Zwiastuni śmierci, żałobnicy i ostatni towarzysze podróży. Zachowania zwierząt domowych w obliczu śmierci człowieka w polszczyźnie ludowej
Abstrakt
The subject of the article is a scientific reflection on the behaviours of domestic animals in the face of human death. Using the rich folkloristic and ethnographic material, the author has distinguished three types of roles in which – in folk beliefs – animals are incarnated: (a) death harbingers, (b) mourners, feeling sad and regret after losing a loved one, (c) the last travelling companions. The analysis proved that the roles played by animals in the face of the death of a loved one implement the principle of „solidarity with life” – a key principle of traditional peasant culture, the basis of life and a keystone of existence in the group.
Słowa kluczowe
ethnolinguistics; linguistic worldview; folk culture; death; domestic animals
Bibliografia
ADAMOWSKI, JAN. „Zapowiedzi śmierci – przekazy z południowego Podlasia”. Twórczość Ludowa, no. 1–2 (2004): 35–37.
BARTMIŃSKI, JERZY. „O słowniku stereotypów i symboli ludowych”. In Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 1: Kosmos. Cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, edited by JERZY BARTMIŃSKI AND STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA, 9–25. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, 1996.
BARTMIŃSKI, JERZY, ED. Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały. T. 4: Lubelskie. Cz. I – Pieśni i obrzędy doroczne. Cz. II – Pieśni i obrzędy rodzinne. Cz. III – Pieśni i teksty sytuacyjne. Cz. IV – Pieśni powszechne. Cz. V – Pieśni stanowe i zawodowe. Lublin: Wydawnictwo Muzyczne „Polihymnia”, 2011.
BARTMIŃSKI, JERZY, OLGA KIELAK, STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA. Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, 2015.
BARTMIŃSKI, JERZY, STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA, ED. Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 1: Kosmos. Cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie. Cz. 2: Ziemia, woda, podziemie. Cz. 3: Meteorologia. Cz. 4: Świat, światło, metale. T. 2: Rośliny. Cz. 1: Zboża. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, 1996–2017.
BIEGELEISEN, HENRYK. Lecznictwo ludu polskiego. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1929.
BIEGELEISEN, HENRYK. Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Warszawa: Dom Książki Polskiej S-ka Akc., 1930.
BOGATYŃSKI, WŁADYSŁAW. „Nowotarszczyzna”. Lud ,vol. 18 (1912):58–78.
BRENCZ, ANDZREJ. „Polska obrzędowość pogrzebowa jako obrzęd przejścia”. Lud, vol.71 (1987): 215–229.
BRYKCZYŃSKI, ANTONI. „Zapiski etnograficzne z Polesia Wołyńskiego”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol. 12 (1888):81–102.
BURSZTA, JÓZEF. „Zwyczaje i obrzędy pogrzebowe”. In Kultura ludowa Wielkopolski, edited by Józef Burszta, 177–196. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1967.
CERCHA, STANISŁAW. „Baśni ludowe, zebrane we wsi Przebieczany (w powiecie wielickim)”. Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, vol.1 (1896):51–98.
CISZEWSKI, STANISŁAW. „Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w pow. olkuskim [Część I]”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol. 10 (1886):182–336.
CISZEWSKI, STANISŁAW. „Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w pow. olkuskim [Część II]”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol. 11 (1887):1–129.
CISZEWSKI, STANISLAW. Krakowiacy. Monografja etnograficzna. 1: Podania. Powieści fantastyczne. Powieści anegdotyczno-obyczajowo-moralne. Bajki o zwierzętach. Zagadki i łamigłówki. Kraków: nakładem autora, dr. W. L. Anczyca i Spółki, 1894.
DWORAKOWSKI, STANISŁAW. Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią. Cz. 1: Zwyczaje doroczne i gospodarskie. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1964.
ENGELKING, ANNA. „Magiczna moc słowa w polskiej kulturze ludowej”. Język a Kultura, vol.1 (1988): 157–165.
FISCHER, ADAM. Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego. Lwów: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1921.
GUSTAWICZ, BRONISŁAW. „Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody [Część I]”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol. 5 (1881):102–186.
GUSTAWICZ, BRONISŁAW. „O ludzie podduklańskim w ogólności, a Iwoniczach w szczególności. Część wtóra. Zabawy, pieśni, gadki”. Lud, vol.6 (1900):126–157.
KANTOR, JÓZEF. „Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna”. Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, vol. 10 (1907): 17–229.
KARŁOWICZ, JAN. „Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie [Część I]”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol. 11 (1887): 229–293.
KIELAK, OLGA. „Szczeka, warczy, ujada. Psia mowa w polszczyźnie potocznej i ludowej”. IN Współczesny świat słowiański, edited by KRZYSZTOF FERTUGA AND AGATA OSTROWSKA–KNAPIK, 91–109. Praha:Verbum 2016.
KIELAK, OLGA. „Czy zwierzęta mają duszę? Poprzez analizę językową do konceptualizacji zwierzęcej duszy”. Studia Slavica, vol.20, no.2 (2016):87–96.
KIELAK, OLGA. „Golos svin’i v pol’skom razgovornom i narodnom jazykach”.In Materialy XIII meždunarodnoj naučno-praktičeskoj konferencii „21 vek: fundamental’naja nauka i technologii, 8–9 avgusta 2017,116–125. North Charleston 2017.
KIELAK, OLGA. „Kategoryzacja zwierząt domowych a językowy obraz świata”. In Wartości w językowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów. Vol. 4: Słownik językowy – leksykon – encyklopedia w programie badań porównawczych, edited by STANISŁAWA NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA, JOANNA SZADURA, BEATA ŻYWICKA, 205–223. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2018.
KIELAK, OLGA. „Bydło tej nocy mówiło między sobą ludzkiem językiem i w polskiej mowie”. Głosy zwierząt domowych w polszczyźnie potocznej i ludowej”. Język Polski Vol.99, no.1 (2019): 66–80.
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.1: Pieśni ludu polskiego. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1961 [wyd. fotooffset. z 1857].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.3: Kujawy. Part 1. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza,1962 [wyd. fotooffset. z 1867].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.10: Wielkie Księstwo Poznańskie. Part 2. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963 [wyd. fotooffset. z 1876].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.15: Wielkie Księstwo Poznańskie. Part 7. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Kraków–Warszawa, 1962 [wyd. fotooffset. z 1882].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.17: Lubelskie. Part 2. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Kraków–Warszawa, 1962 [wyd. fotooffset. z 1884].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.19: Kieleckie. Part 2. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963 [wyd. fotooffset. z 1886].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.22: Łęczyckie. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1964 [wyd. fotooffset. z 1889].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.23: Kaliskie. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Kraków–Warszawa, 1964 [wyd. fotooffset. z 1890].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.24: Mazowsze. Part 1. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963 [wyd. fotooffset. z 1885].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.28: Mazowsze. Part 5. Kraków: Polskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1964 [wyd. fotooffset. z 1890].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.31: Pokucie. Part 3. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963 [wyd. fotooffset. z 1888].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol.33: Chełmskie. Part 1. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1964 [wyd. fotooffset. z 1890].
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol. 45: Góry i Podgórze. Part 2, edited by ZBIGNIEW JASIEWICZ, DANUTA PAWLAK AND E. MILLER. Wrocław-Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1968.
KOLBERG O.: Dzieła wszystkie. Vol. 49: Sanockie-Krośnieńskie. Part 1, edited by Bogusław LINETTE, TADEUSZ SKULINA AND AGATA SKRUKWA. Wrocław-Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1974.
KOLBERG, OSKAR. Dzieła wszystkie. Vol. 51: Sanockie-Krośnieńskie. Part 3, edited by Agata Skrukwa and TADEUSZ SKULINA. Wrocław-Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1973.
KOPALIŃSKI, WŁADYSŁAW. Słownik symboli. Warszawa: WYDAWNICTWO WIEDZA POWSZECHNA, 1990.
KOPERNICKI, IZYDOR. „Gadki ludowe Górali Beskidowych z okolic Rabki”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol.15 (1891):1–43.
KOSIŃSKI, WŁADYSŁAW. „Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej. Część druga. Wierzenia i przesądy”. Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, vol.7 (1904):3–86.
KRZYŻANOWSKI, JULIAN. Polska bajka ludowa w układzie systematycznym. Vol. 1. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1962.
KRZYŻANOWSKI, JULIAN, ED. Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich. Vol.1–4. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969–1978.
ŁOZOWSKI, PRZEMYSŁAW. „Panchronia, czyli językoznawstwo bez synchronii”. In Przeszłość w językowym obrazie świata, edited by ANNA PAJDZIŃSKA, PIOTR KRZYŻANOWSKI, 25–50. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 1999.
MAJEWSKI, ERAZM, WŁADYSŁAW JARECKI. „Bydło w mowie, praktykach i pojęciach ludu polskiego [Część II]”. Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny, vol. 17 (1903): 313–348.
MAŃKOWSKI, ADAM. „Zwyczaje i wierzenia ludowe w Złotowie pod Lubawą”. Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, vol.6 (1923–1925): 69–79, 86–94.
MLECZKO, TEOFIL. „Świat zmarłych. Zwyczaje i zapatrywania ludu polskiego w Galicji zachodniej”. Lud, vol.8 (1902):48–56.
NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA, STANISŁAWA. „Solidarność z życiem w kulturze ludowej – od zasady do postulatu’. In Z polskich studiów slawistycznych. Series 13. Vol.1. Literaturoznawstwo, kulturoznawstwo, folklorystyka, edited by BOGUSŁAW ZIELIŃSKI,195–204. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2018.
OLESZCZUK, ALEKSANDER. „Mikołaj Juchnowicz – poeta odpustowy”. Literatura Ludowa, no.1(1973): 44–58.
PEŁKA, LEONARD. Polska demonologia ludowa. Warszawa: Iskry, 1987.
PETERA, JANINA. „Tradycyjne obrzędy i zwyczaje pogrzebowe na Lubelszczyźnie”. Etnolingwistyka, no. 9-10 (1998): 329–333.
PETROW, ALEKSANDER. „Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp.” Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol.2 (1878): 3–182.
POŚPIECH, JERZY. Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku. Opole: Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu, 1987.
SALONI, ALEKSANDER. „Lud łańcucki. Materyały etnograficzne”. Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, vol.6 (1903):187–420.
SALONI, ALEKSANDER. „Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne”. Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne,vol.10 (1908): 50–344.
SIARKOWSKI, WŁADYSŁAW. „Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Pińczowa [Część I]”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol.9 (1885): 3–72.
STELMACHOWSKA, BOŻENA. Rok obrzędowy na Pomorzu. Toruń: Instytut Bałtycki, 1933.
SYCHTA, BERNARD. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Vol. 1–7. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967–1976.
ŚWIĘTEK, JAN. Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny. Kraków: Akademia Umiejętności, 1893.
ŚWIĘTEK, JAN. „Z nad Wisłoka. Rysy etnograficzne ze wsi Białobrzegi w powiecie Łańcuckim”. Lud, vol.8 (1902): 354–368.
SZYFER, ANNA. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1975.
THOMAS, WILLIAM ISAAC , FLORIAN ZNANIECKI . Chłop polski w Europie i Ameryce. Vol. 1. Translat. Józef Chałasiński, Jan Szczepański and Maryla Topczewska-Metelska. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976.
TOEPPEN, MAX P. „Wierzenia mazurskie”. Translat. EUGENIA PLIZÓWNA. Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny, vol.6 (1892): 758–797.
UDZIELA, SEWERYN. „Materyały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i okolicy”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol.10 (1886):75–156.
WASILEWSKI, ZYGMUNT. Jagodne (wieś w pow. łukowskim gm. Dąbie). Zarys etnograficzny. Warszawa: Wydawnictwo M.Arct, 1889.
WEREŃKO, F. „Przyczynek do lecznictwa ludowego”. Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, vol.1 (1896):99–228.
WIERZCHOWSKI, ZYGMUNT. „Materyały etnograficzne z powiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicyi”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol.14 (1890):145–251.
ZAWILIŃSKI, ROMAN. „Przesądy i zabobony z ust ludu w różnych okolicach zebrane”. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, vol.16 (1892):252–267.
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Polska
https://orcid.org/0000-0002-9194-1521
Olga Kielak – dr nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa polskiego, adiunkt w Zakładzie Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego Instytutu Filologii Polskiej UMCS w Lublinie, członek zespołu opracowującego Słownik stereotypów i symboli ludowych. Autorka artykułów z zakresu lingwistyki kulturowej, poświęconych zwierzętom domowym. Zainteresowania naukowe: etnolingwistyka, folklorystyka, współczesna polszczyzna, animal studies.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
