University Press, 2012.
King, Barbara J. How Animals Grieve. Chicago: The University of Chicago Press, 2013.
Kristeva, Julia. Powers of Horror. An Essay on Abjection. Translated by Leon S. Roudiez. New York: Columbia University Press, 1982.
Lawrence, David Herbert. The Complete Poems. Edited by David Ellis. Ware: Wordsworth Editions, 2002.
McEwan, Ian. First Love, Last Rites. London: Vintage, 1997.
Mitek-Dziemba, Alina. “Vulnerability, Mourning and Religious Compassion: A Cross-Species Perspective.” The Polish Journal of Aesthetics, vol. 51, no. 4 (2018): 113-129.
Rohman, Carrie. Stalking the Subject. Modernism and the Animal. New York: Columbia University Press, 2009.
Ryan, Kiernan. Ian McEwan. Plymouth: Northcote House Publishers, 1994.
Schaefer, Donovan O. “Do Animals Have Religion? Interdisciplinary Perspectives on Religion and Embodiment.” Anthrozoös, Vol. 25 (2012), Supplement: 173‒189.
Schaefer, Donovan O. Religious Affect. Animality, Evolution and Power. Durham and London: Duke University Press, 2015.
Zdybicka, Zofia J. Religia a religioznawstwo. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2013.
Uniwersytet Śląski Polska
http://orcid.org/0000-0002-6900-3387
Alina Mitek-Dziemba – dr, adiunkt w Katedrze Literatury Porównawczej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, absolwentka filologii angielskiej i filozofii. Tłumaczka dzieł filozofów nurtu neopragmatystycznego (Richard Shusterman, Richard Rorty), autorka artykułów sytuujących się na pograniczu estetyki filozoficznej i literatury porównawczej. Opublikowała książkę pod tytułem Literatura i filozofia w poszukiwaniu sztuki życia. Nietzsche, Wilde, Shusterman (Katowice 2011). Jest współredaktorką (z Piotrem Bogaleckim) antologii Drzewo Poznania. Postsekularyzm w przekładach i komentarzach (Katowice 2012). Zredagowała dwujęzyczny zbiór esejów Więzi wspólnoty. Literatura – religia – komparatystyka / The Ties of Community. Literature, Religion, Comparative Studies (Katowice 2013) oraz książkę Polytropos. Na drogach Tadeusza Sławka / Tracing Tadeusz Sławek’s Routes (Katowice 2016). W swoich obecnych badaniach koncentruje się na komparatystyce literackiej, ekokrytyce, studiach ludzko-zwierzęcych, pragmatystycznie pojętej somaestetyce oraz teologii i myśli postsekularnej. Jest zaangażowana w organizowanie konferencji i sympozjów o tematyce dotyczącej zwierząt.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
