Cóż po poet(k)ach w czasach antropocenu? Zarys propozycji trójkąta antropocenicznego
Abstrakt
Antropocen stanowi wyzwanie nie tylko dla porządku społeczno-politycznego, ale również dla literaturoznawstwa – każe przemyśleć pewne dogmaty i metody uprawiania nauki o literaturze. Punktem wyjścia artykułu jest namysł nad rolą wyobraźni w czasach antropocenu. Wbrew przeświadczeniom tradycyjnej ekokrytyki autor stawia tezę, że przeformułowywanie jednostkowej wyobraźni nie jest właściwą odpowiedzią na antropocen, a literatury nie można redukować do roli „nauczycielki wyobraźni”. Zamiast tego proponuje podejście immanentystyczne inspirowane filozofią Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guattariego. Ujmuje ono poezję jako jedną z współdziałających w polu immanencji maszyn społecznych, której rola polega na kanalizowaniu wspólnotowych pragnień i odnajdywaniu dla nich rozmaitych dróg ujścia. Następnie autor przedstawia swoją propozycję taksonomii języków (praktyk materialno-dyskursywnych) antropocenu we współczesnej poezji polskiej. Określa swoje narzędzie taksonomiczne jako „trójkąt antropoceniczny”. Wierzchołkami trójkąta są trzy konkurencyjne praktyki materialno-dyskursywne – antropocen, kapitałocen i chthulucen – jako krańcowe punkty płaszczyzny antropocenu. Usytuowanie poszczególnych projektów poetyckich w polu trójkąta zależy od tego, jak bardzo zbliżają się one do poszczególnych wierzchołków.
Słowa kluczowe
antropocen; kapitałocen; chthulucen; ekokrytyka; współczesna poezja polska
Bibliografia
Badiou A., 2015, Manifesty dla filozofii, przeł. A. Wasilewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Barad K., 2007, Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the Entanglement of Matter and Meaning, Duke University Press, Durham.
Berry T., 1992, Art in the Ecozoic Era, „Art Journal”, vol. 2 (51), s. 46–48.
Borowski M., 2023, Splątania w imię przetrwania. Spekulatywne projekty wspólnot więcej-niż-ludzkich w obliczu kryzysu klimatycznego, w: Hakowanie antropocenu. Nowe koncepcje wspólnot więcej-niż-ludzkich w ekologicznych fabulacjach spekulatywnych, red. M. Sugiera, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 93–128.
Buell L., 1995, The Environmental Imagination: Thoreau, Nature Writing, and the Formation of American Culture, Harvard University Press, Cambridge–London.
Chwałczyk F., 2020, Around the Anthropocene in Eighty Names – Considering the Urbanocene Proposition, „Sustainability”, vol. 12, s. 1–33.
Clark T., 2015, Ecocriticism on the Edge: The Anthropocene as a Threshold Concept, Bloomsbury, London–New York.
Czermińska M., 2000, Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie, wyzwanie, Universitas, Kraków.
Daigle Ch., McDonald T., 2022, From Deleuze and Guattari to Posthumanism: Philosophies of Immanence, Bloomsbury, London.
Deleuze G., 2001, Pure Immanence: Essays on A Life, Zone Books, New York.
Deleuze G., Guattari F., 2000, Co to jest filozofia?, przeł. P. Pieniążek, słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Deleuze G., Guattari F., 2015, Tysiąc plateau, przekł. zbiorowy, red. merytoryczna J. Bednarek, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa.
Dolphijn R., van der Tuin I., 2018, Wywiad z Karen Barad, przeł. J. Czajka, w: R. Dolphijn, I. van der Tuin, Nowy materializm. Wywiady i kartografie, Fundacja Machina Myśli, Gdańsk–Poznań–Warszawa, s. 41–58.
Fiedorczuk J., 2015, Cyborg w ogrodzie. Wprowadzenie do ekokrytyki, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk.
Fiedorczuk J., 2020, Poezja samoświadomego antropocenu, w: Prognoza niepogody. Literatura polska w XXI wieku, red. M. Jakubowiak, S. Kloska, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec, s. 81–93.
Glosowitz M., 2019, Maszynerie afektywne. Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa.
Hamilton C., 2017, Defiant Earth: The Fate of the Humans in the Anthropocene, Allen & Unwin, Crows Nest.
Hamilton J.M. i in., eds., 2021, Feminist, Queer, Anticolonial Propositions for Hacking the Anthropocene: Archive, Open Humanities Press, London.
Haraway D., 2016, Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene, Duke University Press, Durham–London.
Haraway D., 2021, Nie uciekajmy przed kłopotami. Antropocen – kapitałocen – chthulucen, przeł. K. Hoffmann, W. Szwebs, w: Antropocen czy kapitałocen? Historia, natura i kryzys kapitalizmu, red. J.W. Moore, Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji, Poznań, s. 49–94.
Haraway D., Tsing A., 2019, Reflections on the Plantationocene: A Conversation with Donna Haraway and Anna Tsing, Edge Effects.
Hornborg A., 2015, The Political Ecology of the Technocene: Uncovering Ecologically Unequal Exchange in the World-System, in: The Anthropocene and the Global Environmental Crisis: Rethinking Modernity in a New Epoch, eds. C. Hamilton, F. Gemenne, C. Bonneuil, Routledge, New York, s. 57–69.
Kałuża A., 2015, Pod grą. Jak dziś znaczą wiersze, poetki i poeci, Universitas, Kraków.
Keller L., 2016, Twenty-First-Century Ecopoetry and the Scalar Challengers of the Anthropocene, in: The News from Poems: Essays on the 21-st Century American Poetry of Engagement, eds. J. Gray, A. Keniston, University of Michigan Press, Ann Arbor, s. 47–63.
Koza M., 2021, Asceza, inność, nomadyzm. O dyskursach etycznych literatury polskiej po 1989 roku, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa.
Kujawa D., 2021, Pocałunki ludu. Poezja i krytyka po roku 2000, Korporacja Ha!art, Kraków.
Malm A., Hornborg A., 2014, The Geology of Mankind? A Critique of the Anthropocene Narrative, „The Anthropocene Review”, vol. 1, s. 62–69.
Marzec A., 2021, Antropocień. Filozofia i estetyka po końcu świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
McBrien J., 2021, Akumulacja wymierania. Planetarny katastrofizm w epoce nekrocenu, przeł. P. Szaj, w: Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu, red. J.W. Moore, Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury, Poznań, s. 137–160.
Moore J.W., 2017, Anthropocenes & the Capitalocene Alternative, „Azimuth”, vol. 9, s. 71–79.
Moore J.W., 2021, Narodziny Taniej Natury, przeł. K. Hoffmann, w: Antropocen czy kapitałocen? Natura, historia i kryzys kapitalizmu, red. J.W. Moore, Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury, Poznań, s. 97–136.
Morton T., 2016, Dark Ecology: For a Logic of Future Coexistence, Columbia University Press, New York.
Piechura J., 2021, Zaangażować wyobraźnię, „Dwutygodnik”, nr 324, https://www.dwutygodnik.com/artykul/9874-zaangazowac-wyobraznie.html [dostęp: 29.12.2023].
Raworth K., 2014, Must the Anthropocene Be a Man-Thropocene?, „The Guardian”, 20.10.2014.
Rockström J. i in., 2009, Planetary Boundaries: Exploring the Safe Operating Space for Humanity, „Ecology and Society”, vol. 2 (14), s. 1–33.
Rogowska-Stangret M., 2021, Być ze świata. Cztery eseje o etyce posthumanistycznej, słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
Steffen W., Crutzen P., McNeill J., 2007, The Anthropocene: Are Humans Now Overwhelming the Great Forces of Nature?, „Ambio”, vol. 36, no. 8, s. 614–621.
Sugiera M., red., 2023. Hakowanie antropocenu. Nowe koncepcje wspólnot więcej-niż-ludzkich w ekologicznych fabulacjach spekulatywnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Trzeciak K., 2023, Poetyki wzajemnych powiązań. Poezja i plastisfera, w: Hakowanie antropocenu. Nowe koncepcje wspólnot więcej-niż-ludzkich w ekologicznych fabulacjach spekulatywnych, red. M. Sugiera, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 213–238.
Ubertowska A., 2020, Historie biotyczne. Pomiędzy estetyką a geotraumą, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa.
Zapf H., 2016, Literature as Cultural Ecology: Sustainable Texts, Bloomsbury, London–Oxford–New York–New Delhi–Sydney.
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Polska
https://orcid.org/0000-0002-6315-3317
PATRYK SZAJ – dr, Instytut Filologii Polskiej, Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków, Polska. Literaturoznawca, redaktor, okazjonalnie tłumacz. Interesuje się problematyką antropocenu we współczesnej poezji polskiej, ekokrytyką, teorią i filozofią literatury. Redaktor prowadzący serii wydawniczej Humanistyka Środowiskowa (Wydawnictwo WBPiCAK w Poznaniu). Autor monografii Wierność trudności. Hermeneutyka radykalna Johna D. Caputo a poezja Aleksandra Wata, Tadeusza Różewicza i Stanisława Barańczaka (Kraków 2019) oraz książki eseistycznej Pamiętnik z końca świata (jaki znamy) (Lusowo 2022).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
