Autorka artykułu we wstępnym artykule do bieżącego numeru „Chowanny” wprowadza czytelników w tematykę zdrowia które jest kategorią pojęciową kojarzoną powszechnie raczej z naukami medycznymi niż humanistycznymi. W ostatnich latach wzrasta jednak zainteresowanie szeroko rozumianą problematyką zdrowia także w obszarze nauk społecznych, chociaż ma ono przecież wielowiekową tradycję. Zainteresowanie to związane jest z coraz większym akcentowaniem znaczenia czynników środowiskowych, stylu życia, czynników psychologiczo-kulturowych czy społeczno-ekonomicznych — a nie tylko genetyki — jako determinujących zdrowie i chorobę. Wydaje się, iż zainteresowanie nauk niemedycznych zdrowiem i chorobą przyczyni się do komplementarnego ujmowania tych problemów w szerokiej, interdyscyplinarnej perspektywie. Warto jednak zasygnalizować, iż pojęcia zdrowia i choroby są ujmowane bardzo różnie, co stwarza problemy metodologiczne. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określa zdrowie jako stan pozytywny (dobrostan) samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie jedynie jako brak choroby czy kalectwa, akcentując stan subiektywnego odczuwania, niekoniecznie zgodnego z medycznym obrazem stanu zdrowia jednostki. Choroba ujęta z punktu widzenia medycznego ma inny wymiar niż w kontekście społecznych zachowań, jak np. w koncepcji T. Parsonsa (1969), gdzie choroba określona została jako dewiacja społeczna ze względu na niemożność pełnienia przez jednostkę funkcji społecznych i uczestniczenia w wielowymiarowo traktowanym życiu społecznym.

Pole robocze wychowania zdrowotnego jest tak rozległe, jak rozległe jest pojęcie zdrowia w jego wszelkich płaszczyznach i wymiarach: zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne; obiektywne i subiektywne; jednostkowe i publiczne. Pokrywa ono cały obszar medycyny (higienę, profilaktykę, terapię i rehabilitację), nasycając go intencją wychowawczą. Wprowadza ponadto nowy element, a mianowicie pomnażanie, doskonalenie zdrowia. Ten szeroki zakres potwierdza sformułowanie Edwarda Mazurkiewicza: „Wychowanie zdrowotne polega na kształtowaniu nawyków służących konserwacji i doskonaleniu zdrowia, na rozwijaniu pozytywnego zainteresowania zdrowiem w oparciu o niezbędne wiadomości i wzorce, na formowaniu postawy umożliwiającej skuteczną profilaktykę, ratownictwo, leczenie, pielęgnację i stosowanie wymogów higieny w życiu jednostki i zbiorowości ludzkiej.” Pedagogika zdrowia stanowi teoretyczną podstawę wychowania zdrowotnego. Głównym jej zadaniem jest wypracowanie formuły kooperacji pedagogiki z medycyną, a następnie przekładanie kategorii medycznych na kategorie pedagogiczne. Kluczowym dla niej pojęciem jest pojęcie zdrowia. Od tego bowiem, jak to pojęcie będziemy rozumieć, zależy koncepcja wychowania zdrowotnego, jego strategia i program. Nad potocznym pojęciem zdrowia wciąż jeszcze ciąży statyka i negatywizm. W takim ujęciu zdrowie jest tylko wrotami do wszystkich chorób —jak to dowcipnie powiedział Honoriusz Balzac, abstrakcyjną opozycją wobec realnych schorzeń, co znów dosadnie wyraził Jan z Czarnolasu. Takie pojmowanie zdrowia stwarza zaledwie przesłanki do działalności leczniczej i profilaktycznej. Dla celów wychowawczych jest zbyt ubogie. Pedagogika potrzebuje innego podejścia, pozytywnego i dynamicznego, które wskazywałoby możliwości rozwoju i doskonalenia zdrowia.

Artykuł skupia się na problemie „zainteresowania” nauk społecznych zdrowiem w oderwaniu od nauk medycznych. Co objawia się znacznym ożywieniem wokół problematyki zdrowia, jakie w ostatnim ćwierćwieczu obserwuje się we współczesnej socjologii i psychologii, a w ostatnich kilku latach także w pedagogice budzi nadzieję na jeszcze lepsze niż dotychczas poznanie analizowanych aspektów podnoszenia stanu zdrowotności społeczeństwa również w kategoriach psychospołecznych. Nastąpił zatem definitywnie zmierzch tradycyjnego podejścia, według którego — po pierwsze — problematykę zdrowia i choroby konstytuowała nieomal wyłącznie medycyna, przyrodnicza nauka praktyczna, odległa od tradycji teoretycznych i praktycznych nauk społecznych, a po drugie — badacze nauk społecznych posługiwali się kategoriami medycznymi wyłącznie w konwencjach epidemiologii medycyny społecznej (czy tzw. socjologii w medycynie). Wreszcie przyjęto — niejako za tautologię — że na organizm współczesnego człowieka działają intensywnie coraz to nowsze, przez niego samego wytworzone czynniki środowiskowe (hałas, wibracje, związki toksyczne itp.), z jakimi nie stykał się on w toku filogenezy, w okresie kształtowania się jego sylwetki biologiczno-społecznej. Adaptacje fizjologiczne, kulturowe czy technologiczne chronią często — choć nie zawsze — organizm ludzki przed działaniem drastycznych wpływów otaczającego ludzkie „indywiduum” środowiska. Umożliwia to przeżycie w danej (często nowej) przestrzeni środowiskowej, czasem tylko zmniejsza się sprawność mechanizmów adaptacji fizjologicznej w jakże zmiennym środowisku egzystencji człowieka.

Przedstawiona w tym artykule analiza nie aspiruje do prezentacji całokształtu problemów, jakimi powinna zajmować się pedagogika zdrowia. Jej zadaniem było jedynie ukazanie możliwości zastosowania teorii ról społecznych w usystematyzowaniu społecznych problemów zdrowia i choroby, które powinny być przedmiotem badań pedagogiki zdrowia, w wypracowywaniu skutecznych sposobów edukacyjnego wspierania jednostek i grup w zachowaniu zdrowia oraz w przezwyciężaniu skutków choroby, zarówno własnej, jak i osoby bliskiej. Jak pisze J. H. Turner, „teoria ról jest potencjalnie użyteczna, gdyż dotyczy złożonych wzajemnych powiązań oczekiwań pochodzących ze struktury społecznej, oddziaływania tych oczekiwań za pośrednictwem jaźni i umiejętności odgrywania roli przez jednostki [...]”. Autor uważa ponadto, że odgrywanie roli należy do najlepiej obserwowalnych zjawisk, co ma duże znaczenie dla metodologii badań empirycznych. Ta użyteczność teorii ról społecznych powinna być w większym niż dotychczas stopniu dostrzegana i wykorzystywana w badaniach pedagogiki zdrowia, co umożliwiłoby poznanie całokształtu wielorakich powiązań pomiędzy jednostką obciążoną problemem zdrowotnym a strukturą społeczną. Jedna z wcześniejszych i najbardziej uniwersalnych prób stworzenia modelu powiązań pomiędzy problemami zdrowia i choroby a społecznym funkcjonowaniem człowieka opiera się na teorii ról społecznych. Pojęcie roli społecznej, jakkolwiek należy do podstawowych pojęć nauk społecznych, w tym przede wszystkim socjologii, jest bardzo trudne do jednoznacznego zdefiniowania, a w związku z tym także do zastosowania w procesach badawczych. Wynika to z faktu, że desygnatów tego pojęcia poszukiwać należy w dwóch odrębnych obszarach rzeczywistości społecznej, tj. w płaszczyźnie normatywnej i behawioralnej, a definicje najczęściej cytowane w literaturze odnoszą je wyłącznie do jednej z tych płaszczyzn. I tak np. w słownikach socjologicznych czytamy, że rola społeczna to „zdefiniowany i społecznie określony, spójny wewnętrznie zespół przepisów i oczekiwań dotyczących pożądanego zachowania jednostek w konkretnych sytuacjach, związanych z ich pozycjami społecznymi, a także zbiór podstawowych przywilejów, obowiązków i praw, które są społecznie przypisane do pozycji w grupie”, a także że rola społeczna to „zespół oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby zajmującej daną pozycję w strukturze społecznej lub ogół praw i obowiązków wiążących się z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem”. Klasyk polskiej socjologii J. Szczepański definiował natomiast rolę społeczną jako „względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru”. Podobnie uważał T. Newcomb, stwierdzając, że rola społeczna to „konsekwentne zachowania jakiejś jednostki w ramach mniej lub bardziej stabilnego związku z jakąś inną osobą bądź kilkoma osobami”. Także dla J. H. Turnera rolą społeczną są „zachowania poszczególnych jednostek w ramach pozycji społecznych w stosunku do siebie nawzajem oraz z uwzględnieniem norm i innych kulturowych symboli”.

Artykuł skupia się na problemie braku umiejętności życiowych i społecznych młodych ludzi, ponieważ gwałtowne i liczne zmiany polityczne, społeczne i ekonomiczne w ostatnich dekadach stworzyły nowe zagrożenia rozwoju oraz zdrowia dzieci i młodzieży, spowodowały nowe problemy zdrowotne i społeczne, w tym szczególnie wywołały zachowania ryzykowne dla zdrowia, zwane także zachowaniami problemowymi (palenie tytoniu, picie alkoholu, używanie innych substancji psychoaktywnych, przedwczesna inicjacja seksualna, przemoc). Odpowiedzią na to było wdrażanie, głównie w szkołach, programów pierwotnej profilaktyki tych zachowań. Głównym elementem tych programów jest edukacja dzieci i młodzieży. Programy te ulegały ewolucji symulowanej koniecznością poszukiwania skutecznych strategii i modeli. W latach osiemdziesiątych w programach tych zaczęto zwracać szczególną uwagę na rozwijanie umiejętności życiowych (ang. life skills). Na początku lat dziewięćdziesiątych inicjatywę edukacji w zakresie umiejętności życiowych w szkole podjęła Kwatera Główna Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w Genewie. Obecnie w upowszechnianiu tej koncepcji, jako ważnego elementu edukacji dzieci i młodzieży, promocji z zdrowia i działań profilaktycznych w szkole, uczestniczą również inne organizacje międzynarodowe W 2000 roku działania zmierzające do rozwijania umiejętności życiowych zainicjowano, wspólnie z UNICEF, w Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie.

Niwelowanie nierówności zdrowotnych występujących „między państwami i między grupami w obrębie państwa” uznane zostało za istotne zadanie polityki zdrowotnej, gdy w 1984 roku formułowano po raz pierwszy europejską politykę zdrowia dla wszystkich oraz gdy w 1991 roku uściślano cele w związku ze zmianami, jakie zaszły w Europie Wschodniej i Centralnej. Nierówności te diagnozowane są.przede wszystkim na podstawie badań epidemiologicznych oceniających stan zdrowia populacji. Do opisu stanu zdrowia stosowane są obiektywne i subiektywne wskaźniki. Wśród wskaźników obiektywnych często stosowane są takie negatywne mierniki zdrowia, jak umieralność czy zachorowalność, wśród subiektywnych — samoocena. Stan zdrowia analizują lekarze, demografowie, specjaliści od zdrowia publicznego, jak też socjologowie zajmujący się problematyką zdrowia. Różnice w stanie zdrowia populacji obrazują różne wskaźniki. Ostatnio eksponuje się wskaźnik oczekiwanej długości życia, który ma charakter syntetyczny i odzwierciedla „stan zdrowia ludności, jakość opieki medycznej, warunki życia i stan środowiska”. W Polsce oczekiwana długość życia wynosi dla mężczyzn 68,1 a dla kobiet 76,6 lat, w Unii Europejskiej w roku 1995 odpowiednio 74,0 i 80,7 lat. Podobnie zróżnicowany jest odsetek osób dożywających do 65. i do 85. roku życia. W połowie lat dziewięćdziesiątych ogólnie dla świata wynosił odpowiednio 70% i 20%, natomiast dla krajów o niskim poziomie rozwoju, a więc w mniejszym stopniu zabezpieczających ludność pod względem materialnego standardu życia i ochrony zdrowia — odpowiednio tylko 47% i 9%. Należy też zwrócić uwagę, że w amerykańskim narodowym programie zdrowia przedstawiono m.in. takie kategorie oceny zdrowia populacji, które uwzględniają poziom dochodu, przynależność do grup mniejszościowych, w tym do grup etnicznych. Uzasadnieniem takiego podejścia są dane epidemiologiczne ukazujące, że wiele niekorzystnych wskaźników zdrowia, m.in. „poronienia, niska waga urodzeniowa, wady wrodzone, umieralność niemowląt są powiązane z niskim dochodem, niskim poziomem wykształcenia, niskim statusem zawodowym i innymi czynnikami niekorzystnego położenia społecznego i ekonomicznego”.

Wśród czterech głównych typów maltretowania opisywanych w literaturze — przemoc fizyczna, seksualna, zaniedbywanie i krzywdzenie emocjonalne — najpoważniejsze problemy definicyjne, a stąd trudności sformułowania pojęcia dla celów interwencyjnych, dotyczą przemocy emocjonalnej. Jest ona postrzegana zarówno jako wymiar przemocy towarzyszący wszystkim pozostałym typom, jak i samodzielnie występująca forma krzywdzenia. Za nadużycia (krzywdzenie) emocjonalne uznaje się te zachowania, które są psychologicznie destrukcyjne (szkodliwe) dla funkcjonowania dziecka w sferze zachowaniowej, poznawczej, uczuciowej oraz fizycznej. Zaniedbywanie dotyczy braku występowania pewnych aktywności, zachowań rodziców w zakresie ochrony dziecka przed krzywdą, niebezpieczeństwem, chorobą; obejmuje ono sytuacje niezapewnienia podstawowej opieki i wsparcia w sferze kontaktu emocjonalnego, nadzoru, pożywienia, bezpieczeństwa, edukacji, jak też niedostarczanie odpowiednich zewnętrznych bodźców stymulujących i odpowiednich warunków środowiskowych. Wymienione cztery kategorie nadużyć często współwystępują, tworząc zniechęcająco skomplikowaną, wielozakresową i wielopoziomową sprawę dla potencjalnego terapeuty. Nic dziwnego, iż zakres możliwych interwencji, jakie mogą być w sprawie zastosowane, okazuje się duży i zróżnicowany. Jakiekolwiek inne czynniki mają tu znaczenie, przemoc emocjonalna jest „wspierana” rodzicielską obojętnością, uzewnętrzniającą i uwidaczniającą głęboko zakorzenione emocjonalne odrzucenie dziecka. Wzajemne wpływy różnych typów (przemocy?) nie są dostatecznie rozumiane, utrudniając rozwikłanie wielu kwestii w tym złożonym psychospołecznym problemie, a tym samym sformułowanie spójnego planu naprawczego. Kolejną komplikację stanowi brak wystarczającej ilości klinicznych prób, stąd poparte empirycznie wskazania naprawcze nie mogą być traktowane z pełnym zaufaniem. Podstawowym punktem zainteresowania jest sprawca przemocy. W żaden sposób leczenie dziecka nie może być efektywne i znaczące bez zmiany zachowania i nastawienia rodziców. S. T. Azar, M. M. Ferrare i S. J. Brenton uważają, iż niosąc bezpośrednie ryzyko dla dziecka, interwencje wobec rodzin, w których spotyka się przemoc / nadużycia, muszą na wstępie być ukierunkowane na braki w umiejętnościach rodzicielskich, zachowania agresywne i odrzucające (np. wzbudzanie odpowiedzialności, stosowanie pozytywnych strategii kierowania, komunikacja), na radzenie sobie ze stresem, umiejętność kontroli emocji oraz na oparte poznawczo strategie (np. rozwiązywanie problemów, ponowne kształtowanie obrazu, poznawcza restrukturyzacja zachowania dziecka).

Recenzja

Recenzja

Recenzja

Sprawdozdanie