Niniejszy, jubileuszowy, tom dotyczy 80 rocznicy powołania do życia „Chowanny”, co miało miejsce w 1928 roku, ale pierwszy zeszyt ukazał się rok później. Inicjatorzy tego naukowego i edukacyjnego zdarzenia oraz pomysłodawcy nazwy periodyku nawiązali do idei i tytułu dzieła Bronisława Ferdynanda Trentowskiego „Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży” (Poznań 1842). W ubiegłym roku minęła 200 rocznica urodzin autora tego dzieła, jednego – jak to stwierdził m.in. Stefan Wołoszyn – z najwybitniejszych polskich pedagogów. W bieżącym roku minie 140 rocznica jego śmierci. Warto też zauważyć, że od powołania „Chowanny” upłynęło już 80 lat. W przedstawionym Czytelnikowi tomie tegoż czasopisma związane z tymi faktami idee zostały wyeksponowane w artykułach Profesora Wiesława Andrukowicza. Z niektórymi poglądami Bronisława Trentowskiego pośrednio związane są – poprzez podjęte kwestie modalności – inne zamieszczone w nim teksty.

Wielki tryptyk pedagogiczny Bronisława F. Trentowskiego, jakim była „Chowanna”, jest do dzisiaj niedoścignionym wzorem integralnego podejścia do teorii i historii1, mało tego – jest wzorowym przykładem wiązania pedagogiki nie tylko z psychologią czy socjologią, lecz przede wszystkim z filozofią przeciwstawiającą się każdej formie redukcjonizmu2 celów, treści, metod oraz środków wychowania i nauczania. Głównie z tych względów (dotychczas nie w pełni docenionych i wykorzystanych) to dzieło naszego wielkiego filozofa i pedagoga może, a nawet powinno być inspirujące dla współczesnej refleksji i praktyki pedagogicznej. Kryzys współczesnej pedagogiki, związany z dramatycznym przejściem od ortodoksji do heteronomiczności, sprawia, że zadaniem tej dyscypliny naukowej jest wykorzystanie każdej okazji do zrozumienia tożsamości, której nie odkryje się w jedności rozumienia, ale właśnie w różnorodności, a nawet w dwuznaczności posługującej się paradoksami. Jak powiedział kiedyś William James: „Koniec końców to rozrzutność, a nie oszczędność może być kluczem do rzeczywistości”. Każda koncepcja pedagogiki służy zaspokajaniu określonych potrzeb jej twórcy, co w niczym nie przeszkadza, iż będzie się kłócić z innymi projektami, gdyż żaden nie jest w stanie uzasadnić roszczenia do absolutnej prawdziwości, dlatego że każdy z nich stanowi tylko bardziej intuicyjną, logiczną, emocjonalną czy percepcyjną „modalność przystosowania” do określonej rzeczywistości. Jakość rozumienia zwiększa się, gdy docieramy do całego splotu propozycji i rozwija się w kierunku większej złożoności. Postęp pedagogiki nie polega na usuwaniu różnic czy ich ekstensyfikacji, lecz na coraz lepszym godzeniu jedności i różnorodności.

W artykule tym analizowane jest pojęcie modalności i taksonomii, a także koncepcja edukacji i pedagogiki. Pokazano wzajemne powiązania między różnymi typami modalności a strukturą i funkcjami edukacji i pedagogiki. Wskazano również na konsekwencje analizy edukacji zorientowanej na modalność dla określenia procesu jej projektowania i osiągania jej celów, a także skutki dla pedagogiki wynikające z poszerzenia zakresu jej analizy. Szczególny nacisk położono na modalności subiektywne (epistemiczne, życzeniowe) i modalności duchowe (antropologiczne i deontyczne).

W artykule tym dokonano selektywnego przeglądu znaczenia niektórych pojęć logiki modalnej dla dydaktyki. Logika klasyczna, logika trójwartościowa i logika modalna zostały wybrane jako podstawa rozważań. Autor koncentruje się głównie na interpretacji modalnej terminów semantycznych: „konieczności odwoływania się”, „możliwych światów” i „przestrzeni logicznej”. Jak można się spodziewać, sugeruje się, że pojęcia modalne mają znaczenie etyczne.

W artykule przedstawiono wybór problemów i tematów z analiz modalnych w dydaktyce. Takie problemy jak rozpoznawanie zdań, przekonań i ich związki z działaniami edukacyjnymi zostały szczegółowo zbadane, odnosząc modalność do badań nad językiem edukacji. Ponadto artykuł zawiera zarys prac badawczych mających na celu zbadanie uzasadnienia jako kategorii metodologicznej, która jest ważna dla rozwoju dydaktyki jako nauki.

W pracy zwrócono uwagę na problem modalności w edukacji medialnej. Najpierw scharakteryzowano wybrane aspekty teorii inteligencji wielorakiej Howarda Gardnera, następnie opisano problemy modalności w edukacji wspomaganej mediami. W dalszej analizie przedstawiono taksonomię modalną mediów dydaktycznych, a na końcu opisano kluczowy punkt modalności w edukacji medialnej.

Tekst podejmuje próbę znalezienia miejsca i roli edukacji w polskiej trajektorii rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Dynamika i złożoność trwających przemian gospodarczych i społeczno-kulturowych wymaga nowego podejścia do produkcji, transferu i wykorzystania wiedzy. Edukacja jako medium gospodarki opartej na wiedzy musi stawić czoła wyzwaniom współczesnego świata, tj. w Polsce edukacja ma tworzyć społeczeństwo zgodne z zasadami konkurencyjności, innowacyjności i stałego doskonalenia wiedzy i umiejętności. W powyższym kontekście specjaliści ds. edukacji są postrzegani jako elementy większych sieci tworzonych w celu wymiany informacji na temat produkcji i wykorzystania wiedzy.

Podmiotowość w edukacji dotyczy przede wszystkim nauczycieli, uczniów i ich rodziców. Realizacja zasady podmiotowości ucznia wymaga odpowiednich warunków programowych i organizacyjnych, ułatwiających świadome, aktywne i pozytywnie motywujące partnerstwo i partnerstwo. W ten sposób tworzenie środowiska podatnego na jego aktywność, które zgodnie ze swoją istotą podmiotowości jest wynikiem wolnego wyboru, stanowi wyraz poczucia kreatywności i kontroli środowiska. Podmiotowość nauczyciela postrzegana jest jako obszar jego aktywności o różnym stopniu swobody, przejawiającym się w wyznaczaniu celów, podejmowaniu decyzji, realizacji zadań i samoocenie indywidualnych postępów. Prawidłowe funkcjonowanie szkoły zależy od miary sukcesu w partnerstwie nauczycieli i rodziców. Partnerstwo to, którego celem jest zrównoważenie obu podmiotów w obszarach przywilejów i kompetencji, podkreśla zmianę roli rodziców w stosunku do szkoły, z naciskiem na ich twórcze zaangażowanie. Kształtowanie relacji podmiotowości w szkole stanowi ważny element jej rozwoju i doskonalenia.

Artykuł jest podsumowaniem dotychczasowej, niezwykle trudnej i oryginalnej pracy B.F. Trentowskiego. Opisuje on m.in., w jaki sposób każdy proces poznawczy może być zagrożony redukcjonizmem, ograniczającym się albo do receptywnej lub percepcyjnej ekstraspekcji, albo do percepcyjnej lub receptywnej introspekcji. Przedstawiona przez autora teoria jest w pełni komplementarna w stosunku do dotychczasowych teorii edukacyjnych i pozwala w edukacji człowieka na kompleksowe sformułowanie treści i funkcji wychowawców i wychowanków w sferze świata zewnętrznego i wewnętrznego. Umożliwia to odejście od skrajnie formalistycznej lub behawioralnej strategii, a także uwzględnienie transgresji i strategii prospektywnych w różnych procesach edukacyjnych, a tym samym znaczne przesunięcie nacisku z edukacji zorientowanej na produkt na edukację zorientowaną na proces. Dlatego też pojawia się próba nakreślenia obrazu modelu rozumienia i praktykowania integralnej dydaktyki łączącej rozrodczość z kreatywnością, myślenie pionowe z poziomym, percepcje z emocjami itd. Permanentny kryzys współczesnej pedagogiki (czasem zbyt pochopnie kojarzonej z postmodernizmem, niedostosowaniem do innych dyscyplin naukowych, a nawet innych dziedzin humanistyki) może zostać przezwyciężony w pewnym stopniu przez dynamikę i inkluzywność „pedagogiki filozoficznej” Trentowskiego, która umożliwia uniknięcie błędów „sztucznego podziału” względnie zjednoczonej przestrzeni myśli i bytu, teorii i historii, szlachetności i pożytku.

W artykule przedstawiono cztery podstawowe modele współpracy bibliotek szkolnych i pedagogicznych. Biblioteki te są rozpatrywane jako część systemu, w którym przepływ informacji w znaczącym stopniu decyduje o jakości i profesjonalizmie obsługi użytkowników, wśród których znajdują się wszyscy nauczyciele, uczniowie i inne osoby związane z edukacją. W praktyce bibliotecznej opisane wzorce współpracy są stosowane zazwyczaj w formie hybrydowej, łączącej elementy co najmniej dwóch różnych modeli. Model aktywizujący, zakładający, że biblioteka stymuluje zachowania użytkowników, oraz model reaktywny, w którym biblioteka stara się zaspokoić potrzeby użytkowników, wydają się być najkorzystniejsze.

Autorka artykułu, będąc jednocześnie autorką koncepcji edukacji refleksyjnej, uważa, że idea inteligencji społecznej D. Golemana, jak również wcześniejsza teoria inteligencji emocjonalnej, stanowią intensywne wsparcie dla jej twierdzeń. Jednocześnie dowodzi, że dzięki edukacji refleksyjnej takie naturalne cechy, jak inteligencja, można udoskonalić na korzyść szkolnictwa. W artykule autorka podaje przykłady uzasadniające ten punkt widzenia.

Pomimo długotrwałego podkreślania podwójnie podmiotowego procesu nauczania i uczenia się (w który powinien być zaangażowany uczeń), zmiany w teorii pedagogicznej zachodzą bardzo powoli. Przyczyny tego zdają się tkwić w możliwościach intelektualnych nauczycieli, ich wiedzy, doświadczeniu, a także motywacji, aspiracjach, postawach i poglądach. W artykule przedstawiono profil współczesnego nauczyciela jako realizatora założeń paradygmatu edukacji subiektywnej. Zawiera on również pewne wskazówki dotyczące postępowania nauczycieli, którzy pragną wdrażać w praktyce zasady tego paradygmatu. Oznacza to, że przedstawione zostały dwa wymiary sfery edukacyjnej: wymiar realistyczny, ukształtowany na podstawie wyników własnych badań nad praktyczną realizacją założeń wspomnianego paradygmatu. Drugi wymiar to potencjalna sfera edukacyjna, ukazana poprzez sformułowanie dyrektyw, nakazów i konieczności związanych z postępowaniem nauczycieli, jeśli pragną oni wcielić w życie zasady subiektywnego paradygmatu edukacyjnego. Biorąc to pod uwagę, kontekst modalny zagadnień przedstawionych w artykule jest oczywisty. Wprowadzane zmiany w wielu przypadkach okazują się powierzchowne, realizowane jedynie częściowo, czyli w sposób niespójny i chaotyczny. Można sądzić, że stworzenie miłej atmosfery, uśmiech czy życzliwy gest wobec uczniów wystarczą do rozwiązania problemu. To jednak za mało. Współczesna wiedza o tym, że należy być dla siebie „miłym i pomocnym”, podkreśla fakt, że człowiek staje się kimś, gdy staje się sobą. Wówczas proces edukacji staje się jednocześnie nieustannym doświadczeniem, poszukiwaniem i tworzeniem własnej osobowości. W takim procesie postawy nauczycieli wobec uczniów nie mogą pozostać niezmienne.

Treść niniejszego artykułu koncentruje się wokół zrozumienia koncepcji treści kursu w dydaktyce tradycyjnej i nowoczesnej. Autor zwraca szczególną uwagę na prezentację treści kursu z punktu widzenia – psychologicznej teorii aktywności. Pokazuje on potrzebę zmiany zasad doboru treści i istniejącego podejścia do konstrukcji programu nauczania. Badanie kończy się wnioskiem, że znane powszechnie teorie dydaktyczne doboru treści kursu nie są zgodne z wymogami obecnego procesu nauczania.

W badaniu analizowano różne aspekty wiedzy. Porównywano aspekty nauczania akademickiego i style nauczania stosowane w praktyce. Badanie było uzupełnieniem badań przeprowadzonych ze studentami kierunków technicznych i humanistycznych.

W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania problematyką tekstów. Tekst jest traktowany jako środek przekazu treści edukacyjnych, jednostka dialogu edukacyjnego i czynnik zmieniający wychowanka. W artykule przedstawiono sposoby definiowania tekstu oraz obszary badań pedagogicznych, w których tekst odgrywa kluczową rolę. Przyjmuje się, że edukacja jako działanie komunikacyjne – we wszystkich wariantach opisanych przez J. Habermasa – jest realizowana za pośrednictwem tekstów. Taka perspektywa stwarza nowe możliwości badań i interpretacji przedmiotu pedagogiki.

Autor omawia wybrane dyskursy w kulturze popularnej. Kultura popularna ukazana jest jako potężne źródło nieformalnej edukacji. Miłość, seks, wygląd (tzw. look) to główne tematy prasy młodzieżowej. Solidarność, szacunek, autentyczność to motywy przewodnie dyskursu muzyki rap. Autor podejmuje próbę ukazania, w jaki sposób światopogląd młodych ludzi kształtowany jest przez kulturowy transfer kultury popularnej.

„Treści kształcenia” to termin rozumiany i definiowany przez badaczy na różne sposoby. Autor zdecydował się rozwinąć to pojęcie, analizując dobór treści kształcenia oraz opisując ich znaczenie w dokumentach edukacyjnych. Praca rozpoczyna się od wyjaśnienia pojęcia „treści”. Według jednej z krótkich definicji, treści oznaczają przyswojoną wiedzę, umiejętności i nawyki. Niektórzy przedstawiciele ogólnej dydaktyki łączą to pojęcie z wartościami, omawianymi z perspektywy filozoficznej, psychologicznej, socjologicznej lub humanistycznej, które są brane pod uwagę przy doborze treści kształcenia. Treści kształcenia utożsamiane są z pojęciem nauczania (Niemierko, Kupisiewicz, Nowicki) lub z koncepcją dydaktyczną (Denek). Okoń uważa, że niezależnie od używanej nazwy – treści kształcenia, treści nauczania czy treści dydaktyczne – chodzi o działania, których opanowanie umożliwia człowiekowi kształtowanie relacji ze światem zewnętrznym. Kryteria doboru treści kształcenia obejmują odniesienie do wymagań edukacyjnych, odrzucenie wiedzy przestarzałej, połączenie teorii z praktyką oraz dostosowanie treści do psychofizycznych i percepcyjnych predyspozycji uczniów. Ostatnia kwestia dotyczy włączenia wybranych treści kształcenia do podstawy programowej, stanowiącej podstawę do tworzenia programów nauczania. Ministerstwo Edukacji i Sportu wprowadziło w tym zakresie szereg zmian, postulując wprowadzenie treści odpowiednio dostosowanych do możliwości uczniów i wymagań zmieniającego się świata. W zakończeniu sformułowano aktualny problem badawczy podniesiony przez Gniteckiego, który zastanawia się, jakie treści powinny stanowić podstawę edukacji młodego pokolenia.

Autor wskazuje na specyfikę komunikacji w edukacji wczesnoszkolnej. Charakter ten wynika z podobieństw i różnic doświadczeń komunikacyjnych między dzieckiem a dorosłym. Autor zdecydował się wybrać rozmowę jako podstawową sytuację do tworzenia takich doświadczeń, biorąc pod uwagę, że jest ona najbardziej dostępna dla dziecka i ma bezpośredni, neutralny i osobisty charakter. Ponadto rozmowa jest źródłem przekazywania znaczeń, tworzy relacje interpersonalne i stanowi obszar działań edukacyjnych.

W artykule autorka wskazuje na spontaniczne pytania i wypowiedzi uczniów w edukacji wczesnoszkolnej jako na swego rodzaju odzwierciedlenie celów i treści nauczania. Oba te typy wypowiedzi opisano z odniesieniem do obecności modalności w stopniu pewności siebie podmiotu co do wcześniej posiadanych informacji i informacji pozyskanych w toku zajęć. Metody analizy danych przedstawiono przez pryzmat elementów działań edukacyjnych – obiektów, do których uczniowie odwołują się w swoich pytaniach lub wypowiedziach. Dane do analizy pozyskano za pomocą obserwacji w klasie przeprowadzonej w pierwszej i trzeciej klasie szkoły podstawowej.

Niniejszy artykuł poświęcony jest różnorodnym strukturom i modalnościom pytań i instrukcji nauczyciela, w tym elementom konstrukcji – tzw. „operatorom” i „obiektom”. Przedstawiono w nim charakterystykę modalności – postrzeganej jako szczególna moc na skali: musi/może – w odniesieniu do pojęć „prostych” i „złożonych”, w tym „kompletnych” i „niekompletnych” wzorców konstrukcji pytań i instrukcji nauczyciela. Chociaż analiza ta nie obejmuje problemu w całości, to jednak umożliwia wstępne rozpoznanie różnorodności stosowanych wzorców i wyznacza kierunki dalszych analiz.

Podstawowymi czynnikami, które wywołują, kierują i przede wszystkim kształtują aktywność poznawczą uczniów są zadania dydaktyczne. Poprzez formułowanie określonych instrukcji i zadawanie określonych pytań nauczyciel prezentuje swoją poznawczą postawę wobec otaczającej rzeczywistości. Opracowanie opisuje zagadnienia związane ze sposobem rozumienia pytań „dlaczego” zadawanych i zadawanych przez nauczyciela. Ponadto zajmuje się konsekwencjami wynikającymi z niejednoznaczności i nieokreśloności w rozumieniu przez nauczyciela funkcji pytających dla działań poznawczych uczniów szkół podstawowych.

Głównym celem tego artykułu jest omówienie procesu kształtowania zachowań dzieci i modalności, a także komunikacji i procesu wyjaśniania. Najważniejszą kwestią w procesie rozwoju dziecka jest zrozumienie wartości pytania: Dlaczego? Jest to ważne pytanie, ponieważ są one wynikiem zainteresowań dziecka, powodem obserwacji wydarzeń i rozwijania się głęboko w jego umyśle. Umiejętność mówienia jest elementem procesu dorastania i wychowywania. Dlatego istotne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania o roli wyjaśnień w procesie dorastania dziecka i poszukiwanie wskazówek wspierających proces, które poprawią ten efekt. Wykorzystanie ekspresji modalności pozwoliło nam w doskonały sposób przeanalizować informacje, które istniały w całym procesie i skierować na wychowanie poprzez wyjaśnianie. Modalność przynosi idee, dzięki badaniom mogę określić rozwój dyspozycji dzieci w przedszkolach.

W artykule przedstawiono nowe podejście w analizie badawczej rysunków dziecięcych z zaleceniem poszerzenia zakresu badań o zagadnienia semiotyki. Zwrócono uwagę na kształtowanie się obrazu rzeczy – znaku plastycznego w rozwoju rysunków dziecięcych z udziałem znaku werbalnego (słowa). Język (mowa) i rysunek są formami symbolicznymi i modalnościami, ważnymi dla rozwoju poznawczego dziecka i jego edukacji, co wyjaśniono w artykule. Wzajemne relacje między tymi procesami poznawczymi (werbalnymi i niewerbalnymi) przedstawiono na podstawie teorii Allana Paivio, Stefana Szumana i Lwa S. Wygotskiego. Analizę rysunków dziecięcych omówiono na podstawie wyżej wskazanego założenia badawczego, odwołując się do szerszej analizy tego zagadnienia w publikacji autora. Tego rodzaju podejście badawcze oferuje nową perspektywę w opracowaniu treści i metod nauczania w edukacji artystycznej i ogólnej dzieci.

Artykuł przedstawia kilka uwag na temat możliwych sposobów wychowywania dzieci przy wykorzystaniu narzędzi związanych z tradycją. Uwagi te wynikają z lektury „Śpiewnika dla dzieci”, napisanego w 1890 roku. Istotne jest, że zarówno teksty, jak i muzyka zawarte w Śpiewniku budują dziecięcy świat wartości. To wyjątkowe dzieło sztuki zostało skierowane do najmłodszych odbiorców. Śpiewnik jest owocem genialnej współpracy dwojga najwybitniejszych polskich artystów XIX wieku – kompozytora Zygmunta Noskowskiego i poetki Marii Konopnickiej. Stanowi on jeden z przykładów działań związanych z procesem wychowania młodego pokolenia w duchu zapoczątkowanym w epoce pozytywizmu. To cenne dziedzictwo jest dziś zupełnie nieznane współczesnym dzieciom, jak również ich rodzicom. Konopnicka opisuje typowych ludzi, miejsca i sytuacje związane z codzienną pracą oraz obchodami świąt kościelnych. Miniaturowe arcydzieła poetyckie odnoszą się do polskiej wsi i tańców ludowych. Wyjątkowe znaczenie „Śpiewnika” polega na tym, że skłania do osobistych refleksji, wyzwala ludzkie uczucia i emocje. Odbiorcy Śpiewnika odnajdą w nim wielką przyjemność płynącą z muzyki i poezji, które w pozytywny sposób kształtują dziecięcy świat wartości ważnych w ich przyszłym życiu. Warto podkreślić, że kontakt z autentycznym dziedzictwem może wzmacniać poczucie tożsamości narodowej młodzieży.

W tym artykule podejmuję próbę analizy zasad gier dydaktycznych stosowanych w edukacji młodych uczniów, skupiając się na nakazach, zakazach, obowiązkach i możliwościach dokonywania autonomicznych wyborów (tworzenia możliwych wariantów ukończenia gry). Wraz z zachętami, bonusami i nagrodami tworzą one system motywacji i regulacji działań przed, w trakcie i po grze dydaktycznej. System ten ma na celu stworzenie warunków odpowiednich do osiągnięcia celów edukacyjnych.

W naszej rzeczywistości rozróżniamy dwie formy komunikacji – werbalną i niewerbalną. Ale w komunikacji językowej możliwe jest wyodrębnienie jednego aktu komunikacji językowej, który przedstawiono w uproszczonym modelu i omówiono w tekście. W artykule zdefiniowano zjawiska zwane znakami, kodami i subkodami. Przedstawiono tradycyjną koncepcję znaku według Peirce'a oraz klasyfikację znaków opartą na funkcjach i strukturze Milewskiego. Ponadto opisano cztery podstawowe typy intencjonalnej modalności Grzegorczykowej. Na koniec uznano, że proces edukacji jest specyficznym procesem komunikacyjnym. Podstawowym sposobem rozwijania aktywności migowej dziecka jest zabawa, jednak w trakcie różnych rodzajów edukacji dzieci poznają nie tylko zróżnicowane znaki językowe, ale także określone części rzeczywistości - dzieci poznają świat.