Artykuł przybliża ten fragment życia ks. Franciszka Blachnickiego, który dotyczy jego pobytu w Śląskim Seminarium Duchownym w Krakowie (1945–1950). Tam właśnie – najpierw przebywając gościnnie w gmachu Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego à Paulo przy Stradomskiej 4, a następnie, po remoncie, w budynku przy Alei Mickiewicza 3 – wyznaczył dla siebie konkretne zadania, które konsekwentnie realizował w drodze do święceń kapłańskich. Dostrzegł on zmarnowane wcześniej szanse, co wzbudziło u niego pragnienie zdobywania wiedzy, ale również przybliżania się do Boga na drodze życia duchowego, o czym świadczą jego zapisy pamiętnikarskie, wyjaśniające jego duchową przemianę. Dylematem stało się dla niego pytanie: czy powinien doskonalić siebie, czy też doskonalić swoją wiarę? Po krótkim wahaniu opowiedział się ostatecznie za doskonaleniem wiary.

Ksiądz Franciszek Blachnicki w praktyczny sposób przełożył nauczanie Soboru Watykańskiego II. Zbudowany na bazie osobistego nawrócenia sposób formacji ochrzczonych na wzór katechumenatu przybrał konkretny kształt w Ruchu Światło-Życie, który także dzisiaj stanowi drogę duchowego wzrostu dla wielu grup wiernych. Dzieło ks. Blachnickiego może być inspiracją dla Kościoła powszechnego, szczególnie w zakresie znaczenia osobistego nawrócenia, osadzenia życia wewnętrznego na czynnym uczestnictwie w liturgii, modlitwie osobistej opartej na Biblii, zaangażowania w małą wspólnotę wzrostu, służby w różnych obszarach życia Kościoła, zwłaszcza w ewangelizacji. Wobec tego warto odkrywać głębię dziedzictwa duchowego i pastoralnego ks. Franciszka Blachnickiego. Jego wskazówki mogą być bowiem bardzo pomocne w zmierzeniu się ze współczesnymi wyzwaniami stojącymi przed Kościołem.

Jedną z najważniejszych praktycznych sugestii wynikających z przeprowadzonej przez Blachnickiego eklezjologicznej dedukcji teologii pastoralnej była propozycja przejścia od duszpasterstwa do ewangelizacji. Określił ją mianem „zwrotu kopernikańskiego”. Proces urzeczywistniania się Kościoła rozpoczyna się od ewangelizacji, która inicjuje procesy wyzwoleńcze w ludziach i danym środowisku. Kolejnym etapem jest wdrażanie – poprzez formację katechumenalną – do życia w eklezjalnej wspólnocie. Dlatego też głównym wnioskiem wypływającym z faktu, że Kościół urzeczywistnia się w konkretnych lokalnych wspólnotach jest dla Blachnickiego postulat, by całe duszpasterstwo było tak przebudowane, aby służyło formowaniu podstawowych wspólnot życia chrześcijańskiego w ramach parafii. Koniecznie więc trzeba wprowadzać do realizacji model parafii wspólnotowej. Aby rozwiązać powstający w tym kontekście dylemat: jak wprowadzić model posoborowej parafii w życie, skoro nie można budować żywej wspólnoty Kościoła bez istnienia dojrzałych wspólnot eklezjalnych, Założyciel Ruchu Światło-Życie wskazał na rolę oraz szansę, jaką we współczesnym życiu Kościoła stwarzają ruchy bazujące na całościowej, katechumenalnej formacji.

Dla ks. Franciszka Blachnickiego katecheza pozostawała w ścisłym związku z Kościołem. To w Kościele, jako podstawowej formacji chrześcijan (dorosłych, młodzieży i dzieci), jest jej najwłaściwsze miejsce. Kościół jest zarówno podmiotem, celem, jak i przedmiotem katechezy. Zadaniem katechezy jest na pierwszym miejscu wprowadzanie w życie i doświadczenie Kościoła, bowiem natura katechezy wypływa z koncepcji Kościoła. Jeżeli więc Kościół jest wspólnotą, to katecheza ma za zadanie wprowadzać do niego, aby wierni mogli w nim nie tylko uczestniczyć, ale przede wszystkim go tworzyć. Ważne jest przy tym, aby katecheza także służyła procesowi wtajemniczenia chrześcijańskiego, odkrywając Kościół jako miejsce realizującego się misterium życia, zbawienia, uzdrowienia. Dlatego też ks. Blachnicki kładł mocny akcent na związki liturgii z katechezą, gdyż to właśnie w liturgii dokonuje się najpełniejszy proces wtajemniczenia. Innym zadaniem katechezy jest jej funkcja budzenia i rozwoju wiary. Wiara bowiem jest dla Kościoła fundamentem, a dla katechezy pierwszorzędnym celem. Ma ona mieć zarówno personalistyczny, jak i społeczny charakter. Ksiądz Blachnicki twierdził, że wiara, do której ma wychowywać katecheza, nie jest wiarą indywidualną, lecz wiarą Kościoła. Wielu chrześcijan, nawet gorliwych, przeżywa swoje życie chrześcijańskie u boku życia Kościoła, ale nie w Kościele. Tymczasem każdy chrześcijanin jest Kościołem, bo Kościół to Chrystus cały, głowa i członki, a członkami tymi jesteśmy my. I dlatego życie Kościoła wzrasta o tyle, o ile wzrasta życie wiary każdego z członków.

Autor artykułu odwołuje się do tekstów ks. F. Blachnickiego, które ukazały się w „Tygodniku Powszechnym” w 1973 roku. Stało się to inspiracją do szerokiej dyskusji na temat aktualnego stanu polskiego katolicyzmu. Odnosząc się do wyników badań socjologicznych o polskiej religijności przeprowadzonych przez ks. W. Piwowarskiego, Blachnicki wskazał słabości tradycyjnej posługi duszpasterskiej oraz proponowanych wówczas form katechezy. Zasugerował jednocześnie cztery główne kierunki odnowy inspirowane nauczaniem Soboru Watykańskiego II. Zdaniem ks. F. Blachnickiego są nimi: odnowa katechezy, odnowa i formacja rodziny, rozwijanie katechezy dorosłych, odnowa życia liturgicznego. Zamiarem autora artykułu jest próba spojrzenia w perspektywie ostatniego półwiecza na zadania katechetyczno-duszpasterskie wskazane przez ks. F. Blachnickiego w artykule Katechumenat na dzisiejszą godzinę. Pomimo niewątpliwego zaangażowania szeroko rozumianego środowiska katechetycznego w Polsce, wskazane wówczas postulaty nieustannie domagają się akomodacji do uwarunkowań przeżywanego czasu – „danej godziny zbawienia” (kairos).

Mówiąc o roli poznania prawdy w procesie wyzwolenia, ks. Blachnicki miał na myśli doświadczenie Bożego działania, które przynosi wyzwolenie przez Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym. Według niego wolność w najgłębszej swojej istocie jest zależnością – jednak zależnością dobrowolnie akceptowaną. Bo wola ludzka jest wolna tylko o tyle, o ile świadomie wybiera to, co rozum ukazuje jako prawdę i wartość. Doskonałość człowieka i jego wyzwolenie polegają na wewnętrznej harmonii pomiędzy wolą a poznaną prawdą, zatem nikt nie może pozbawić człowieka wolności. Może to zrobić jedynie on sam, gdy zamknie się na miłość i prawdę. Człowiek, który dobrowolnie poddaje swoje życie poznanej prawdzie, pozostaje wolny nawet w obliczu największego zagrożenia. Doświadczenie wolności budzi w człowieku pragnienie służby i życia dla innych, przede wszystkim w sprawach dotyczących ich zbawienia. Do takiej egzystencji, która jest proegzystencją, uzdalnia człowieka Duch Święty. Natura skażona grzechem koncentruje człowieka na własnym „ja”. Duch Święty natomiast wlewa w serce dynamikę miłości, która polega na posiadaniu siebie w dawaniu siebie. Im ktoś bardziej poddaje się Duchowi Świętemu, tym pełniej realizuje swoje powołanie do wolności dziecka Bożego.

Chrześcijańska Służba Wyzwolenia Człowieka – to ostatnie dzieło życia ks. F. Blachnickiego. Powstała na obczyźnie, na terenie Republiki Federalnej Niemiec, w roku 1982. Twórca Ruchu Światło-Życie znalazł się na tym terenie przymuszony stanem wojennym w PRL. Pytając o sens tego dramatycznego wydarzenia, odpowiedzi szukał w wierze. Swoimi wystąpieniami oraz podejmowanymi działaniami dał się poznać jako wybitny znawca toczących się procesów społeczno-politycznych, w tym oceny ideologii komunistycznej, która niszczyła wolność człowieka metodą kłamstwa i przemocy. Głosił naukę opartą na Ewangelii, że wyzwolenie jest procesem darowanym przez Jezusa Chrystusa, który gładząc grzechy świata, przywraca człowiekowi wewnętrzną wolność, na której może budować wolność społeczną, aż po wyzwolenie narodów. Wyrażał tę mądrość w trzech pojęciach: Prawda – Krzyż – Wyzwolenie.

Ostatnie pięć lat swojego życia ks. Franciszek Blachnicki przeżył w założonym przez siebie Międzynarodowym Centrum Ewangelizacji Ruchu Światło-Życie „Marianum” w Carlsbergu w Niemczech. Badanie ostatnich lat jego życia odsłania wiele wątków i pozwala lepiej poznać nie tylko jego działalność ewangelizacyjną, ale również różnego rodzaju trudności i przeszkody wynikające zarówno z odmienności systemu państwowego, w którym się znalazł, jak i z wielorakich działań władz PRL zmierzających do zdyskredytowania osoby Księdza oraz zdezintegrowania tworzonego przez niego środowiska. Mimo tych utrudnień w ciągu tych kilku lat udało się Słudze Bożemu odczytać wiele znaków czasu. Ksiądz Franciszek Blachnicki swój pobyt poza Polską traktował jako zrządzenie Bożej Opatrzności i wezwanie do posługi dla Kościoła i Ojczyzny. Pozostawił po sobie nie tylko osobisty przykład wiary konsekwentnej, ale też zorganizował prężny ośrodek formacyjny oddziałujący apostolsko zwłaszcza na środowiska polonijne. Był przekonany o zbliżającym się upadku systemu komunistycznego. Z tej perspektywy mówił o etapie postsovieticum i o potrzebie przygotowania elit katolickich, które w oparciu o katolicką naukę społeczną podejmą służbę na rzecz dobra wspólnego.

Jezuicki teolog, kardynał Jean Daniélou był nie tylko autorem licznych książek i artykułów, założycielem kolekcji patrystyczno-teologicznych (Sources Chrétiennes, Théologie Historique), lecz również wziętym prelegentem i rekolekcjonistą dla paryskich środowisk uniwersyteckich i twórczych. Nie dziwi zatem fakt, że te wszechstronne zainteresowania intelektualne i intensywna działalność duszpasterska znalazły swoje odzwierciedlenie w jego twórczości patrystyczno-teologicznej i nadały jej specyficzny koloryt, niełatwy do ogarnięcia w jeden zwarty system. Niniejszy artykuł stawia sobie za cel ukazanie w krótkim zarysie postaci J. Daniélou jako wybitnego patrystę i teologa, akademickiego wykładowcę oraz duszpasterza, którego życie i czyn ani na moment nie były oderwane od świadectwa wiary w Jezusa Chrystusa Zmartwychwstałego, mocno zakorzenionej w żywej Tradycji oraz przeżywanej i celebrowanej we wspólnocie Kościoła na obecnym etapie historii zbawienia.

Autor analizuje problem, jak współczesne duszpasterstwo w parafii w okresie narastającej fali ruchów migracyjnych powinno ustosunkować się do kwestii przyjmowania migrantów. Przytacza przykładowe dane o liczbie migrantów w Polsce, by dać pogląd na skalę problemu. Na podstawie wybranych tekstów biblijnych oraz nauczania Kościoła przedstawia teologiczne motywy duszpasterskiej troski o migrantów. Są nimi między innymi: naśladowanie miłości Boga do ludzi, godność każdego człowieka stworzonego na podobieństwo Boże i jedność ludzkiej rodziny. Z kolei podkreśla, że Kościół, a stąd też każda parafia, jest wspólnotą katolicką, czyli powszechną. Powinna być zatem otwarta dla każdego wierzącego, niezależnie od rasy i miejsca pochodzenia. Ma być „domem otwartym dla każdego”, tworzyć „kulturę spotkania”, środowiskiem gościnnym także dla osób spoza chrześcijaństwa. Ważnym zadaniem duszpasterskim jest rzetelne przybliżanie prawdy o sytuacji migrantów, przezwyciężanie barier, które utrudniają ich przyjęcie oraz poznanie wielorakiego bogactwa, które mogą oni wnieść w życie Kościoła i społeczeństwa. Autor podaje praktyczne przykłady duszpasterskich inicjatyw, które parafia może i powinna podjąć na rzecz przyjęcia migrantów, między innymi: poruszanie tematu w kaznodziejstwie i katechezie, włączanie przybyszów w życie liturgiczne i modlitewne, zapraszanie ich na spotkania parafialnych grup w celu wzajemnego świadectwa.

Franciszek Blachnicki (1921–1987), za Antonim Grafem, który pierwszy zwrócił uwagę na konieczność wyprowadzenia dedukcji teologii pastoralnej z istoty Kościoła, podkreślił, że  przedmiot tej naukowej refleksji jest bliżej określony jako „Kościół”, dlatego też zamiast o teologii pastoralnej precyzyjnie można mówić o „eklezjologii pastoralnej”. Nazwa ta w jego przekonaniu nie tylko oznacza, ale też nazywa adekwatnie, naukę, o której tu jest mowa. Pierwszy człon tej nazwy określa „przedmiot materialny”, a drugi wskazuje na „przedmiot formalny” tej dyscypliny. Blachnicki uważał, że obie nazwy: „eklezjologia pastoralna” i „teologia żywego Kościoła” można stosować zamiennie. Twierdził jednak, że lepiej będzie, jeśli określenia „teologia żywego Kościoła” będzie się używać w sensie eksplikatywnym w odniesieniu do nazwy „eklezjologia pastoralna”. Chcąc więc wyjaśnić bliżej, jaki jest przedmiot eklezjologii pastoralnej, należałoby powiedzieć: Eklezjologia pastoralna jest teologią żywego Kościoła”. Kościół żywy, a więc  pojęty jako byt żywy i konkretny, byłby więc właściwym przedmiotem tej dyscypliny.

Do kluczowych pojęć teologicznych opisujących eklezjologiczną refleksję ks. F. Blachnickiego należą terminy: koinonia, Ruch Żywego Kościoła oraz ruch eklezjalny. Pod względem treściowym – jak zauważa ks. Blachnicki – ściśle wiążą się one z pojęciem: Królestwo Boże, które jest jednym z głównych tematów Chrystusowego nauczania. Stąd też, zdaniem autora artykułu, można wyprowadzić następujące postulaty dla działań pastoralnych w ramach posoborowej odnowy Kościoła. W opisie niezbędnych działań pastoralnych – zwłaszcza podejmowanych we współpracy ze świeckimi – trzeba przejść od terminów teologicznych do języka obrazowego, stosując na przykład język ewangelicznych przypowieści. Odwołanie się do takiego języka pozwala przenieść działalność pastoralną z poziomu rozważań akademickich na płaszczyznę życia duchowego. W inicjatywach zmierzających – do odnowy Kościoła warto również stosować analogiczny sposób patrzenia na życie duchowe. Można również do tego celu wykorzystać ideę ekologii integralnej, o której często przypomina papież Franciszek. Aktualnym pozostaje postulat ks. Blachnickiego, dotyczący tzw. organicznego, a nie organizacyjnego stylu podejmowanych w Kościele działań pastoralnych.

Zwrócenie się ks. Franciszka Blachnickiego w stronę badań z zakresu współczesnej sobie psychologii zaowocowało z jednej strony zdobyciem solidnej naukowej podstawy dla tworzonego przez siebie systemu pracy formacyjnej z ministrantami, z drugiej zaś dało potwierdzenie słuszności kierunku poszukiwań skutecznej formy pracy wychowawczej, którą miała stać się metoda systemu stopni. Poprzez przeanalizowanie rozwoju podstawowych przejawów życia psychicznego dziecka w okresie preadolescencji, sięgnięcie do opracowań z zakresu psychologii wychowania oraz psychologii religii Blachnicki uzyskał przesłanki do sformułowania podstawowych zasad funkcjonowania duszpasterstwa służby ministrantów w Polsce.

Niniejsza refleksja stanowi krótki przyczynek do ukazania eklezjalnego charakteru wiary chrześcijańskiej. Chodzi o to, by nigdy nie stracić z oczu wewnętrznego związku pomiędzy doświadczeniem wyznawanej, celebrowanej i praktykowanej wiary chrześcijańskiej a pośrednictwem Kościoła. W punkcie wyjścia każdej autentycznej refleksji nad wiarą chrześcijańską należy bowiem dostrzegać jej trzy konstytutywne i nieodłączne od siebie aspekty: kerygmatyczny, sakramentalny i egzystencjalny. Oznacza to, że w chrześcijańskiej perspektywie uznanie zbawienia w Jezusie Chrystusie i jego urzeczywistnienie nie mogą być osiągnięte bez Kościoła, w którym realnie i skutecznie spotykają się przepowiadanie Słowa Bożego, celebracja sakramentów oraz doświadczenie życia wspólnotowego i braterskiego.

Doświadczenie pandemii dotknęło praktycznie wszystkich sfer życia społecznego, także sfery religijnej. W religii chrześcijańskiej wpisało się ono w szczególną porę, a mianowicie w przeżywanie najważniejszego święta, jakim jest Wielkanoc, poprzedzona Wielkim Tygodniem. W nocy tego doświadczenia pojawiły się światła nadziei. Wśród nich szybko uwidocznił się nowy sposób przeżywania wiary chrześcijańskiej, realizowany za pomocą społecznych komunikatorów. Niniejsze rozważania będą prezentacją jednego z tych pomysłów, który wyrósł z samego środka doświadczenia epidemicznego, a który stał się rodzajem poradnika i przewodnika po drogach duchowego przeżywania Wielkiego Tygodnia i Niedzieli Wielkanocnej. Piszący niniejszy artykuł jest autorem tegoż poradnika. Nosił on tytuł: Rytuał domowy na Wielki Tydzień w czasie epidemii. Artykuł posiada podobny tytuł. Nie jest jednak zwykłą kopią poradnika, ale osadzony został na refleksji teologicznej. Zarówno sam Rytuał domowy…, jak i refleksja teologiczna wychodzą z perspektywy nauczania Kościoła katolickiego, a równocześnie uwzględniają polskie zwyczaje związane z Wielkanocą oraz okresem bezpośrednio ją poprzedzającym.

Na poszczególne strony artykułu składają się treści dotyczące postaci św. Bernarda z Clairvaux i jego kazań opiewających postać Najświętszej Maryi Panny. Zamiarem było przeanalizowanie zbioru kazań św. Bernarda z Clairvaux o Najświętszej Maryi Pannie i ukazanie obrazu Matki Zbawiciela, jaki z tych kazań się wyłania. Ukazanie obrazu Maryi na podstawie kazań Bernarda ma bowiem kolosalne znaczenie dla lepszego zrozumienia epoki średniowiecza oraz rozwoju pobożności maryjnej w Kościele Katolickim.

Postać abpa Antoniego Baraniaka należy wciąż do mało rozpoznawalnych sylwetek wśród polskich hierarchów działających w drugiej połowie XX stulecia. Przedstawiona analiza – oparta na materiałach źródłowych pochodzących z Archiwum Archidiecezjalnego Warszawskiego oraz Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie – pozwala na pełniejsze odkrycie jego zaangażowania eklezjalnego i pastoralnego na forum Konferencji Episkopatu Polski oraz jej komisji specjalistycznych. Szczególnie ważne wydają się działania Metropolity poznańskiego jako członka Komisji/Rady Głównej Episkopatu Polski. Będąc członkiem tego ściśle kierowniczego ciała, przez wiele lat pełnił funkcję zaufanego doradcy sprawdzonego powiernika i najbliższego współpracownika prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego. Ogromną rolę odegrał również jako przewodniczący Komisji Soborowej/Komisji do spraw Realizacji Uchwał Soboru Watykańskiego II. Współdecydował o przygotowaniach do Soboru, koordynował udział hierarchów z Polski w tym wydarzeniu, a następnie wyznaczał kierunki i tempo wdrażania reform posoborowych.