Lewą ręką. Polscy teoretycy poezji konkretnej jako konkretyści (Józef Bujnowski, Tadeusz Sławek, Piotr Rypson)
Abstrakt
For an abstract in Polish, scroll down.
Piotr Bogalecki
Department of Comparative Literature
Institute of Polish Literature
University of Silesia in Katowice
With the Left Hand. Polish Theoreticians of Concrete Poetry as Concrete Poets (Józef Bujnowski, Tadeusz Sławek, Piotr Rypson)
Abstract: The present article, inscribing itself into the field of literary anthropology (as projected by Danuta Ulicka) and attempting at a neo-avant-guard re-interpretation of Polish post-war poetry (inspired chiefly by H. Foster's propositions), is dedicated to the oeuvre of three notable scholars of concrete poetry in Poland. Even though the theoretical propositions put forth by Józef Bujnowski (especially those presented in 1970s), Tadeusz Sławek (1980s) and Piotr Rypson (1990s) would determine the directions of the reception of concrete poetry over three subsequent decades, their intermedial, visual and auditory poetic experiments either remain unknown or have been forgotten. Bringing them back to the forefront of the academic attention and subjecting them to an analysis, the author of this article argues that taking such text into account in the diachronic study of the Polish literary culture does not only enrich the existing narratives oscillating around Polish concrete poetry and allow their reinterpretation, but also makes visible a number of research problems, of which the most important are related to the role played by authors who simultaneously are involved in literary scholarship and in writing, especially in the context of the neo-avant-guard shift of the borders between institutionalized scholarship and art.
Keywords: concrete poetry, essayist literary scholarship, limits of art, limits of scholarship
Piotr Bogalecki
Katedra Literatury Porównawczej
Instytut Nauk o Literaturze Polskiej
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Lewą ręką. Polscy teoretycy poezji konkretnej jako konkretyści (Józef Bujnowski, Tadeusz Sławek, Piotr Rypson)
Abstrakt: Wpisujący się w projektowaną przez D. Ulicką antropologię literaturoznawstwa oraz stanowiący próbę neoawangardowej reinterpretacji polskiej poezji powojennej (inspirowanej głównie propozycjami H. Fostera) artykuł Lewą ręką poświęcony jest artystycznej działalności trzech ważnych badaczy poezji konkretnej w Polsce. Chociaż ich teksty teoretyczne określały kierunki jej recepcji przez trzy kolejne dekady – propozycje Józefa Bujnowskiego zwłaszcza w latach 70., Tadeusza Sławka w 80., a Piotra Rypsona w 90. – podejmowane przez nich intermedialne, wizualne i dźwiękowe, eksperymenty poetyckie pozostają albo nieznane, albo zapomniane. Przypominając je i omawiając, autor artykułu argumentuje, że ich uwzględnienie nie tylko wzbogaca i zreinterpretować pozwala istniejące narracje poświęcone kształtowaniu się polskiego konkretyzmu, ale i uwidocznia kilka niebagatelnych problemów badawczych, spośród których najistotniejsze związane są z rolą autorów uprawiających zarówno pisarstwo literaturoznawcze, jak i literackie, w neoawangardowym przemieszczaniu zastanych granic instytucji nauki i sztuki.
Słowa kluczowe: poezja konkretna, pisarstwo literaturoznawcze, granice sztuki, granice nauki
Słowa kluczowe
poezja konkretna; pisarstwo literaturoznawcze; granice sztuki; granice nauki
Bibliografia
Künstler aus Warschau: Janusz Bałdyga, Piotr Rypson. Viseulle Poesie, Moltkerei Werkstatt, Köln, April 1988.
Bocian, Marianna. Przestrzeń w poezji konkretnej, Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Bydgoszcz 1979.
Bogalecki, Piotr. Literaturoznawstwo jako roz-twarzanie. Problem podwójnego autorstwa w tekstach Tadeusza Rachwała i Tadeusza Sławka, „Przestrzenie Teorii” 2007, nr 7.
Bruner, Jerome. O poznawaniu. Szkice na lewą rękę, przeł. Ewa Krasińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971.
Bujnowski, Józef. Pęknięty tor. Poezje, nakł. Magata, Brasław 1937.
Bujnowski, Józef. Przemiany w polskiej poezji poza granicami kraju, w: Literatura polska na obczyźnie, red. Józef, Bujnowski. Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie, Londyn 1988.
Bujnowski, Józef. Przemiany we współczesnej poezji polskiej (trzy wykłady), [Polski Uniwersytet na Obczyźnie], Londyn 1968.
Bujnowski, Józef. Spod gwiazdozbioru Wielkiego Psa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1987.
Bujnowski, Józef. Wystawa poezji konkretnej w Amsterdamie, „Wiadomości” 1971, nr 9.
Bujnowski, Józef. Odsyłacz w bezsens, Polskie Towarzystwo Literackie, Londyn 1955.
Bürger, Peter. Teoria awangardy, przeł. Jadwiga Kita-Huber, TAiWPN Universitas, Kraków 2006.
Cieślikowska, Teresa. Zagadnienie dwusystemowości w poezji konkretnej (Uwagi o tworzywie poezji konkretnej wobec problematyki badawczej), w: The Structure and Semantics of the Literary Text, ed. Mihály Péter, Akademiai Kiado, Budapest 1977.
Dawidek-Gryglicka, Małgorzata. Historia tekstu wizualnego. Polska po roku 1967, Korporacja Ha!art, Muzeum Współczesne, Kraków – Wrocław 2012.
Dawidek-Gryglicka, Małgorzata. Odprysk poezji. Stanisław Dróżdż mówi/ A Piece of Poetry. Conversations with Stanisław Dróżdż, Korporacja Ha!art, Narodowe Centrum Kultury, Kraków – Warszawa 2012.
Dawidek-Gryglicka, Małgorzata. Suwerenność neoawangardy. W poszukiwaniu odrębności polskiej poezji konkretnej i sztuki konceptualnej, w: Awangarda środkowej i wschodniej Europy – innowacja czy naśladownictwo? Interpretacje, red. Michalina Kmiecik, Małgorzata Szumna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014.
Dickie, George. Czym jest sztuka? Analiza instytucjonalna, tłum. Maria Gołaszewska, w: Estetyka w świecie, red. Maria Gołaszewska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1984.
Drozdowski, Bohdan. [nota redakcyjna], „Poezja” 1976, nr 6.
Dróżdż, Stanisław. Pozasłowne śródsłów międzysłowia = Inwards beyond the words between, red. Małgorzata Dawidek-Gryglicka, Wrocławski Dom Literatury, Wydawnictwo Warstwy, Wrocław 2016.
Grzegorz Dziamski, Przełom konceptualny i jego wpływ na praktykę i teorię sztuki, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2010.
Dziamski, Grzegorz. Szkice o nowej sztuce, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1984.
Dziamski, Grzegorz. Trzy spojrzenia na poezję konkretną, w: Punkty widzenia. Ogólnopolskie sympozjum nt. poezji konkretnej, red. Krzysztof Soliński, Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Bydgoszcz 1979.
Dziamski, Grzegorz. Trzy spojrzenia na poezję konkretną (II), w: Poezja konkretna a (i inne) różne dziedziny sztuki. V Ogólnopolska Sesja Teoretyczno-Krytyczna, red. Stanisław Dróżdż, Miejski Ośrodek Kultury, Sławków 1990.
Foster, Hal. Kto się boi neoawangardy?, w: Powrót Realnego. Awangarda u schyłku XX wieku, przeł. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, TAiWPN Universitas, Kraków 2010.
Gazda, Grzegorz. Poezja konkretna a problemy awangardy, w: The Structure and Semantics of the Literary Text, ed. Mihály Péter, Akademiai Kiado, Budapest 1977.
Głowiński, Michał. „Poezja konkretna”, w: Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Ossolineum, Wrocław 1976.
Higgins, Dick. Czternaście tłumaczeń telefonicznych dla Steve'a McCaffery, wyb., oprac., kom. Piotr Rypson, Kłodzki Ośrodek Kultury, Kłodzko 1987.
Higgins, Dick. Intermedia i inne eseje, wyb. i oprac. Piotr Rypson, Wydawnictwo Akademii Ruchu, Warszawa 1985.
Jur, Andrzej. O poezji konkretnej, „Nurt” 1975, nr 9.
Kalaga, Wojciech; Emanuel Prower, Tadeusz Rachwał, Tadeusz Sławek. Ślady semiotyczne: Kamień i znak, „Studio” 1984, nr 2 (6).
Kornhauser, Julian. Przekład jako objaśnienie (o tłumaczeniu poezji konkretnej), w: Wspólny język (Jugoslavica), Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1983.
Kremer, Aleksandra. Przypadki poezji konkretnej. Studia pięciu książek, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2015.
Kunda, Bogusław S. Poezja konkretna – szkic sytuacyjny, „Studia Estetyczne” 1973, t. 10.
Kwiatkowski, Jerzy. Poezja konkretna?, w: Notatki o poezji i krytyce, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.
Lachowski, Marcin. Awangarda wobec instytucji. O sposobach prezentacji sztuki w PRL-u, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2006.
Ligęza, Wojciech. „Z krawędzi nocy” – „z tajemnic dnia”, w: Zesłania i powroty. Twórczość Józefa Bujnowskiego, red. Wojciech Ligęza, Jolanta Pasterska, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2014.
Los stanowi o kreowaniu słowa (Z Józefem Bujnowskim rozmawia Wojciech Ligęza), w: Zesłania i powroty. Twórczość Józefa Bujnowskiego, red. Wojciech Ligęza, Jolanta Pasterska, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2014.
Mail art czyli sztuka poczty, wyb. i oprac. Piotr Rypson, Wydawnictwo Akademii Ruchu, Warszawa 1985.
Majerski, Paweł. Struktury, modele, konstelacje. Józefa Bujnowskiego systematyka doświadczeń poezji konkretnej, w: Zesłania i powroty. Twórczość Józefa Bujnowskiego, red. Wojciech Ligęza, Jolanta Pasterska, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2014.
Makarewicz, Zbigniew. Na krańcach alfabetu kultury, w: Poezja konkretna a (i inne) różne dziedziny sztuki. V Ogólnopolska Sesja Teoretyczno-Krytyczna, red. Stanisław Dróżdż, Miejski Ośrodek Kultury, Sławków 1990.
Makarewicz, Zbigniew. Poetyka zapisu. O poezji, poezjografii i poezji konkretnej, „ArtPunkt” 2011, nr 9.
Morawski, Stefan. Na zakręcie: od sztuki do po-sztuki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1985.
Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994/ Notes From the Underground. Art and Alternative Music in Eastern Europe 1968-1994, red. David Crowley, Daniel Muzyczuk, Muzeum Sztuki w Łodzi, Koenig Books, Łódź 2016.
Obraz słowa. Europejska poezja wizualna od starożytności do końca XVIII wieku. Wystawa 11-30 maja 1987, scen. i kom. Piotr Rypson, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1987.
Pankowski, Marian. Mowa bez ziemi (I), „Kultura” 1956, nr 9.
M.P. [Marian Pankowski]. Nowości wydawnicze, „Kultura” 1955, nr 12.
Paźniewski, Włodzimierz; Sławomir Piskor. O poezję naszego czasu, „Poezja” 1973, nr 2.
Paźniewski, Włodzimierz; Sławomir Piskor, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Zamiast manifestu, „Poezja” 1974, nr 1.
Perloff, Marjorie. “After Free Verse”. The New Nonlinear Poetries, [w:] Close Listening. Poetry and the Performed Word, ed. Charle Bernstein, Oxford University Press, New York – Oxford 1998.
Podróże na głos i kontrabas. Z Bogdanem Mizerskim i Tadeuszem Sławkiem rozmawia Jarosław Nowosad, „Opcje” 2001, nr 1.
Poezja konkretna. Wybór tekstów polskich oraz dokumentacja z lat 1967-1977, red. Stanisława Dróżdż, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich, Akademicki Ośrodek Teatralny „Kalambur”, Wrocław 1978.
Poezja wizualna na Pomorzu Zachodnim w XVII wieku. Katalog wystawy, tekst Piotr Rypson, Książnica Szczecińska, Szczecin 1994.
Prezentacje – Tadeusz Sławek, „Studio”, 1985, t. 7.
Pytasz, Marek. Niechciane instytucje: polityka? konkurencja?, w: Literatura utracona, poszukiwana czy odzyskana. Wokół problemów emigracji. Studia i szkice, red. Zbigniew Andres, Jan Wolski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2003.
Rachwał, Tadeusz; Wojciech Kalaga, Tadeusz Sławek, Emanuel Prower. Aneks, w: Tekst (Czytelnik) Margines, red. Wojciech Kalaga, Tadeusz Sławek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1988.
Rachwał, Tadeusz; Tadeusz Sławek. Maszyna do pisania. O dekonstruktywistycznej teorii literatury Jacquesa Derridy, Wydawnictwo Rój, Warszawa 1992.
Reimann, Aleksandra. Muzyczny styl odbioru tekstów literackich: Iwaszkiewicz – Barańczak – Rymkiewicz – Grochowiak, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.
Rothenberg, Jerome. Okoliczności, tłum. Tadeusz Sławek, Kłodzki Ośrodek Kultury, Kłodzko 1988.
Rypson, Piotr. ABRAXAS. A Musical Score for 21 Persons, SATOR, Warszawa 1984.
Rypson, Piotr. AEIOU. A Score for a Quintet of Voices, SATOR, Warszawa 1981.
Rypson, Piotr. Książki i strony. Polska książka awangardowa i artystyczna 1919-1992, Centrum Sztuki Współczesnej – Zamek Ujazdowski, Warszawa 1992.
Rypson, Piotr. O tym jak słowo ciałem się stało. Rzecz o nowych poetykach drugiej połowy XX wieku, w: Poezja konkretna a (i inne) różne dziedziny sztuki. V Ogólnopolska Sesja Teoretyczno-Krytyczna, red. Stanisław Dróżdż, Miejski Ośrodek Kultury, Sławków 1990.
Rypson, Piotr. Obraz słowa. Historia poezji wizualnej, Wydawnictwo Akademii Ruchu, Warszawa 1989.
Rypson, Piotr. Piramidy, słońca, labirynty. Poezja wizualna w Polsce od XVI do XVIII wieku, Neriton, Warszawa 2002.
Sarna, Paweł. Pragnienie transcendencji. O wierszach Tadeusza Sławka, w: Literackie Zagłębie, red. Marian Kisiel, Paweł Majerski, Miejska Biblioteka Publiczna, Sosnowiec 2003.
Scholz, Christian. Untersuchungen zur Geschichte Und Typologie der Lautpoesie, t. III, Gertraud Scholz Verlag, Obermichelbach 1989.
Skwarczyńska, Stefania. O miejsce w zainteresowaniach badawczych poetyki naukowej dla poezji konkretnej, i zjawisk jej pokrewnych, w: Pomiędzy historią a teorią literatury, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1975.
Sławek, Tadeusz. O istocie poezji konkretnej, w: Włodzimierz Paźniewski, Sławomir Piskor, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Spór o poezję, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.
Sławek, Tadeusz. O pisaniu, „Studio” 1982, t. 2.
Sławek, Tadeusz. Między literami. Szkice o poezji konkretnej, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1989.
Sławek, Tadeusz. Rozmowa. Wiersze, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1985.
Sławek, Tadeusz. Sztuka słowa, sztuka życia, w: Włodzimierz Paźniewski, Sławomir Piskor, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Spór o poezję, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.
Sławek, Tadeusz. Sztuka Stanisława Dróżdża: człowiek u-bywający, w: Sławomir Dróżdż, Pojęciokształty. Poezja konkretna 1967-2003/ Conceptiforms. Concrete Poetry 1967–2003, red. Andrzej Przywara, Fundacja Galerii Foksal, Warszawa 2014.
Szwarcman, Dorota. Czas Warszawskich Jesieni. O muzyce polskiej 1945-2007, Wydawnictwo Stentor, Warszawa 2007.
Szwarcman, Dorota. O poezji dźwiękowej, w: Poezja konkretna a (i inne) różne dziedziny sztuki. V Ogólnopolska Sesja Teoretyczno-Krytyczna, red. Stanisław Dróżdż, Miejski Ośrodek Kultury, Sławków 1990.
Things to Think about in S-P-A-C-E, ed. Mario Lara, Common Press, San Diego 1980.
Ulicka, Danuta. Obrona teorii (o upowieściowieniu literaturoznawstwa i powieściach profesorskich), w: Literaturoznawcze dyskursy możliwe. Studia z dziejów nowoczesnej teorii literatury w Europie Środkowo-Wschodniej, TAiWPN Universitas, Kraków 2007.
Uniłowski, Krzysztof. Andrzej Falkiewicz i neoawangrada, w: „Nie przeczytane”. Studia o twórczości Andrzeja Falkiewicza, red. Jarosław Borowiec, Tomasz Mizerkiewicz, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2014.
Wesołowski, Jacek. Komentarz do tekstu „Od Morsztyna do Dróżdża”. Osoba ludzka Stanisław Dróżdż, „Dyskurs” 2010, nr 1 (10).
Wesołowski, Jacek. Konkretna poezja, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 1974, z. 2 (33).
Wesołowski, Jacek. Trzy polskie ślady poetyki „concrete verse”: Dróżdż, Białoszewski, Grześczak, w: Poezja konkretna. III Ogólnopolska Sesja Teoretyczno-Literacka, red. Stanisław Dróżdż, Pałac Kultury Zagłębia, Dąbrowa Górnicza 1981.
Widok podwójny. Rozmowa z Bogdanem Mizerskim, w: Polytropos. Na drogach Tadeusza Sławka/ Tracing Tadeusz Sławek’s Routes, red. Piotr Bogalecki, Zbigniew Kadłubek, Alina Mitek-Dziemba, Karolina Pospiszil, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016.
Wilmański, Tomasz. Personalny słownik, „Ha!Art” 2005, nr 1 (19), z. A.
Załuski, Tomasz. Modernizm artystyczny i powtórzenie. Próba reinterpretacji, TAiWPN Universitas, Kraków 2008.
Uniwersytet Śląski, Wydział Filologiczny Polska
Piotr Bogalecki (ur. 1983), dr hab. nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, adiunkt w Katedrze Literatury Porównawczej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Opublikował monografie: „Niedorozmowy”. Kategoria niezrozumiałości w poezji Krystyny Miłobędzkiej (Warszawa 2011, Nagroda Narodowego Centrum Kultury za najlepszą pracę doktorską z dziedziny nauk o kulturze) oraz Szczęśliwe winy teolingwizmu. Polska poezja po roku 1968 w perspektywie postsekularnej (Kraków 2016). Współredagował książki zbiorowe: Umaszynowienie (Szczecin 2009), Drzewo Poznania. Postsekularyzm w przekładach i komentarzach(Katowice 2012), Więzi wspólnoty. Literatura – religia – komparatystyka / The Ties of Community. Literature, Religion, Comparative Studies (Katowice 2013), Polytropos. Na drogach Tadeusza Sławka. Tracing Tadeusz Sławek’s Routes (Katowice 2016) oraz Wiedza niezdyscyplinowana. Meandry międzyobszarowości (Katowice 2017). Autor opracowań poświęconych teorii literatury, myśli postsekularnej oraz literaturze współczesnej, ze szczególnym uwzględnieniem poezji lingwistycznej.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
