Od polskich słów do polskich zdań. W poszukiwaniu słów kluczy do polskiej kultury
Abstrakt
From the Polish words to the Polish phrases The quest for the key words to the Polish culture
The paper summarizes the ethno-linguistic research on the Polish words (understood as the names of Polish values, both positive and negative), and the Polish phrases (idioms and quotations seen as elements of Polish collective memory which are supposed to be explanatory instruments in the process of description of the Polish culture or, for instance, in creation of the self-portrait of a Pole). The main part of the paper is a presentation of the author’s research inspired by Anna Wierzbicka’s theory of the key words to the cultures and discussion on rules and methods of recognizing the key words and arranging them in a culturally motivated hierarchy. The author perceives the key words – in accordance with the principles of the cognitive semantics – as a linguistic expressions which constitute access sites to an entire network of culturally profiled notions. She claims that the important part of the network of Polish notions is, in the term of cognitive semantics, “profiled” and in other words “programmed” by democratic ideas of the old Polish society: the Polish noblemen (szlachta). By means of the analysis of a few texts, the author proves that there is a connection between the notions of democratic rights of liberty (wolność) and equality (równość) and terms and notions repeatedly used in Polish self-description: willfulness (swawola), anarchy (anarchia), rebelions (bunty), envy (zazdrość, zawiść). Another link is found between the democratic institution of Polish sejm/sejmik (parliament) which is well established in culture and in language and characterized by speeches delivered from different points of view, and the notions of Polish quarrels (kłótnie), strifes (swary) and disputes (spory).
Key words: key words to cultures, democratic ideas in Polish culture, network of cultural concepts
Bibliografia
Źródła
[Jabłonowski Jan Stanisław]: Skrupuł bez skrupułu w Polsce, albo oświecenie grzechów narodowi naszemu polskiemu zwyczajniejszych, a za grzechy nie mianych. Traktat po prostu grzechy roztrząsający, na rozdziały podzielony, przez Pewnego Polaka temiż grzechami grzesznego, ale i żałującego, na poprawę swoją i ludzką podany. [b.m.r. wyd.].
Koźmian Kajetan: Pamiętniki. Wstęp i komentarz J. Willaume. T. 3. Wrocław 1972.
Niezabytowski Krzysztof Jan Aleksander: Pamiętniki moje. Warszawa (period rewolucyjny). Wstęp i oprac. J.A. Jucewicz. Warszawa 1991.
[Orzechowski Stanisław]: Stanisława Orzechowskiego i Augustyna Rotundusa debata o Rzeczypospolitej. Wstęp i oprac. K. Koehler. Kraków 2009.
Ossoliński Zbigniew: Pamiętnik. Oprac. i wstęp J. Długosz. Warszawa 1983.
Sobieski Jakub: Peregrynacje po Europie (1607–1613) i Droga do Baden (1638). Oprac. J. Długosz. Wrocław 1991.
Słowniki
SL – Linde S.B.: Słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa 1807–1814.
SF – Skorupka S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego. T. 1–2. Warszawa 1967–1968.
SKras – Krasiński A.S.: Słownik synonimów polskich. T. 1–2. Kraków 1885.
Literatura
Abramowicz M., 1993: Wolność. W: Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M., red.: Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne. T. 1. Lublin, s. 147–155.
Abramowicz M., Karolak J., 1991: Wolność i liberté w językach polskim i francuskim. W: Puzynina J., Anusiewicz J., red.: Język a Kultura. T. 3: Wartości w języku i w tekście. Wrocław, s. 51–59.
Bartmiński J., red., 2006: Bartmiński J., Bielińska-Gardziel I., Brzozowska M., Lappo I., Majer-Baranowska U., Żywicka B., oprac.: Język – wartości – polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych. Lublin.
Bartmiński J., Grzeszczak M., 2014: Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich? „Etnolingwistyka” XXVI, s. 21–44.
Bednarczuk L., 2010: Językowy obraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Millenium Lithuaniae MIX–MMIX. Kraków.
Bralczyk J., 2004: Leksykon zdań polskich. Warszawa.
Bralczyk J., 2005: Leksykon nowych zdań polskich. Od lat 70. do dziś. Warszawa.
Bralczyk J., 2006: Polak potrafi. Przysłowia, hasła i inne polskie zdania osobne. Warszawa.
Bralczyk J., 2007: 444 zdania polskie. Warszawa.
Chlebda W., 2005: Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne. Opole.
Dubisz S., Porayski-Pomsta J., Sękowska E., red., 2004: Język. Polityka. Społeczeństwo. Słownik pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Warszawa.
Fleischer M., 1998: Współczesna polska symbolika kolektywna (wyniki badań empirycznych). W: Anusiewicz J., Bartmiński J., red.: Język a Kultura. T. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne. Wrocław, s. 308–337.
Nagórko A., 2004: Polskie obywatel(ka), czeskie občan(ka), niem. Bürger(in) – trzy słowa, jedno pojęcie? W: Dubisz S., Porayski-Pomsta J., Sękowska E., red.: Język. Polityka. Społeczeństwo. Słownik pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Warszawa, s. 109–120.
Nowak A.: Rzeczpospolita i republikanizm szlachecki [online: https://www.youtube.com/].
Niewiara A., 2009: Kształty polskiej tożsamości. Potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej (XVI–XX w.). Katowice.
Pisarek W., 2002: Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność. Kraków.
Puzynina J., 1997: Słowo – wartość – kultura. Lublin.
Wierzbicka A., 2007: Słowa klucze. Różne języki – różne kultury. Duraj-Nowosielska I., tłum. Warszawa.
Uniwersytet Śląski Polska
Aleksandra Niewiara, dr hab., adiunkt w Zakładzie Leksykologii i Semantyki w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego. Zainteresowania naukowe: lingwistyka kulturowa, historia języka, semantyka, pragmatyka. Główne publikacje: Kształty polskiej tożsamości. Potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej (XVI–XX wiek) (Katowice 2009/2010), Moskwicin – Moskal – Rosjanin w dokumentach prywatnych. Portret (Łódź 2006), Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI–XIX wieku (Katowice 2000)
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
