Przekład modernistyczny i czas
Abstrakt
Artykuł dotyczy kategorii czasu jako jednej z cech definiujących modernistycznego przekładu literackiego. czasowość spotkania międzykulturowego i międzyjęzykowego rozpatrywana jest przede wszystkim w kategoriach poetyki historycznej i interstylistyki. Kontrastowe tło rozważań stanowią zachodnioeuropejskie wysokomodernistyczne teorie przekładu. Opierając się na środkowo-i wschodnioeuropejskich koncepcjach przekładu literackiego jako przemieszczenia w uprzestrzennionym czasie, artykuł prezentuje intertekstualne operacje tłumaczy jako wędrówkę przez historyczne tradycje literackie.
Słowa kluczowe
modernizm; przekład literacki; czas; pionowa czasoprzestrzeń; stylizacja; Wielimir Chlebnikow; Józef Baka
Bibliografia
Apter R.: Digging for the Treasure. Translation after Pound. Peter Lang, New York—Bern—Frankfurt am Main 1984.
Armstrong T.: Modernism: A Cultural History. Polity Press, Cambridge 2005.
Arystoteles: Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka. Tłum. H. Podbielski. PWN, Warszawa 2004.
Bachmann-Medick D.: Cultural Turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze. Tłum. K. Krzemieniowa. Oficyna Naukowa, Warszawa 2012.
Bachtin M.: Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści. W: idem: Problemy literatury i estetyki. Tłum. W. Grajewski. Czytelnik, Warszawa 1982, s. 278—488.
Baka J.: Baka odrodzony: uwagi o śmierci niechybnéj wszystkim pospolitéj, wierszem wyrażone. Nakład Maurycego Orgelbranda, Wilno 1855.
Balbus S.: Intertekstualność a proces historycznoliteracki. Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1990.
Balbus S.: Między stylami. Wyd. 2. Universitas, Kraków 1996.
Balcerzan E.: Od autora. W: idem: Tłumaczenie jako „wojna światów”. W kręgu translatologii i komparatystyki. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009.
Baran H.: Zamietki k tiemie „Futurizm i barokko”. Na matieriale tworczestwa W. Khlebnikowa. W: Barokko w awangardie — awangard w barokko. Tiezisy i matieriały konfierencyi, Moskwa, diekabr’ 1993. RAN, Moskwa 1993, s. 35—38.
Benčić Ž.: Barokko i awangard. „Russian Literature” 1986, vol. 20, s. 15—29.
Benjamin W.: Illuminations. Trans. H. Zohn. Collins/Fontana, London 1973.
Berman A.: La retraduction comme espace de la traduction. „Palimpsestes” 1986, no. 4, s. 1—7.
Brzostowska-Tereszkiewicz T.: Przekład modernistyczny (modele i opozycje). W: Współczesne dyskursy konfliktu: literatura — kultura — język. Red. W. Bolecki, W. Soliński, M. Gorczyński. Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2015, s. 45—90.
Brzostowska-Tereszkiewicz T.: Reminiscencja stylistyczna w przekładzie. „Między Oryginałem a Przekładem” 2015, t. 29: Dylematy stylizacji w przekładzie, s. 35—54.
Brzostowska-Tereszkiewicz T.: Modernist Translation. An Eastern European Perspective. Models, Semantics, Functions. Peter Lang, Frankfurt/M. 2016.
Chlebnikow W.: Tworienija 1906—1908gg. „Pierwyj żurnal ruskich futuristow”. Gileja, Moskwa 1914.
Chlebnikow W.: Tworienija 1906—1916. Ried. N. Stiepanow. W: W. Chlebnikow: Sobranije proizwiedienij w 5-ti. T. 2. Ried. J. Tynjanow, N. Stiepanow. Izdatielstwo pisatieliej w Leningradie, Leningrad 1930.
Chlebnikow W.: Awtobiograficzeskaja zamietka [1914]. W: idem: Tworienija. Sowietskij pisatiel’, Мoskwa 1987, s. 641.
Chlebnikow W.: Litieraturnaja awtobiografija. Stichotworienija 1904—1916. W: idem: Połnoje sobranije soczinienij w szesti tomach. T. 1. Ried. R. Duganow. IMLI RAN, Nasledije, Мoskwa 2000.
Chlebnikow W.: Widziądz widziadeł bezkształtnych. Wiersze i teksty 1904—1916. Red. i tłum. A. Pomorski. Open, Warszawa 2005.
Chłystowski H. et al.: Płatonow po polsku. „Literatura na Świecie” 1996, nr 7, s. 134—156.
Danius S.: The Senses of Modernism: Technology, Perception, and Aesthetics. Cornell University Press, Ithaca 2002.
Dubiel K.: Niektóre odmiany wiersza wolnego w poezji futurystycznej (na wybranych przykładach liryki Wielimira Chlebnikowa i Mychajla Semenki). „Studia Litteraria Universitatis Iagellonicae Cracoviensis” 2016, z. 2, s. 53—64.
Dubiel K.: Rytm futuryzmu (porównanie niektórych konstrukcji rytmicznych na wybranych przykładach polskiej i rosyjskiej poezji futurystycznej). W: Awangarda, awangardyzm, awangardowość w teorii i praktyce. Red. S. Sobieraj, R. Bobryk. Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Siedlce 2016, s. 49—62.
Etimołogiczeskij słowar’ russkogo jazyka / Russisches etymologisches Wörterbuch. Ried. M. Fasmer. [M. Vasmer]. Prieł. O. Trubaczow. Izd. 2. T. 3. Progriess, Moskwa 1986—1987.
Frank J.: Spatial Form in Modern Literature [1945]. W: idem: The Idea of Spatial Form. Rutgers University Press, New Brunswick and London 1991, s. 31—65.
Grigorjew W.: Budietlianin. Jazyki russkoj kultury, Moskwa 2000.
Grob T., Żakkar Ż.-F. [J.-P. Jaccard]: Charms — pieriewodczik ili poet barokko. W: Szestyje Tynjanowskije cztienija. Tiezisy dokładow i miatieriały dla obsużdienija. Ried. J. Toddies. Zinatnie, Impring, Riga— Moskwa 1992, s. 31—44.
Harte T.: Fast Forward: The Aesthetics and Ideology of Speed in Russian Avant-Garde Culture, 1910—1930. University of Wisconsin Press, Madison, Wisconsin 2009.
Hjorth B.: „We’re Standing in / the Nick of Time”. The Temporality of Translation in Anne Carson’s „Antigonick”. „Performance Research” 2014, no. 3, s. 135—139.
Jameson F.: Postmoderne — Zur Logik der Kultur im Spätkapitalismus. W: Postmoderne. Zeichen eines kulturellen Wandels. Hrsg. A. Huyssen, K.R. Scherpe. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1986, s. 45—102.
Kaczorowska M.: Przekład jako kontynuacja twórczości własnej na przykładzie wybranych translacji Stanisława Barańczaka z języka angielskiego. Universitas, Kraków 2011.
Kalęba B.: Wyrwa w świecie. Przekład literacki w radzieckiej Litwie casus Tomasa Venclovy i rówieśników. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019.
Karaś H.: Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe. Red. H. Karaś. Warszawa 2010. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=leksykon&lid=705 [dostęp: 12.05.2022].
Korczagin K.: Gietieromietrija i polimietrija Wielimira Chlebnikowa. W: Jazyk kak miediator mieżdu znanijem i iskusstwom. Sbornik dokładow Mieżdunarodnogo naucznogo sieminara. Ried. N. Fatiejewa. Azbukownik, Moskwa 2009, s. 147—160.
Kuliewa A.: Istorija usiecziennych priłagatielnych w jazykie russkoj poezii. Niestor — Istorija, Moskwa — Sankt-Pietierburg 2017, s. 96—97.
Kuliewa A., Szestakowa Ł.: Usiecziennyje priłagatielnyje kak jazykowaja czierta poeticzeskogo naprawlienija (po matieriałam nacyonalnogo korpusa russkogo jazyka). W: Griechniowskije cztienija. Słowiesnyj obraz i litieraturnoje proizwiedienije. Sbornik naucznych trudow. Wyp. 6. „Knigi”, Niżnij Nowgorod 2010, s. 209—216.
Łazarczyk B.: Poetyka integralna. O niektórych właściwościach warsztatu poetyckiego Wielimira Chlebnikowa. W: Literatura rosyjska i jej kulturowe konteksty. Red. R. Łużny. Ossolineum, Wrocław—Warszawa—Gdańsk—Łódź 1990, s. 149—158.
Mandelsztam O.: Rozmowa o Dantem. W: idem: Słowo i kultura. Szkice literackie. Tłum. R. Przybylski. Czytelnik, Warszawa 1972, s. 81—132.
Mandelsztam O.: Słowo i kultura. W: idem: Słowo i kultura. Szkice literackie. Tłum. R. Przybylski. Czytelnik, Warszawa 1972, s. 193—198.
Mandelsztam O.: Poezje. Red. M. Leśniewska. Wydawnictwo Literackie, Kraków—Wrocław 1983.
Mandelsztam О.: Słowo i kul’tura. W: idem: Słowo i kul’tura. O poezii. Razgowor o Dantie. Stat’i. Riecenzii. Ried. P. Nierlier. Sowietskij pisatiel’, Moskwa 1987, s. 39—43.
Mordań M.: O niektórych mniej popularnych modelach nazwisk odimiennych na Podlasiu (Bielsk Podlaski, Hajnówka, Siemiatycze). „Linguodidactica” 2018, t. 22, s. 125—142.
Mytnik I.: Antroponimia szlachty ukraińskiej ziemi wołyńskiej i chełmskiej w XVI wieku. „Studia Interkulturowe” 2014, nr 8, s. 113—124.
Nawarecki A.: Czarny karnawał. „Uwagi śmierci niechybnej” księdza Baki — poetyka tekstu i paradoksy recepcji. Ossolineum, Wrocław 1991.
Pasternak B.: Kilka uwag. W: idem: Szkice. Red. i tłum. S. Pollak. Red. K. Gędas, P. Mitzner, Ż. Nalewajk. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2021, s. 62—65.
Pasternak B.: Odpowiedź na pytanie czasopisma „Magnum”: „Czym jest człowiek”. W: idem: Szkice. Red. i tłum. S. Pollak. Red. K. Gędas, P. Mitzner, Ż. Nalewajk. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2021, s. 139—140.
Pasternak B.: Uwagi tłumacza. W: idem: Szkice. Red. i tłum. S. Pollak. Red. K. Gędas, P. Mitzner, Ż. Nalewajk. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2021, s. 107—109.
Piercowa N.: Słowar’ nieołogizmow Wielimira Chlebnikowa. Priedisł. H. Baran. „Wiener Slawistischer Almanach” 1995, Bd. 40.
Pollak S.: Niepokoje poetów: o poezji rosyjskiej XX wieku. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972.
Pomorski A.: [Komentarze i przypisy]. W: W. Chlebnikow: Widziądz widziadeł bezkształtnych. Wiersze i teksty 1904—1916. Red. i tłum. A. Pomorski. Open, Warszawa 2005, s. 123—146.
Pomorski A.: Ks. Józef Baka. W: Nie chyliłem czoła przed mocą. Antologia poezji białoruskiej od XV do XX wieku. Wybór, red. i noty biograficzne L. Barszczeŭski, A. Pomorski. Tłum. K. Bortnowska et al. Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Warszawa 2008, s. 89—90.
Pomorski A.: Ksiądz Baka powrócił do źródła. Z Adamem Pomorskim rozmawia J. Szczęsna. „Gazeta Wyborcza” z 1.06.2011. https://wyborcza.pl/7,75968,9709424,ksiadz-baka-powrocil-do-zrodla.html [dostęp: 12.01.2022].
Preda R.: The Broken Pieces of the Vessel: Pound and Cavalcanti. W: Ezra Pound and Poetic Influence: The Official Proceedings of the 17th International Ezra Pound Conference Held at Castle Brunnenberg. Ed. H.D. May. Brill Rodopi, Amsterdam—Atlanta, GA 2000, s. 39—54.
Preston C.: Translation in Noh Time. „Modernism/Modernity” 2018, vol. 3, cycle 3. https://modernismmodernity.org/forums/posts/translation-noh-time#_edn3 [dostęp: 25.03.2022].
Ram H.: Translating Space: Russia’s Poets in the Wake of Empire. W: Between Languages and Cultures: Translation and Cross-Cultural Texts. Eds. A. Dingwaney, C. Maier. University of Pittsburgh Press, Pittsburgh—London 1995, s. 199—222.
Rudolf K.F.: Archaization in Literary Translation as Nostalgic Pastiche. Peter Lang, Berlin 2019.
Rundle Ch.: Temporality. W: A History of Modern Translation Knowledge: Sources, Concepts, Effects. Eds. L. D’hulst, Y. Gambier. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam 2018, s. 235—245.
Sandauer A.: Filozofia Leśmiana. (Eksperyment krytyczny) [1946]. W: idem: Pisma zebrane. T. 1: Studia o literaturze współczesnej. Czytelnik, Warszawa 1985, s. 499—516.
Sazonowa L.: Simieon Połockij i Wielimir Chlebnikow (K obszczim ritoriczeskim modieljam barokko i awangarda). W: Gedächtnis und Phantasma / Festschrift für R. Lachmann / Die Welt der Slaven. Sammelbände — Sborniki. Bd. 13. Hrsg. P. Rehder, I. Smirnov. Verlag Otto Sagner, München 2001, s. 390—400.
Schleifer R.: Modernism and Time. The Logic of Abundance in Literature, Science, and Culture, 1880—1930. Cambridge University Press, Cambridge 2000.
Smirnow I.: Barokko i futuryzm. W: idem: Chudożestwiennyj smysł i ewolucyja poeticzeskich sistiem. Nauka, Moskwa 1977, s. 119—144.
St. André J.: Translation and Time. W: Translation and Time: Migration, Culture, and Identity. Ed. J. St. André. The Kent State University Press, Kent, Ohio 2020.
Sypher W.: Rococo to Cubism in Art and Literature. Random House, New York 1960.
Święch J.: Z historii i poetyki przekładu. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2021.
Tally R.T. Jr.: Spatiality. Routledge, London 2013.
Tokarz B.: Spotkania. Czasoprzestrzeń przekładu artystycznego. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010.
Venclova T., Miłosz C.: Dialog o Wilnie. „Kultura” 1979, nr 1—2, s. 3—35.
Venuti L.: The Translator’s Invisiblility. A History of Translation. 2nd ed. Routledge, London—New York 2008.
Yao S.G.: Translation and the Languages of Modernism. Gender, Politics, Language. Palgrave, New York 2002.
Zajarnaja I.: Igrowaja poetika Wasilija Kamienskogo w zierkale barokko. „Litieratura” 2005, nr 22, s. 55—62. https://lit.1sept.ru/articlef.php?ID=200502212 [dostęp: 12.01.2022].
Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0001-5225-3307
TAMARA BRZOSTOWSKA-TERESZKIEWICZ | dr hab., prof. w Instytucie Badań Literackich PAN; polonistka i anglistka, literaturoznawczyni, przekładoznawczyni, tłumaczka. Autorka monografii Ewolucje teorii. Biologizm w modernistycznym literaturoznawstwie rosyjskim (2011) i Modernist Translation. An Eastern European Perspective. Models, Semantics, Functions (2016) oraz artykułów z historii literaturoznawstwa wschodnio- i środkowoeuropejskiego, historii myśli przekładoznawczej, komparatystyki literackiej oraz teorii przekładu artystycznego. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół poetyki historycznej, teorii literatury, metodologii badań literaturoznawczych, przekładoznawstwa literacko-kulturowego i europejskich modernizmów literackich.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
