Artykuł omawia koncepcję „Szkoły Starości” Jana Amosa Komeńskiego, ukazując jej aktualność i przydatność we współczesnych analizach problemów edukacji osób starszych. Autor odwołuje się do dwudziestowiecznych raportów edukacyjnych oraz współczesnych koncepcji kształcenia człowieka, łącząc je z ideą Komeńskiego sformułowaną ponad 300 lat temu. „Szkoła Starości” została przedstawiona jako czas i miejsce przeznaczone do nauki, ale też jako teraźniejszość, w której powinniśmy się uczyć. Zdaniem autora „Szkołę Starości” należy postrzegać jako szansę dla każdego z nas — zarówno osób starszych, jak i dzieci, młodzieży, ludzi w średnim wieku oraz wkraczających w wiek podeszły — na poznanie siebie, zrozumienie, zaangażowanie się w dialog oraz budowanie własnej tożsamości.

Warto sięgać do dziedzictwa starożytności. Marek Tulliusz Cyceron napisał dialog o starości w 44 roku p.n.e., w trudnym momencie swojego życia. W ten sposób chciał odeprzeć atak depresji. W jego filozofii lęk przed starością nie znajduje uzasadnienia. Jesień życia niesie ze sobą liczne zalety — człowiek starszy może czerpać z bogatego doświadczenia, poświęcać się nauce bez przeszkód, prowadzić życie wolne od niepokoju, a w końcu, przez bramę śmierci, wejść do królestwa wielkich przodków i utraconych bliskich. Jednak myśl Cycerona jest próbą zaczarowania rzeczywistości. Thomas de Quincey w Ostatnich dniach Immanuela Kanta pokazał, że siła umysłu filozoficznego przegrywa z bezwzględnym regresem biologicznym. Dopiero świadomość porażki i groźba cierpienia tworzą przestrzeń dla prawdziwej odwagi starości. Zagłuszanie lęku — nawet w najlepszej intencji ocalenia ludzkiej żywotności — odbiera szansę usłyszenia ważnych pytań i jednocześnie osiągnięcia dojrzałości.

Artykuł koncentruje się na różnych przedstawieniach starości w europejskim malarstwie klasycznym. Autorka opisuje starość, traktując sztuki plastyczne jako źródło informacji historycznych i kulturowych. Zastosowując metody jakościowe, badaczka przeanalizowała wspólne koncepcje starzenia się, identyfikując kilka grup obrazów. Pierwsza ukazuje starość jako przeciwieństwo młodości, ale także jako dialog między tymi dwoma etapami życia. Druga perspektywa przedstawia osoby starsze jako dostojne i szlachetne — jak w Autoportrecie w żółtym kaftanie Leona Wyczółkowskiego. Kolejne, powtarzające się ujęcie akcentuje dojrzałość i życiowe doświadczenie. Ostatecznie starzenie bywa również przedstawiane jako brzydota i destrukcja. Następnie autorka analizuje podobieństwa i różnice w przedstawieniach kobiet i mężczyzn. Kobiety zazwyczaj ukazywane są mniej wyraziście — nieruchome, w czarnych sukniach, bez zajęcia i aktywności. Starzy mężczyźni częściej pojawiają się jako królowie, a nawet bogowie, lub jako postacie dynamiczne i pełne energii. W podsumowaniu autorka wyróżnia dwie perspektywy: pierwsza, skoncentrowana na ciele i urodzie, dewaluuje starość jako czas degeneracji, cierpienia i agonii; druga — skupiająca się na wartościach takich jak wiedza, dojrzałość i doświadczenie — dostrzega i docenia pozytywne oblicze starości.

Człowiek rozwija się przez całe życie, a procesowi temu towarzyszy edukacja. Kształcenie ustawiczne postrzegane jest jako obowiązek i przymus społeczny. Andrzej Kamiński zwracał uwagę na rolę edukacji w przygotowaniu do starości. Uważał, że dzięki zdobytej wiedzy, umiejętnościom i doświadczeniu można lepiej przeżyć okres starości. Przygotowanie do starości może odbywać się na różnych etapach życia i przybierać rozmaite formy: publikacje, wykłady, różnego rodzaju kursy, media, a także własna aktywność. Edukacja do starości to nie tylko sposób na zdobywanie nowych kwalifikacji, lecz również forma samodoskonalenia, która sprawia, że życie w podeszłym wieku może stać się źródłem satysfakcji i radości.

Artykuł przedstawia część badań przeprowadzonych w okresie od grudnia 2005 do marca 2006 roku, dotyczących postaw wobec starości oraz zjawiska przygotowania do tego etapu życia. Głównym celem badania było ukazanie, jak osoby w wieku od 40 do 60 lat postrzegają starość oraz znaczenie samorealizacji i edukacji w tym kontekście. Wybór respondentów w średnim wieku wynikał z faktu, że etap ten wydaje się kluczowy w procesie przygotowania do starości. W tym okresie ludzie uświadamiają sobie, że młodość — z jej lekkością i nadmiarem czasu — odchodzi, a nadchodzi starość, niosąc ze sobą perspektywę końca ludzkiej egzystencji. Jest to czas adaptacji, przewartościowań i akceptacji myśli o własnej starości, który stawia człowieka wobec konkretnych problemów, nowych wyzwań i zadań rozwojowych. To, jak sobie z nimi poradzi, wpływa na całe dalsze życie. Wnioski z badań pokazują, że istnieje wiele zróżnicowanych wizji starości, zależnych od wieku, płci i wykształcenia, jednak dominuje pozytywne postrzeganie tego okresu. Samorealizacja — a nie edukacja instytucjonalna — staje się dla badanych ważnym elementem teraźniejszości i przyszłości. Istnieje jednak wiele odmiennych, preferowanych dróg własnego rozwoju.

Celem przedstawionych rozważań jest ukazanie potencjału kapitału społecznego, jaki istnieje w pokoleniu osób starszych. Autorka wskazuje obszary aktywności intelektualnej seniorów i podkreśla, że społeczeństwo powinno umożliwić osobom starszym tworzenie własnej przestrzeni życiowej w wymiarze poznawczym, kulturowym i społecznym. Przedstawione zostały praktyczne rozwiązania idei kształcenia permanentnego w perspektywie gerontologicznej oraz scharakteryzowane instytucje edukacji formalnej i nieformalnej, z uwzględnieniem programów społecznych na rzecz reintegracji osób starszych.

Tekst stanowi syntetyczne ujęcie modeli, zadań i funkcji uniwersytetów trzeciego wieku. W kolejnych częściach przedstawiono ich genezę i przemiany, formy i metody działania oraz wnioski z przeprowadzonych badań. W zakończeniu wskazano argumenty przemawiające za wspieraniem rozwoju uniwersytetów trzeciego wieku w Polsce i na świecie.

Artykuł przedstawia ogólną charakterystykę osób starszych, ich potrzeby oraz możliwości rozwoju. Jedną z istotnych potrzeb jest konieczność stymulacji intelektualnej, którą można zaspokoić poprzez uczestnictwo w zajęciach oferowanych przez uniwersytety trzeciego wieku. Znaczący wzrost liczby osób starszych w krajach rozwiniętych, w tym również w Polsce, przyczynia się do rozwoju uniwersytetów trzeciego wieku, które funkcjonują nie tylko jako forma kształcenia ustawicznego, ale także jako wspólnota osób starszych. Liczba uniwersytetów trzeciego wieku w Polsce, choć trudna do dokładnego oszacowania, wynosi około 130 i wciąż rośnie.
Jedną z takich instytucji jest Uniwersytet Trzeciego Wieku działający przy Uniwersytecie Śląskim. Rozpoczął swoją działalność w roku akademickim 1982/83, a obecnie liczba słuchaczy wynosi około 1800 osób, w tym oddzielne grupy w Katowicach, Sosnowcu i Jastrzębiu, liczące odpowiednio ponad 1100, 500 i 300 osób. Słuchacze mogą korzystać z bogatej oferty zajęć – od wykładów, zajęć i seminariów po wycieczki i aktywności ruchowe. W październiku 2007 roku Uniwersytet Trzeciego Wieku przy Uniwersytecie Śląskim był organizatorem ogólnopolskiej konferencji „Uczyć się, aby być”.

Współczesne życie prowokuje dorosłego człowieka do nieustannego uczenia się. Najbardziej odpowiadające specyfice dorosłych jest kształcenie nieformalne, naturalne lub pozaformalne. Nie oznacza to jednak, że dorosły obywatel nie może uczestniczyć w systemie formalnym — przeciwnie, obecnie dostęp do takiego systemu jest bardzo szeroki. Obywatele w wieku senioralnym, którzy zazwyczaj nie są już aktywni zawodowo, znajdują się dziś w podobnej sytuacji życiowej. Codzienne wyzwania zmuszają ich do ciągłego uczenia się. Problematyka edukacji seniorów może być analizowana również z innej perspektywy — w której osoby starsze stają się nieformalnymi nauczycielami dla innych. Pojawia się pytanie, czy współcześnie seniorzy mogą jeszcze pełnić taką rolę? I czy odsunięcie osób starszych od dotychczasowej roli w komunikacji międzypokoleniowej oraz kierowanie ich wyłącznie ku więziom wewnątrzpokoleniowym nie grozi powstaniem „subkultury starości”? Odpowiedzi na te i inne pytania zawarte są w niniejszym artykule, wzbogaconym o ilustrację empiryczną opartą na badaniach własnych autorki.

W artykule ukazano jesień życia kobiety w świetle aspektów edukacyjnych, przedstawionych z dwóch perspektyw: „edukacyjnej jesieni” i „jesiennej edukacji”. Pierwsza z nich ukazuje starość jako czas odkrywania nowych możliwości oraz potencjału rozwojowego kobiet w różnych obszarach codziennego życia. Druga natomiast odnosi się do wartości edukacyjnych zawartych we wspomnieniach kobiet będących w trzecim wieku. W artykule zaprezentowano również inspiracje edukacyjne związane z poruszaną tematyką.

Artykuł porusza kwestię jakości życia seniorek z Górnego Śląska w czasie wolnym, w odniesieniu do ich biografii oraz współczesnych przemian cywilizacyjnych. Autorka analizuje i ocenia formy aktywności, w których uczestniczą badane kobiety, uwzględniając najnowsze osiągnięcia gerontologii oraz perspektywy życia osób starszych. Badaczka proponuje również formy spędzania czasu wolnego dla tych seniorek, które nie wykorzystują w pełni swoich możliwości psychofizycznych.

Marginalizacja seniorów (odsuwanie ich na margines uwagi, obecności, znaczenia) jest rezultatem konfliktu wynikającego z różnic między grupami wiekowymi — np. w zakresie potrzeb, poglądów czy działań. Konieczność zmagania się z tym konfliktem pojawia się dopiero wtedy, gdy dochodzi do realizacji sprzecznych zdarzeń. We wcześniejszej fazie — ujawnienia konfliktu — istnieje możliwość rozwiązania sytuacji w sposób nieantagonistyczny. Gotowość i umiejętność łagodzenia napięć w sposób kompromisowy może stać się celem oddziaływań edukacyjnych. W głównej części artykułu omówiono zadania stojące przed stronami konfliktu uczącymi się lub nauczanymi postawy kompromisu, działania edukatorów oraz warunki wpływu edukacyjnego. W świetle poznawczej teorii uczenia się tekst ukazuje potencjał edukacji jako przeciwwagi wobec marginalizacji — w sytuacji, gdy senior doświadcza bezradności wobec tego zjawiska.

Artykuł przedstawia zagrożenia związane z wykluczeniem społecznym osób starszych. Określa skalę i skutki tego zjawiska w Polsce i Europie na podstawie aktualnych oraz prognozowanych danych demograficznych. Omówione zostały pojęcia wykluczenia i spójności społecznej oraz potencjalne obszary dyskryminacji i marginalizacji osób starszych. Podkreślono rosnące znaczenie integracji i spójności społecznej jako fundamentów promocji kapitału ludzkiego oraz przeciwdziałania wykluczeniu. W celu wypracowania skoordynowanych działań zapobiegających temu zjawisku przeanalizowano wytyczne Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki zawarte w Narodowej Strategii Spójności 2007–2013.

W społeczeństwach rozwiniętych obserwujemy systematyczne wydłużanie się długości życia. Wraz z tym zjawiskiem pojawia się pytanie o jakość tak przedłużonego życia. Celem artykułu jest wskazanie potrzeb osób starszych oraz wyzwań, jakie potrzeby te stawiają przed edukacją. W związku z tym omówiona została typologia aktywności edukacyjnej S. Timmermanna oparta na koncepcji potrzeb H. McClusky’ego. Przedstawiono również propozycje oceny jakości życia osób starszych, bazujące na badaniach biograficznych.

Autorka koncentruje swoje rozważania wokół problematyki starzenia się zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym — odnosząc się do sytuacji jednostki oraz społeczeństwa polskiego jako całości. Podejmuje refleksję nad specyfiką starości w obu tych perspektywach. W wymiarze indywidualnym wskazuje różnice między kobietami a mężczyznami w zakresie długości życia. Rozróżnia także starość pozytywną i patologiczną, starając się odnaleźć przyczyny obu zjawisk. W odpowiedzi na powyższe zjawiska postuluje potrzebę wychowania i przygotowania do starości — nie tylko w odniesieniu do obecnych seniorów, lecz także do przyszłych osób starszych. Konieczność ta uzasadniana jest niską jakością życia w trzecim wieku oraz wyraźnie niskim statusem starości zauważalnym w kulturze i społeczeństwie. Autorka uważa, że edukacja stanowi właściwą metodę rewitalizacji społecznej zarówno w przypadku starzejącego się społeczeństwa, jak i jednostki, a także odpowiednie narzędzie wychowania i przygotowania do starości. Mowa tu o edukacji skierowanej zarówno do obecnych, jak i przyszłych seniorów, a także o edukacji na temat starości — mającej na celu zapoznanie się ze specyfiką oraz zrozumienie sytuacji i potrzeb osób w trzecim wieku.

Współcześnie przyjmuje się pogląd, że pedagogika nie odnosi się wyłącznie do dzieci i młodzieży. Wyrazem tego są działania zmierzające do rozwoju andragogiki, czyli tzw. pedagogiki dorosłych. Niestety, nie podejmuje się powszechnie konkretnych działań na rzecz rozwoju geragogiki — określanej jako „pedagogika osób starszych” lub „pedagogika starości”. Niektórzy twierdzą, że nie ma potrzeby rozwijania tej dziedziny wiedzy, ponieważ problematyka osób starszych wchodzi w zakres andragogiki. Stanowisko to jednak nie jest w pełni uzasadnione, jeśli weźmiemy pod uwagę, że starość jest szczególną fazą życia człowieka, obfitującą w trudne sytuacje: utratę pracy, śmierć partnera życiowego, spadek sprawności fizycznej lub psychicznej, konieczność adaptacji do nowych uwarunkowań psychofizycznych i kulturowych itd. Rodzą się więc pytania: czym zajmuje się geragogika? Jakie są jej główne założenia? W jaki sposób może być realizowana w praktyce? To właśnie te zagadnienia stanowią treść artykułu, w którym przedstawiono oryginalne poglądy autora na temat geragogiki.

Artykuł odnosi się do edukacji gerontologicznej w obszarze kształcenia akademickiego studentów różnych specjalności, licznej grupy pracowników służb społecznych oraz zespołów specjalistycznych. Tekst przedstawia społeczne uwarunkowania edukacji gerontologicznej, precyzyjnie opisując nie tylko proces starzenia się społeczeństw, ale także zjawiska takie jak marginalizacja społeczna i dyskryminacja ze względu na wiek. Artykuł odnosi się również do praktycznego wymiaru edukacji gerontologicznej, wskazując na jej podstawowe kierunki.

W artykule omówiono demograficzne problemy starzenia się, typy starzenia oraz czynniki modyfikujące ten proces. Odniesiono się również do stylu życia, czynników środowiskowych i kulturowych, a także do znaczenia geriatrii, które odgrywają istotną rolę w procesie pomyślnego starzenia się.