Jaka sprawiedliwość w epoce antropocenu? Wstępne rozstrzygnięcia i wybrane trudności
Abstrakt
Kontekst rozważań to niepokojące dane zawarte w raportach przyrodoznawców ukazujących tzw. granice planetarne. Dane te pokazują, że stoimy u progu prawdopodobnej destabilizacji atmosfery, hydrosfery, biosfery oraz litosfery. Toczy się nad nimi dyskusja w obrębie debaty na temat epoki człowieka – antropocenu. Wobec tych bezprecedensowych wyzwań artykuł – zgodnie z szerszym postulatem uspołeczniania dyskusji o antropocenie – stawia pytanie o to, jak prowadzić refleksję na temat sprawiedliwości. Teoretyczne ambicje tekstu są ograniczone: jego celem jest wstępna analiza problemu sprawiedliwości w wybranych kontekstach, wobec szczególnych wyzwań planetarnego kryzysu środowiskowego w XXI wieku. Niniejsze opracowanie uwypukla zalety systemowego myślenia na temat sprawiedliwości, a także uczula, że wiąże się ona z wieloma innymi problemami: nieodwracalności, postępu, równości, odpowiedzialności, winy czy praw międzypokoleniowych. Dodatkowo tekst przedstawia wybrane trudności refleksji dotyczącej sprawiedliwości, m.in. na przykładzie błędnych założeń modelu granic planetarnych. Artykuł pokazuje, że wrażliwość humanistyczna – szczególnie takich dziedzin jak ekonomia ekologiczna – jest niezbędna do tego, by w przyszłości unikać tego typu błędów.
Słowa kluczowe
antropocen; sprawiedliwość klimatyczna; granice planetarne
Bibliografia
Bińczyk E., 2018a, Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Bińczyk E., 2018b. Utrata przyszłości w epoce antropocenu, „Stan Rzeczy”, nr 1 (14), s. 109–134.
Bińczyk E., 2019, The Most Unique Discussion of the 21st Century? The Debate on the Anthropocene Pictured in Seven Points, „The Anthropocene Review”, no. 6 (1–2), s. 3–18.
Bińczyk E., 2022, Planetarna myśl społeczna oraz wystudzanie wzrostu, „Studia Socjologiczne”, nr 3 (246), s. 9–27.
Bińczyk E., 2023a. Jakiej refleksji potrzebujemy w epoce antropocenu? „Gramatyka” wystudzania wzrostu ekonomii ekologicznej, „Errgo”, nr 47 (2) [w druku].
Bińczyk E., 2023b, Uniwersytet w epoce antropocenu. Misja ekspertów i normatywne aspekty badań naukowych w obliczu ryzyka planetarnej destabilizacji, „Teksty Drugie”, nr 1, s. 223–242.
Bińczyk E. i doktoranci, 2021, Przyszłość antropocenu w czasach wojny i marazmu. Możliwe punkty przełomowe, w: Antropocen. W stronę architektury regenerującej, red. K. Kępiński, A. Krężlik, Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki, Warszawa, s. 361–374.
Brand U. i in., 2021, From planetary to societal boundaries: an argument for collectively defined self-limitation, „Sustainability: Science, Practice, and Policy”, vol. 179 (1), s. 264–291.
Costanza R., 1992, Ecological Economics: The Science and Management of Sustainability, Columbia University Press, New York.
Crutzen P.J., Stoermer E.F., 2000, The “Anthropocene”, „Global Change Newsletter”, no. 41, s. 17–18.
Cypryańska M., 2021, Między cierpieniem i adaptacją. O jasnych i ciemnych stronach negatywnych reakcji emocjonalnych na zmianę klimatu, w: Miasto wobec wyzwań (wokół adaptacji do zmian klimatu oraz adaptacji do życia w i po pandemii), red. L. Lorenc-Barańska, Urban Lab Gdynia, Gdynia, s. 109–123.
Ellis E., 2018, Anthropocene: A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford, UK.
Fressoz J.-B., 2015, Losing the Earth Knowingly, in: The Anthropocene and the Global Environmental Crisis: Rethinking Modernity in a New Epoch, eds. C. Hamilton, C. Bonneuil, F. Gemenne, Routledge, London–New York, s. 70–83.
Hamilton C., Bonneuil C., Gemenne F., eds., 2015, The Anthropocene and the Global Environmental Crisis: Rethinking Modernity in a New Epoch, Routledge, London–New York.
Heede R., 2019, Carbon Majors: Updating activity data, adding entities, & calculating emissions: A Training Manual, Climate Accountability Institute, Snowmass, Colorado.
Hickel J., 2021, Mniej znaczy lepiej. O tym, jak odejście od wzrostu gospodarczego ocali świat, przeł. J.P. Listwan, Karakter, Kraków.
Hornborg A., 2019, Nature, Society, and Justice in the Anthropocene: Unraveling the Money-Energy-Technology Complex, Cambridge University Press, Cambridge, NY.
Jackson T., 2015, Dobrobyt bez wzrostu. Ekonomia dla planety o ograniczonych zasobach, przeł. M. Polakowski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
Jackson T., 2023, Postwzrost. Życie po kapitalizmie, przeł. E. Bińczyk, J. Grygieńć, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń [w druku].
Kolbert E., 2016, Szóste wymieranie. Historia nienaturalna, przeł. T. Grzegorzewska, P. Grzegorzewski, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Malm A., 2016, Fossil Capital: The Rise of Steam Power and the Roots of Global Warming, Verso, London.
Mann M.E., 2021, Nowa wojna klimatyczna. Jak ocalić naszą planetę?, przeł. T. Szlagor, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Mazar N., Zhong C.B., 2010, Do Green Products Make us Better People?, „Psychological Science”, no. 21, s. 494–498.
Miller D., 2021, Justice, in: The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E.N. Zalta, https://plato.stanford.edu/archives/fall2021/entries/justice/ [dostęp: 12.09.2023].
Ojala M., Cunsolo A. i in., 2021, Anxiety, Worry and Grief in a Time of Environmental and Climate Crisis: A Narrative Review, „Annual Review of Environment and Resources”, no. 46, s. 35–58.
Oxfam, 2018, Richest 1 Percent Bagged 82 Percent of Wealth Created Last Year – Poorest Half of the Humanity Got Nothing, https://www.oxfam.org/en/press-releases/richest-1-percent-bagged-82-percent-wealth-created-last-year-poorest-half-humanity [dostęp: 3.12.2022].
Oxfam, 2020, Confronting Carbon Inequality, https://oxfamilibrary.openrepository.com/bitstream/handle/10546/621052/mb-confronting-carbon-inequality-210920-en.pdf [dostęp: 3.12.2022].
Raworth K., 2021, Ekonomia obwarzanka. Siedem sposobów myślenia o ekonomii XXI wieku, przeł. A. Paszkowska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Ripple W.J. i in. (15 364 scientist signatories from 184 countries), 2017, World Scientists’ Warning to Humanity: A Second Notice, „BioScience”, no. 67 (12), s. 1026–1028.
Ripple W.J. i in., 2021, World Scientists’ Warning of a Climate Emergency 2021, „BioScience”, no. 71 (9), s. 894–898.
Rockström J. i in., 2009, A Safe Operating Space for Humanity, „Nature”, no. 46, s. 472–475.
Steffen W. i in., 2004, Global Change and the Earth System: A Planet Under Pressure, The IGBP Series, Stockholm.
Steffen W. i in., 2015, The Trajectory of the Anthropocene: The Great Acceleration, „The Anthropocene Review”, no. 2 (1), s. 81–98.
Stern N., Oswald A., 2019, Why are economists letting down the world on climate change?, 17.09.2019, Centre for Economic Policy Research, https://cepr.org/voxeu/columns/why-are-economists-letting-down-world-climate-change [dostęp: 25.05.2023].
Stuart D., Gunderson R., Petersen B., eds., 2021, The Degrowth Alternative: A Path to Address our Environmental Crisis?, Routledge, London–New York.
Szeman I., Boyer D., 2017, Energy Humanities: An Antology, John Wiley & Sons, Hoboken, New Jersey.
Victor P.A., 2019, Managing without Growth: Slower by Design, not Disaster, 2nd ed., Edward Elgar, Cheltenham, UK – Northhampton, MA.
Vuillerod J.-B., 2021. L’Anthropocène est un Androcène : trois perspectives écoféministes, „Nouvelles Questions Féministes”, 2 (Vol. 40), s. 18–34, https://doi.org/10.3917/nqf.402.0018.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-8945-1371
EWA BIŃCZYK – prof. dr hab., Instytut Filozofii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, Polska.
Badaczka zajmuje się filozoficznymi założeniami dyskusji na temat antropocenu oraz ekonomii ekologicznej dewzrostu. Członkini Rady Ekspertów Koalicji Klimatycznej i Rady Fundacji Edukacji Klimatycznej. Autorka monografii: Socjologia wiedzy w Biblii (Kraków 2003), Obraz, który nas zniewala (Kraków 2007), Technonauka
w społeczeństwie ryzyka (Toruń 2012), a także Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu (Warszawa 2018), która została przełożona na język rosyjski (Moskwa 2022) oraz ukraiński (Warszawa 2023). Najnowsza książka w druku: Uspołecznianie antropocenu. Ekowerwa i ekonomia ekologiczna dewzrostu (Toruń 2023).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
