Myślenie (z) gąszczem. O relacyjnych narracjach w czasach antropocenu na przykładzie epigenetyki. Perspektywa feministycznego nowego materializmu
Abstrakt
W artykule podejmuję namysł nad tym, jaka refleksja humanistyczna jest „nam” potrzebna w czasach antropocenu, w epoce, w której destabilizacji ulegają warunki życia (na) Ziemi oraz dotychczasowe kategorie myślenia. Skupiam się zwłaszcza na myśleniu relacyjnym obecnym w takich współczesnych nurtach filozoficznych jak krytyczny posthumanizm i feministyczne nowe materializmy. Myślenie relacyjne, nazywane przeze mnie także myśleniem (z) gąszczem, ilustruję, odwołując się do przykładu epigenetyki. W ogólnym zarysie charakteryzuję myślenie (z) gąszczem, pokrótce wyjaśniam pojęcie i stawki epigenetyki, by wreszcie przejść do omówienia trzech obszarów (wyzwań, które przed humanistyką stawia antropocen), w których epigenetyka spotyka się z relacyjnym sposobem myślenia. Będą to: myślenie (z) „krnąbrnymi krawędziami” (zrywające z dualizmem i „nowoczesną konstytucją”), myślenie (ze) skalami oraz myślenie o człowieku poza opozycją truciciel–zbawiciel.
Słowa kluczowe
antropocen; krytyczny posthumanizm; feministyczne nowe materializmy; myślenie relacyjne
Bibliografia
Alaimo S., 2008, Trans-Corporeal Feminisms and the Ethical Space of Nature, in: Material Feminisms, eds. S. Alaimo, S. Hekman, Indiana University Press, Bloomington, Indianapolis, s. 237–264.
Åsberg C., Cielemęcka O., 2020, Myślenie planetarne i nowa humanistyka. Rozmowa Olgi Cielemęckiej z Cecilią Åsberg, „Czas Kultury”, nr 2, 30.07.2020, https://czaskultury.pl/czytanki/myslenie-planetarne-i-nowa-humanistyka/ [dostęp: 30.11.2022].
Barad K., 2007, Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the Entanglement of Matter and Meaning, Duke University Press, Durham.
Bauman Z., 2012, Etyka ponowoczesna, przeł. J. Bauman, J. Tokarska-Bakir, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
Bednarek J., 2018, „Nie nasze dzieci”. Naturalizm, reprodukcyjny futuryzm i potworne macierzyństwo, „Etyka”, t. 57, s. 101–119, https://doi.org/10.14394/41.
Bińczyk E., 2018, Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Braidotti R., 2014, Po człowieku, przeł. J. Bednarek, A. Kowalczyk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Braidotti R., 2019, Cztery tezy na temat feminizmu po człowieku, przeł. A. Derra, „Avant”, t. 10, nr 3, s. 1–25, https://doi.org/10.26913/avant.2020.03.03.
Budziszewska M., Kardaś A., Bohdanowicz Z., red., 2021, Klimatyczne ABC. Interdyscyplinarne podstawy współczesnej wiedzy o zmianie klimatu, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Churchland P.S., 2013, Moralność mózgu. Co neuronauka mówi o moralności, przeł. M. Hohol, N. Marek, Copernicus Center Press, Kraków.
Cielemęcka O., Rogowska-Stangret M., red., 2018, Feministyczne nowe materializmy: usytuowane kartografie, E-naukowiec, Lublin.
Davis N., 2017, Material Culture: Epigenetics and the Molecularisation of the Social, in: What if Culture was Nature all Along?, ed. V. Kirby, Edinburgh University Press, Edinburgh, s. 110–133.
Deleuze G., Guattari F., 2015, Tysiąc plateau, przekł. zbiorowy, red. merytoryczna J. Bednarek, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa.
Despret V., 2021, Wszystko dla naszych zmarłych. Opowieści tych, co zostają, przeł. U. Kropiwiec, Karakter, Kraków.
Dolphijn R., van der Tuin I., 2018, Nowy materializm. Wywiady i kartografie, przeł. J. Czajka i in., Fundacja Machina Myśli, Gdańsk–Poznań–Warszawa.
Grusin R., ed., 2017, Anthropocene Feminism, University of Minnesota Press, Minneapolis–London.
Happe K.E., 2017, Genetics and Epigenetics, in: Matter, ed. S. Alaimo, Macmillan Interdisciplinary Handbooks, Macmillan Reference USA, Farmington Hills, Michigan, s. 347–359.
Haraway D., 2008, Wiedze usytuowane. Kwestia nauki w feminizmie i przywilej ograniczonej/częściowej perspektywy, przeł. A. Czarnacka, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0062haraway1988.pdf [dostęp: 23.07.2018].
Haraway D., 2012, Manifest gatunków stowarzyszonych, przeł. J. Bednarek, w: Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, red. A. Gajewska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 241–260.
Haraway D., 2016, Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene, Duke University Press, Durham.
Keller E.F., 2000, The Century of the Gene, Harvard University Press, Cambridge–London.
Kirby V., 2011, Quantum Anthropologies: Life at Large, Duke University Press, Durham–London.
Latour B., 2011, Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej, przeł. M. Gdula, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Latour B., 2015, Telling Friends from Foes in the Time of the Anthropocene, in: The Anthropocene and the Global Environmental Crisis: Rethinking Modernity in a New Epoch, eds. C. Hamilton, C. Bonneuil, F. Gemenne, Routledge, New York, s. 145–155.
Lloyd G., 1984, The Man of Reason: ‘Male’ & ‘Female’ in Western Philosophy, Methuen, London.
Lucchesi J.C., 2021, Epigenetyka, przeł. F. Fierek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Magnason A.S., 2020, O czasie i wodzie, przeł. J. Godek, Karakter, Kraków.
Manifest ekomodernistyczny, 2015, https://thebreakthrough.org/manifesto/manifest-ekomodernistyczny-j%C4%99zyk-polski [dostęp: 5.10.2023].
Moore J.W., red., 2021, Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu, przeł. K. Hoffmann, P. Szaj, W. Szwebs, Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu, Poznań.
Morton T., 2010, The Ecological Thought, Harvard University Press, Cambridge–London.
Nixon R., 2013, Slow Violence and the Environmentalism of the Poor, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts.
O’Connell M., 2020, Być maszyną. Przygody wśród cyborgów, utopistów, hakerów i futurystów w ich skromnych staraniach, by rozwiązać problem śmierci, przeł. A. Małecka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Rogowska-Stangret M., 2019, Think We Must! (Otherwise), „Philosophy Today”, vol. 63, no. 4, s. 823–844, https://doi.org/10.5840/philtoday20191218294.
Rogowska-Stangret M., 2021, Być ze świata. Cztery eseje o etyce posthumanistycznej, słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Rogowska-Stangret M., 2023, Międzyskalowe języki antropocenu, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica”, t. 11, s. 32–46, https://doi.org/10.24917/23534583.11.3.
Tsing A., 2018, Krnąbrne krawędzie: grzyby jako gatunki towarzyszące, przeł. M. Rogowska-Stangret, w: Feministyczne nowe materializmy: usytuowane kartografie, red. O. Cielemęcka, M. Rogowska-Stangret, E-naukowiec, Lublin, s. 71–87.
van der Tuin I., Verhoeff N., 2022, Critical Concepts for the Creative Humanities, Rowman & Littlefield, Lanham–Boulder–New York–London.
Żylińska J., 2014, Minimal Ethics for the Anthropocene, Open Humanities Press, Ann Arbor.
Uniwersytet w Białymstoku Polska
https://orcid.org/0000-0002-8317-8562
MONIKA ROGOWSKA-STANGRET – dr, Wydział Filozofii, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok, Polska.
Filozofka prowadząca badania na styku filozofii feministycznej, humanistyki środowiskowej i posthumanizmu, tłumaczka. Obecnie kierowniczka projektu badawczego OPUS 23 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pt. „Etyka antropocenu. Redefiniowanie koncepcji człowieka w filozofii posthumanistycznej” (nr 2022/45/B/HS1/00849). Autorka książek Ciało – poza innością i tożsamością. Trzy figury ciała w filozofii współczesnej (Gdańsk 2016, 2019) oraz Być z e świata. Cztery eseje o etyce posthumanistycznej (Gdańsk 2021); redaktorka naczelna „Matter: Journal of New Materialist Research”.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
