Pedagogika ekologiczna w czasach antropocenu i antropocentryczna narracja w podręcznikach szkolnych
Abstrakt
Wyzwania ekologiczne ery antropocenu stanowią ważny obszar myślenia i działania pedagogicznego. Pedagogika, będąc nauką teoretyczno-praktyczną, wnosi również istotny głos do szeregu debat i dyskursów ekologicznych obecnych w naukowej rzeczywistości. W obrębie powstałej na gruncie pedagogiki społecznej subdyscypliny, jaką jest pedagogika ekologiczna, już początkowo rozwijano prace, które dotyczyły głównie koncepcji wychowania do środowiska, z odpowiedzialnością jednostki za środowisko przyrodnicze na pierwszym planie. Dzisiaj, w dobie antropocenu przed pedagogiką ekologiczną i badaczami stoją zadania oparcia filozoficznych podstaw wychowania i kształcenia na etyce środowiskowej. Stąd celem artykułu jest rekonstrukcja odmian etyki środowiskowej występującej w treściach nauczania wybranych przedmiotów szkolnych, a dotyczących edukacji ekologicznej. Analiza treści 12 podręczników szkolnych (z wykorzystaniem klucza kategoryzacyjnego) do wybranych przedmiotów z lat 2018–2022 ukazuje zdecydowaną dominację antropocentrycznej narracji, jeśli zestawimy to z innymi wersjami ekoetyki (biocentryczna, ekocentryczna). Wskazane byłoby zatem wprowadzanie kształcenia ekofilozoficznego do edukacji formalnej i dopuszczenie alternatywnych biocentrycznych i ekocentrycznych narracji. Tekst podejmuje tematykę interdyscyplinarną z zakresu filozofii, pedagogiki i biologii.
Słowa kluczowe
pedagogika ekologiczna; podręczniki szkolne; etyka środowiskowa; narracja antropocentryczna
Bibliografia
Albińska E., 2005, Pedagogika ekologiczna, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 4, litera P, red. T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, s. 129–135.
Bińczyk E., 2018, Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, PWN, Warszawa.
Bustin R., Lambert D., Tani S., 2020, The Development of GeoCapabilities: Reflections, and the Spread of an Idea, “International Research in Geographical and Environmental Education”, 29 (3), s. 201–205, https://doi.org/10.1080/10382046.2020.1749773.
Downe-Wamboldt B., 1992, Content Analysis: Method, Applications, and Issues, “Health Care for Women International”, 13 (3), s. 313–321, https://doi.org/10.1080/07399339209516006.
Gola B., 2018a, Etyka środowiskowa w edukacji ekologicznej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Gola B., 2018b, Etyka środowiskowa w edukacji ekologicznej. Analiza treści wybranych podręczników do przyrody, biologii i edukacji wczesnoszkolnej, „Opinie Edukacyjne Polskiej Akademii Umiejętności. Prace Komisji PAU do Oceny Podręczników Szkolnych”, t. 16, s. 23–58, https://pau.krakow.pl/podreczniki/tom_xvi/tXVI.pdf [dostęp: 02.12.2022].
https://geologos.us.edu.pl/index.php/ksiega-abstraktow/ [dostęp: 02.12.2022].
Junges J.R., 2016, What is the Future of Ethics Teaching in the Environmental Sciences?, “International Journal of Ethics Education”, 1, s. 127–135, https://doi.org/10.1007/s40889-016-0010-2.
Krippendorff K., 2004, Content Analysis. An Introduction to its Methodology, Sage Publications, California.
Mayring P., 2000, Qualitative Content Analysis, “Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research”, 1 (2), Art. 20, s. 1–10, https://doi.org/10.17169/fqs-1.2.1089.
Milerski B., Śliwerski B., red., 2000, Pedagogika. Leksykon PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Mogias A., Boubonari T., Kevrekidis T., 2021, Examining the Presence of Ocean Literacy Principles in Greek Primary School Textbooks, “International Research in Geographical and Environmental Education”, 30 (4), s. 314–331, https://doi.org/10.1080/10382046.2021.1877953.
Niesporek-Szamburska B., Przybyla O., 2021, Edukacja ekologiczna/klimatyczna w podstawie programowej i w seriach podręczników szkolnych do nauczania języka polskiego (jako ojczystego), „Postscriptum Polonistyczne”, nr 2 (28), s. 1–30, https://doi.org/10.31261/PS_P.2021.28.02.
Ochwat M., 2020, (Współ)myślenie w humanistyce. Literackie ekokształcenie w epoce antropocenu, „Polonistyka. Innowacje”, nr 12, s. 31–51, https://doi.org/10.14746/pi.2020.12.3.
Paluch M., 2022, Pedagogika lasu i pierwsze ścieżki jej teoretycznych konceptualizacji, „Forum Pedagogiczne”, t. 12, nr 2, s. 17–30, https://doi.org/10.21697/fp.2022.2.02
Papuziński A., 1998, Życie – nauka – ekologia. Prolegomena do kulturalistycznej filozofii ekologii, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Bydgoszcz.
Peräkylä A., 2010, Analiza rozmów i tekstów, w: Metody badań jakościowych, t. 2, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 325–349.
Rubacha K., 2005, Edukacja jako przedmiot pedagogiki i jej subdyscyplin, w: Pedagogika, t. 1: Podręcznik akademicki, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 21–33.
Surmeli H., Saka M., 2013, Preservice Teachers’ Anthropocentric, Biocentric, and Ecocentric Environmental Ethics Approaches, “International Journal of Academic Research”, Part B, 5 (5), s. 159–163, https://doi.org/10.7813/2075-4124.2013/5-5/B.23.
Tracana R.B. et al., 2008, Analysing the Theme of Pollution in Portuguese Geography and Biology Textbooks, “International Research in Geographical and Environmental Education”, 17 (3), s. 199–211, https://doi.org/10.1080/10382040802168289.
Tuszyńska L., 2018, Pedagogika zrównoważonego rozwoju z przyrodą w tle, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Tyburski W., 2013, Dyscypliny humanistyczne i ekologia, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Waters C.N. et al., 2022, Epochs, Events and Episodes: Marking the Geological Impact of Humans, “Earth-Science Reviews”, vol. 234, November, https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2022.104171.
Kacprzak E., Ładzińska A., Ogrodowczyk M., Wójcicka G., Sawicka K., Swoboda E., 2020, Wielka Przygoda. Podręcznik kl. 1, cz. 2, Nowa Era, Warszawa.
Marko-Worłowska M., Szlajfer F., Stawarz J., 2020, Tajemnice przyrody. Podręcznik do przyrody dla klasy czwartej szkoły podstawowej, Nowa Era, Warszawa.
Rożyńska M., Szwejkowska-Kulpa A., 2018a, Uczymy się z BRATKIEM. Podręcznik kl. 1, cz. 3, Operon, Gdynia.
Rożyńska M., Szwejkowska-Kulpa A., 2018b, Uczymy się z BRATKIEM, Podręcznik kl. 1, cz. 4, Operon, Gdynia.
Sągin B., Boczarowski A., Sęktas M., 2018, Puls życia. Podręcznik do biologii dla klasy ósmej szkoły podstawowej, Nowa Era, Warszawa.
Sągin B., Boczarowski A., Sęktas M., 2021, Puls życia. Podręcznik do biologii dla klasy ósmej szkoły podstawowej, Nowa Era, Warszawa.
Schumacher E., Zarzycka I., Preibisz-Wala K., 2018, Szkolni Przyjaciele. Podręcznik, kl. 2, cz. 2, WSiP, Warszawa.
Schumacher E., Zarzycka I., Preibisz-Wala K., 2019, Szkolni Przyjaciele. Podręcznik, kl. 2, cz. 3, WSiP, Warszawa.
Schumacher E., Zarzycka I., Preibisz-Wala K., 2020, Szkolni Przyjaciele. Podręcznik, kl. 3, cz. 2, WSiP, Warszawa.
Sęktas M., Stawarz J., 2018, Puls życia. Podręcznik do biologii dla klasy piątej szkoły podstawowej, Nowa Era, Warszawa.
Stawarz J., 2022, Puls życia. Podręcznik do biologii dla klasy szóstej szkoły podstawowej, Nowa Era, Warszawa.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
