Czerwone imperium. Obraz Związku Radzieckiego w reportażach polskich klasyków gatunku (M. Wańkowicz, K. Pruszyński, H. Krall, R. Kapuściński)
Abstrakt
Powodem podjęcia tematyki opisu Związku Radzieckiego w polskich reportażach była chęć zbadania, jak najwięksi polscy reportażyści zmagali się z tak ważnym polityczno-społecznym problemem. Radziecki komunizm stanowił dla pisarzy i historyków trudne wyzwanie, które stawiało przed nimi wiele pytań: jak ustrzec się czarnych i białych stereotypów, presji historycznych zaszłości czy nacisków cenzury okresu PRL. Jak nie dołączyć do naiwnego chóru niektórych zachodnich intelektualistów oczarowanych sowiecką propagandą (z czym borykali się Wańkowicz i Pruszyński)? W artykule pokazano wykorzystanie indywidualnych technik reporterskich i środków artystycznych w podjętych obserwacjach i formułowanych refleksjach.
Materiał badawczy uporządkowany został chronologicznie. Napisane z artyzmem reportaże Wańkowicza z lat 30. XX w. utrwalają fascynację nowo powstającym państwem robotników, ale odnotowują też wiele niepokojących zjawisk, kontrastów, kłamstw. Szczególnie krytyczne spostrzeżenia musiał potem pisarz usuwać bądź łagodzić w powojennych wydaniach. Te interesujące, autocenzorskie zmiany zbadano szczegółowo w niniejszym artykule. Teksty Pruszyńskiego stanowią cenny suplement do skomplikowanych relacji rządu Sikorskiego i głównych aliantów z państwem Stalina. Przedstawiają też budowanie polskiej armii na terenie ZSRR. Jest to zarazem pełen kunsztu i ekspresji obraz dzielnego narodu kierowanego przez charyzmatycznego dyktatora (teksty powstały przed odkryciem zbrodni katyńskiej!). Hanna Krall – reporterka z państwa satelickiego – choć zależna od swoich partyjnych szefów, zdołała swym stylem „małego realizmu” i techniką mikroanaliz przekazać autentyczny obraz życia jednostek w państwie radzieckim. Nie udało jej się jednak uniknąć obowiązkowego wtedy optymizmu w odniesieniu do całego systemu (zwłaszcza reform rozpoczynanych przez Chruszczowa i Breżniewa). Ryszard Kapuściński podejmował tematy radzieckie w licznych utworach na przestrzeni wielu lat, szczególnie ciekawe są jego reportaże z egzotycznych, azjatyckich republik i pokazanie całego tygla kulturowego byłego ZSRR. Dane mu było też opisywać pierestrojkę i ostateczny upadek czerwonego imperium, budowanie fundamentów nowej Rosji.
Artykuł opiera się na następującej tezie: najwybitniejsi a dysponujący zróżnicowanym warsztatem reportażyści natrafiali na poważne – obiektywne i subiektywne – trudności w ukazaniu dynamicznego spektrum przeobrażeń i perspektyw, jakie dla samego ZSRR, ale także dla Polski, niósł komunizm. Efekty prac reporterskich są więc zróżnicowane, widać na nich odciśnięte piętno czasów.
Tekst sytuuje się w obszarach: nauki o komunikacji społecznej i mediach, literaturoznawstwa i historii współczesnej. Metodologie zastosowane w artykule to analiza i interpretacja tekstu, analiza stylistyczna, genologiczna i porównawcza, badania tematologiczne i historyczne.
Słowa kluczowe
reportaż; Melchior Wańkowicz; Ksawery Pruszyński; Hanna Krall; Ryszard Kapuściński; ZSRR; stalinizm; komunizm; człowiek radziecki; pierestrojka
Bibliografia
Andrzejewski J., 1951, O człowieku radzieckim. Szkice, Warszawa: „Książka i Wiedza”.
Bauer Z., 2001, Antymedialny reportaż Ryszarda Kapuścińskiego, Warszawa: Wydawnictwo PAP.
Bocheński A., 1937, Między Niemcami a Rosją, Warszawa: Polityka.
Chomiuk A., 2004, Wobec Rosji sowieckiej. Obraz społeczeństwa totalitarnego w reportażach Stanisława Mackiewicza i Melchiora Wańkowicza, w: Stępnik K., Piechota M., red., Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 169–181.
Domosławski A., 2010, Kapuściński non-fiction, Warszawa: „Świat Książki”.
Heller M., Niekricz A., 1985, Utopia u władzy, przeł. Mietkowski A., t. 1, Londyn: Polonia.
Heller M., Niekricz A., 1987, Utopia u władzy, przeł. Mietkowski A., t. 2, Londyn: Polonia.
Herling-Grudziński G., 2002, Inny świat, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Kaliszewski A., 2008, Nauczyć się myśleć o człowieku. Poezja Ryszarda Kapuścińskiego, w: Wolny-Zmorzyński K., Piątkowska-Stepaniak W., Nierenberg B., Furman W., red., Ryszard Kapuściński – portret dziennikarza i myśliciela, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 263–274.
Kaliszewski A., 2009, Od socrealizmu do metafizyki, w: tegoż, Wieczna gra. Artykuły i szkice, Kraków: Księgarnia Akademicka, s. 39–61.
Kaliszewski A., 2017, Żołnierz i reporter dwóch światowych wojen, w: tegoż, Mistrzowie polskiego reportażu wojennego 1914–2014, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 57–96.
Kaliszewski A., 2020, Od „małego realizmu” do „wielkiej metafory”. Obraz czasów PRL-u w reportażach Hanny Krall, „Rocznik Historii Prasy”, t. XXIII, z. 3 (59), s. 77–103.
Kapuściński R., 1993, Imperium, Warszawa: „Czytelnik”.
Kapuściński R., 2013, Kirgiz schodzi z konia, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.
Kopaliński W., 1975, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Kossak-Szczucka Z., 1990, Pożoga, Łódź: Wydawnictwo Artus.
Krall H., 1972, Na wschód od Arbatu, Warszawa: „Iskry”.
Krall H., 1977, Dojrzałość dostępna dla wszystkich, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza.
Małaczewski E., 1921, Koń na wzgórzu, Warszawa: Gebethner i Wolff.
Newerly I., 1988, Zostało z uczty bogów, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza.
Newerly I., 1986, Wzgórze Błękitnego Snu, Warszawa: Czytelnik.
Ossendowski F., 2016, Cień ponurego Wschodu, Warszawa: LTW.
Ossendowski F., 1930, Lenin, Poznań: Wydawnictwo Polskie R. Wegner.
Pipes R., 2005, Rosja bolszewików, przeł. Jeżewski R., Warszawa: Magnum.
Pruszyński K., 1989, Noc na Kremlu, Warszawa: Oficyna Literacka „Rój”.
Rak K., 2019, Polska – niespełniony sojusznik Hitlera, Warszawa: Bellona: Fundacja Historia i Kultura.
Reporterka. Rozmowy z Hanną Krall, 2015, wybór, kompozycja, uzupełnienia oraz dokumentacja Antczak J., Warszawa: Agora.
Smaga J., 1992, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991, Kraków: „Znak”.
Wańkowicz M., 1974, Opierzona rewolucja, w: tegoż, Czerwień i amarant (Szczenięce lata. Opierzona rewolucja), Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 145–197.
Wańkowicz M., 1934, Opierzona rewolucja, Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze „Rój”.
Wolny-Zmorzyński K., 1998, O twórczości Ryszarda Kapuścińskiego. Próba interpretacji, Rzeszów: „Libri Ressovienses”.
Wolny-Zmorzyński K., 1999, Wokół twórczości Melchiora Wańkowicza. W stronę dziennikarstwa, socjologii, polityki oraz krytyki literackiej, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Zychowicz P., 2012, Pakt Ribbentrop-Beck, czyli jak Polacy u boku III Rzeszy mogli pokonać Związek Sowiecki, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Żukrowski W., 1961, Skąpani w ogniu, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej.
Żukrowski W., 1970, Kierunek Berlin: nowele filmowe, Warszawa: Książka i Wiedza.
Unierystet Jagielloński Polska
https://orcid.org/0000-0003-2755-4073
ANDRZEJ KALISZEWSKI – dr hab., prof. UJ, Instytut Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej, Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Polska.
Jego zainteresowania naukowe dotyczą genologii dziennikarskiej, reportażu i literatury faktu, kultury współczesnej oraz literatury światowej i polskiej XX i XXI wieku. Opublikował m.in.: Gry Pana Cogito (monografia twórczości Zbigniewa Herberta, Kraków 1982, Łódź 1990), Nostalgia stylu. Neoklasycyzm liryki polskiej XX wieku w krytyce, badaniach i poetykach immanentnych (Kraków 2007), Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku (Warszawa 2012) i Mistrzowie polskiego reportażu wojennego (1914–2014) (Kraków 2017).
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
