W niniejszym wstępie zaprezentowano cele przyświecające organizatorom seminarium naukowego „Dyskurs postkolonialny, postzależnościowy i posttotalitarny w literaturze i kulturze państw Europy Środkowej i Wschodniej”, zorganizowanego w roku 2022 na Uniwersytecie Śląskim. Zawarto także krótką charakterystykę kultury i aktualnego położenia państw tego regionu. Autor wstępu omawia w skrócie najważniejsze tezy i wnioski zgromadzonych w tomie artykułów.

This article attempts to critically analyze the postcolonial aspects of the concept of the Other/Alien from the Polish point of view in the context of the Russian-Ukrainian war. In the (sub)consciousness of Polish elites, (geo)political discourse acts as a link between ‘postcolonial aspects’ and the war context. The author considers as postcolonial aspects those features of the Polish public debate that go hand in hand with resentment thinking. Although the inherent descriptive parameter of resentment consciousness is considered to be the binary category of Other/Alien, in the case of the Polish self-perception system it is more appropriate to speak of a trinary relational system (Poland — West — East). The entanglement of the Polish habitus in a trinary relation is not conducive to the process of status positioning in the world.

W artykule omówiony został sposób przedstawienia dziejów Łotwy XX wieku w powieści Jeleny Katiszonok Когда уходит человек (2011). Wprawdzie w utworze nie pojawia się nazwa państwa ani miasta, w którym umieszczona jest akcja utworu, ale można je rozpoznać po licznych markerach, głównie topograficznych. W centrum narracji autorka umieściła dzieje jednego domu i jego mieszkańców. Każdy z bohaterów przeżywa swoje radości i smutki, a na ich indywidualne losy nakłada się historia Łotwy w latach 1927–1991. Dzieje Łotwy XX wieku pokazane są z perspektywy upersonifikowanego domu, jednak należy podkreślić, że jest to prywatna, alternatywna historia, przeciwstawiona wersji oficjalnej, ideologizowanej. Historia kraju odzwierciedlona jest w losach zwykłych ludzi, na stronach utworu nie znajdziemy szczegółowych informacji o wydarzeniach dziejowych, rozważań o polityce państwa, a na plan pierwszy wychodzi prywatny, osobisty odbiór faktów, uzasadniony psychologicznie i prawie zawsze niejednoznaczny. Kolejne etapy historyczne Łotwy ukazane są poprzez zmiany w funkcjonowaniu domu, a granice epok wyznaczają zasiedlenia lokali przez nowych mieszkańców oraz wysiedlenia czy śmierć poprzednich. Jednocześnie przedstawiciele różnych narodowości zmieniają swój status: po okresie harmonijnego współistnienia nadchodzą czasy opresji, kiedy stają się oni przedstawicielami nacji dominującej lub zdominowanej.

Zakończenie utworu sugeruje, że jest to powieść o stracie: otwarte na innych, tolerancyjne państwo z okresu międzywojennego już nie powróci, nawet po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku. Katiszonok, przedstawiając historię Łotwy z prywatnego punktu widzenia reprezentantów różnych narodów, pozwala zrozumieć ich doświadczenia i teraźniejsze konsekwencje tych doświadczeń. Uświadomienie traumy straty umożliwia odtworzenie logiki wydarzeń, co prowadzi do zmiany oceny nieistniejącej już całości.

Przedmiotem analizy w niniejszej pracy jest utwór współczesnego białoruskiego pisarza Artura Klinaua, Mińsk. Przewodnik po Miecie Słońca. Płynnie wpisując się w postimperialną tematykę, jest zarówno anatomią imperializmu, jak i próbą jego "przepracowania" pprzez opwieść o historii stolicy Białorusi - przestrzeni specyficznej w swojej niepodważalnej emblematyczności. Wykorzystana przez autora koncepcja wewnętrznej autobiografii pozwala nie tylko uświadomić sobie ogrom postradzieckiej traumy, spróbować pogodzić się z nią, ale i w ten sposób odzysjkać swoją tożasamość jako Białorusina

Choucas, mniej znana powieść autorstwa Zofii Nałkowskiej wydana w 1927 roku, ostrze krytyki i ironii kieruje w stronę imperialnej polityki Francji i Hiszpanii początku XX wieku. Przedmiotem artykułu jest sposób formułowania owej krytyki. Istotne jest bowiem nie tylko rozszyfrowanie historycznych kontekstów, które w swoim utworze wykorzystuje Nałkowska, czy prywatnych poglądów autorki na kwestie wojny i kolonizacji (zbadania tych kwestii podjął się Włodzimierz Wójcik), lecz także analiza języka używanego przez bohaterów powieści – panią de Carfort i pana Carrizales – do obrony, uzasadnienia czy pochwały kolonialnej polityki. Szczegółowej analizie poddane zostało zwłaszcza znaczenie dwóch przymiotników używanych w narracji bardzo często, zazwyczaj do charakterystyki wyglądu postaci, „egzotyczny” i „rasowy”. Przyjmuję hipotezę, że nadużywanie tych określeń nie jest po prostu formą kapitulacji Nałkowskiej wobec obfitości słownika czy też rodzajem nieuświadomionego manieryzmu, a sposobem krytyki pojęć, które pisarka rozpoznaje jako puste znaczące. Określenia te, wchłaniając w toku narracji różnorakie znaczenia i pojawiając się w coraz to nowych kontekstach, odsłaniają swoją arbitralność i niereprezentacyjność.

In this article, Paulina Wójcikowska-Wantuch analyzes the presence of postcolonial discourse in A Volga Tale, a novel by Guzel Yakhina, a Russian author of Tatar origin, whose fiction is concerned with themes of history and identity. Yakhina focuses on the tragic events of the Soviet period shown from the perspective of a single person and her fictions represent the post-memory trend in literature. She stresses the cultural and linguistic distinctness of the German minority, which ultimately fell victim to Stalin’s imperialistic policy. Yakhina exposes the destructive mechanisms of the imperial power, but refrains from unambiguous assessments of
historical reality. She focuses on the problem of responsibility for one’s neighbors, emphasizing the importance of the characters’ individual choices. In the light of the ethical issues raised in the novel, the problem of national identity is of secondary importance. In connection with the above, A Volga Tale and also other novels by Yakhina elude any unambiguous assignment to postcolonial literature.

Najnowszy tekst Asi Wołoszyny – The Crime – został napisany podczas aktualnie trwającej wojny Rosji przeciwko Ukrainie. Autorka umieszcza swoją tragiczną bohaterkę i inne postaci w przestrzeni wiadomości tekstowych do rodziny, znajomych, ukochanego oraz wśród autentycznych doniesień medialnych na temat wojny. Akcja sztuki ma miejsce na ekranie smartfonu. Sztuka The Crime jest w niniejszym artykule przedstawiona w kontekście ewolucji poglądu na Rosję i Rosjan oraz wobec wcześniejszych utworów Wołoszyny jak Гибнет хор, Дания тюрьма, Człowiek z rybyoraz Подтвердите, что вы человек. Interpretacja została rozszerzona również o pojęcie nekroimperializmu w rozumieniu Nikołaja Karpickiego.

Powieść Doroty Masłowskiej Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną analizowana jest z perspektywy postzależnościowej. Rozpatruje się zjawisko zniesienia, czyli odrzucenia wszelkich kategorii kultury narzuconej. Bohaterowie swoją tożsamość narodową, tzw. polskość, manifestują poprzez agresywną negację tego, co ruskie czyli obce. Postać Ruska-wroga obsesyjnie przybiera różne konfiguracje, wcielenia i kategorie, które trudno jednoznacznie zaklasyfikować.

Verbatim Jeleny Greminy 150 powodów, żeby nie bronić Ojczyzny (2013) podejmuje dyskusję nad politycznym i egzystencjalnym doświadczeniem współczesności, odwołując się do historii. Tragiczne wydarzenia z XV wieku (upadek Konstantynopola, który oznaczał koniec Cesarstwa Bizantyjskiego) stają się powodem, by przyjrzeć się jednostce, która w chwili zagrożenia, pod groźbą przemocy i zniewolenia, musi dokonać wyboru własnej strategii przetrwania: zachować swoją tożsamość w obliczu wartości narzuconych przez państwo, pójść na ugodę z własnym sumieniem lub zginąć. Zarówno postawa najeźdźców (opiewanie przemocy), jak i postawa mieszkańców miasta stojących przed utratą państwowości, a także świadków nadchodzącej zagłady, obnaża mechanizmy zniewolenia, rezygnacji z odpowiedzialności i sumienia, kwestionowania wartości życia ludzkiego i zasad moralnych.

In his article, Marek Ochrem discusses the issue of control over society in Vladimir Voinovich’s dystopian novel Moscow 2042 against the background of Aldous Huxley’s Brave New World and George Orwell’s 1984. The analysis focuses on methods of subordinating people to the will of the rulers and manipulating them. Ochrem is interested in the impact of the oppressive features of the fictional city-state on citizens: the cult of personality (Genialissimus), poor living conditions, the threat of deportation of dissidents, lack of access to information and entertainment, influencing the shape of the family, promoting universal spying, using religion for propaganda purposes, and censorship. Ochrem also shows analogies between the worlds of fictional dystopian and totalitarian regimes and actual ones.

Niniejszy artykuł zawiera analizę trzech utworów estońskiego pisarza Jaana Krossa (Trzy bicze czarnej śmierci, Immatrykulacja Michelsona, Kamienie z nieba) z uwzględnieniem badań postkolonialnych. We wszystkich utworach główni bohaterowie, z pochodzenia Estończycy, robią wiele, żeby nadać zarówno sobie samym, jak i swoim rodakom, podmiotowość, uwolnić się z pozycji osoby zdominowanej przez najeźdźców i kolonizatorów; postacie te próbują mówić swoim własnym głosem, nie chcą być dłużej subalternami. W analizowanych utworach w roli wspomnianych kolonizatorów występuje w pierwszej kolejności ludność niemieckojęzyczna, w mniejszym zaś – Rosjanie. Chociaż akcja osadzona jest w trzech różnych stuleciach, to problemy, z którymi przychodzi zmagać się Estończykom są bardzo podobne – chodzi o podporządkowanie polityczne, cywilizacyjne i kulturowe.

Tekst stanowi recenzję krytyczną publikacji Nikołaja Epple pt. Неудобное прошлое. Память о государственных преступлениях в России и других странах, Новое литературное обозрение, Библиотека журнала «Неприкосновенный запас», Москва 2020