Zatrute ścieżki refleksji: O potrzebie rozwijania cnoty krytycznego myślenia

Grażyna Osika

doi:10.31261/errgo.17266

Published: 2025-06-18

No. 50 (2025)

Poisoned Paths of Reflection: Developing the Virtue of Critical Thinking

Grażyna Osika

Section: studies and essays

https://doi.org/10.31261/errgo.17266

Abstract

The purpose of reflection is an attempt to understand the basis of the crisis in which our cognitive “capacity” currently finds itself, which is influenced by technologically driven processes of disinformation and unreflective-orientated design of digital communication technologies. The realization of the indicated intentions required a preliminary definition of the very concept of reflection, allowing in the further course of analysis to trace the possible interrelationships occurring between its condition and the media-shaped communication environment. The research used a conceptual analysis. It was assumed that the remedy for the situation is critical reflection allowing to build a more balanced relationship with technology, supporting the quantity of reflection.

Keywords:

reflection , critical thinking , digital communication technology , heuristics

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Osika, G. (2025). Poisoned Paths of Reflection: Developing the Virtue of Critical Thinking. Er(r)go. Theory - Literature - Culture, (50), 15–31. https://doi.org/10.31261/errgo.17266

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.

The Copyright Owners of the submitted texts grant the Reader the right to use the pdf documents under the provisions of the Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA). The user can copy and redistribute the material in any medium or format and remix, transform, and build upon the material for any purpose.

1. License

The University of Silesia Press provides immediate open access to journal’s content under the Creative Commons BY-SA 4.0 license (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Authors who publish with this journal retain all copyrights and agree to the terms of the above-mentioned CC BY-SA 4.0 license.

2. Author’s Warranties

The author warrants that the article is original, written by stated author/s, has not been published before, contains no unlawful statements, does not infringe the rights of others, is subject to copyright that is vested exclusively in the author and free of any third party rights, and that any necessary written permissions to quote from other sources have been obtained by the author/s.

If the article contains illustrative material (drawings, photos, graphs, maps), the author declares that the said works are of his authorship, they do not infringe the rights of the third party (including personal rights, i.a. the authorization to reproduce physical likeness) and the author holds exclusive proprietary copyrights. The author publishes the above works as part of the article under the licence "Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International".

ATTENTION! When the legal situation of the illustrative material has not been determined and the necessary consent has not been granted by the proprietary copyrights holders, the submitted material will not be accepted for editorial process. At the same time the author takes full responsibility for providing false data (this also regards covering the costs incurred by the University of Silesia Press and financial claims of the third party).

3. User Rights

Under the CC BY-SA 4.0 license, the users are free to share (copy, distribute and transmit the contribution) and adapt (remix, transform, and build upon the material) the article for any purpose, provided they attribute the contribution in the manner specified by the author or licensor.

4. Co-Authorship

If the article was prepared jointly with other authors, the signatory of this form warrants that he/she has been authorized by all co-authors to sign this agreement on their behalf, and agrees to inform his/her co-authors of the terms of this agreement.

I hereby declare that in the event of withdrawal of the text from the publishing process or submitting it to another publisher without agreement from the editorial office, I agree to cover all costs incurred by the University of Silesia in connection with my application.

References

Aronson, Elliot, Timothy D. Wilson, Robin M. Alert. Psychologia społeczna. Umysł i serce, przeł. Marek Kowalczyk. Poznań: Zysk i S-ka, 1997.
Google Scholar

Bush, Vannevar. “As We May Think”. The Atlanthic Monthly 179, nr 1 (1945), 112–124; http://totalrecallbook.com/storage/As%20We%20May%20Think%20Vannevar%20Bush%20450910.pdf (10.03.2024).
Google Scholar

Carr, Nicholas. Płytki umysł. Jak Internet wpływa na nasz mózg, przeł. Katarzyna Rojek. Gliwice: Wydawnictwo Helion, 2013.
Google Scholar

Case, Amber. Calm Technology. Principles and Patterns for Non-Intrusive Design. Sewastopol: O’Reilly Media, 2015.
Google Scholar

Chudy, Wojciech. Rozwój filozofowania a „pułapka refleksji”. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1995.
Google Scholar

Dickson, Adom, Emad Kamil Hussein, Joe Adu Agyem. “Theoretical and Conceptual Framework: Mandatory Ingredients of a Quality Research”. International Journal of Scientific Research 7 (2018), 438–441.
Google Scholar

Dunbar, Robin. Pchły, plotki a ewolucja języka. Dlaczego człowiek zaczął mówić, przeł. Tomasz Pańkowski. Kraków: Copernicus Center Press, 2017.
Google Scholar

Dijk, Jan van. Społeczne aspekty nowych mediów. Analiza społeczeństwa sieci, przeł. Jacek Konieczny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.
Google Scholar

Fisher, Max. W trybach chaosu. Jak media społecznościowe przeprogramowały nasze umysły i nasz świat, przeł. Mateusz Borowski. Kraków: Wydawnictwo Szczeliny, 2023.
Google Scholar

Flusser, Vilem. Communicology. Mutations in Human Relations? Stanford: Stanford University Press, 2023.
Google Scholar

Fogg, Brian J. Persuasive Technology. Using Computers to Change What We Think and Do. San Francisco: Morgan Kaufmann Publisher, 2003.
Google Scholar

Frank, Manfred. Świadomość siebie i poznanie siebie, przeł. Zbigniew Zwoliński. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002.
Google Scholar

Golemen, Daniel. Focus. Sztuka koncentracji jako ukryte dążenie do doskonałości, przeł. Piotr Szymczak. Poznań: Media Rodzina Sp. z o.o., 2014.
Google Scholar

Goody, Jack. Domestication of the Savage Mind. Cambridge: Cambridge University Press, 1977.
Google Scholar

Goody, Jack. The Logic of Writing and the Organization of Society. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
Google Scholar

Graeber, David, Wengrow David. Narodziny wszystkiego. Nowa historia ludzkości, przeł. Robert Filipowski. Poznań: Zysk i S-ka, 2022.
Google Scholar

Harold, Innis. The Bias Of Communication. Toronto – Buffalo – London: University of Toronto Press, 1951.
Google Scholar

Harari, Yuval N. 21 Lessons for the 21st Century. London: Jonatan Cape, 2018.
Google Scholar

Havelock, Eric. Preface to Plato. Cambridge: Harvard University Press, 1963.
Google Scholar

Havelock, Eric. The Muse Learns to Write. Reflections on Orality and Literacy From Antiquity to the Present. New York: Vail Ballou Press, 1986.
Google Scholar

Hudzik Jan. Wykłady z filozofii mediów. Podstawy nauk o komunikowaniu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2017.
Google Scholar

Jaakkola, Elina. “Designing Conceptual Articles: Four Approaches”. AMS Review 10 (2020), 18–26.
Google Scholar

Kahneman, Daniel. Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, przeł. Piotr Szymczak. Poznań: Media Rodzina Sp. z o.o., 2012.
Google Scholar

Kemp, Simon. “Digital 2023: Global Overview Report” (23 January 2023). Datareportal. https://datareportal.com/reports/digital-2023-global-overview-report (16.03.2024).
Google Scholar

Kenrick, Douglas T., Steven L. Neuberg, Robert B. Cialdini. Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice, przeł. Agnieszka Nowak, Olena Waśkiewicz, Małgorzata Trzebiatowska, Marek Orski. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2002.
Google Scholar

Kerckhove, Derrick de. Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości, przeł. Witold Sikorski, Piotr Nowakowski. Warszawa: MIKOM, 2001.
Google Scholar

Knosala, Bartłomiej. “Poetic Wisdom, Mind and Senses, Media: How to deal With Phenomenon of Crisis of Humanities?”. Journal of Literature and Art Studies 7 (2017), 77–82.
Google Scholar

Manovich, Lev. Język nowych mediów, przeł. Piotr Cyprański. Warszawa: Wyd. Akademickie i Profesjonalne, 2006.
Google Scholar

Marina, José Antonio. Porażka inteligencji czyli głupota w teorii i praktyce, przeł. Katarzyna Jachimska-Małkiewicz. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010.
Google Scholar

Maruszewski, Paweł. Cyberplemiona. Analiza zachowań użytkowników Facebooka w trakcie kampanii parlamentarnej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018.
Google Scholar

McLuhan, Marshal. The Gutenberg Galaxy. Toronto, Buffalo. London: University of Toronto Press, 1962.
Google Scholar

McLuhan, Marshal. Understanding Media: The Extensions of Man. New York: McGraw-Hill, 1964.
Google Scholar

Merleau-Ponty, Maurice. Fenomenologia percepcji, przeł. Małgorzata Kowalska, Jacek Migasiński. Warszawa: Fundacja Aletheia, 2001.
Google Scholar

Metz, Cade. “Chatbots May ‘Hallucinate’. More Often Than Many Realize”. The New York Times (Nov. 6, 2023). https://www.nytimes.com/2023/11/06/technology/chatbots -hallucination-rates.html (16.03.2024).
Google Scholar

Montreal Protocol. https://treaties.un.org/doc/publication/unts/volume%201522/volume -1522-i-26369-english.pdf (18.03.2024).
Google Scholar

Negi’, Shweta, Jayachandran Mydhili, Upadhyay Shikha. “Deep Fake: An Understanding of Fake Images and Videos”. International Journal of Scientific Research in Computer Science, Engineering and Information Technology 3 (2021), 183–189.
Google Scholar

Olson, David R. The World on Paper: The Conceptual and Cognitive Implications of Writing and Reading. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
Google Scholar

Ong, Walter J. Orality and Literacy. The Technologizing of the Word. London, New York: Methuen, 1982.
Google Scholar

Osika, Grażyna. “Hipertekst jako efekt konwergencji mediów”. W: Problemy konwergencji mediów, red. Michał Kaczmarczyk, Dariusz Rott, 177–186. Sosnowiec–Praga: Wydawnictwo Verbum, 2013.
Google Scholar

Osika, Grażyna, “Hipertekst – technologia umysłu”. Zeszyty Prasoznawcze 58, nr 3 (2015), 638–649.
Google Scholar

Osika, Grażyna, “Hiperczytanie jako struktura poznawcza”. Lingua Ac Communitas 25 (2015), 63–78.
Google Scholar

Osika, Grażyna. Tożsamość osobowa w epoce cyfrowych technologii komunikacyjnych. Kraków: Universitas, 2016.
Google Scholar

Osika, Grażyna. “Świat bez książek. O możliwych przemianach kulturowych rzeczywistości”. Ethos 31, nr 3 (123) (2018), 193–209.
Google Scholar

Osika, Grażyna, “Strategia konfirmacyjna jako kryterium zaufania”. W: Zaufanie do mediów – między brakiem a naiwnością, red. Michał Dróżdż, 43–57. Tarnów: Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Biblos, 2019.
Google Scholar

Osika, Grażyna. “Dilemmas of Social Life Algorithmization – Technological Proof of Equity”. Scientific Paper of Silesian University of Technology, Organization and Management Series 151 (2021), 525–238.
Google Scholar

Piguliucci, Massimo. Bujda na resorach. Jak odróżnić naukę od bredni, przeł. Paweł Kawalec. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020.
Google Scholar

Pinker, Steven. Nowe oświecenie. Argumenty za rozumem, nauką, humanizmem i postępem, przeł. Tomasz Bieroń. Poznań: Zysk i S-ka, 2018.
Google Scholar

Pinker, Steven. Racjonalność. Co to jest, dlaczego jej brakuje, dlaczego ma znaczenie, przeł. Tomasz Bieroń. Poznań: Zysk i S-ka, 2021.
Google Scholar

Pleszczyński, Jan. “Naturalny i technologicznych racjomorfizm w komunikacji (w kontekście niektórych idei Konrada Lorenza i Stanisława Lema”. Filozofia i Nauka, Studia filozoficzne i interdyscyplinarne 10 (2022), 58–75.
Google Scholar

Popper, Karl R. Logika odkrycia naukowego, przeł. Urszula Niklas. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977.
Google Scholar

Postman, Neil. Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business. New York: Penguin Books, 1985.
Google Scholar

Rozado, David. “The Political Biases of ChatGPT”. Social Science 148 (2023), 1–8.
Google Scholar

Schnädelbach, Herbert. Próba rehabilitacji “animal rationale”, przeł. Krystyna Krzemieniowska. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2001.
Google Scholar

Simms, Nary. “Data Poisoning: A New Threat to Artificial Intelligence”. Mathematics and Computer Science Capstone 47 (2023), 1–15.
Google Scholar

Stephens-Davidowitz, Seth. Wszyscy kłamią. Big Data, nowe dane i wszystko, co Internet może nam powiedzieć o tym, kim naprawdę jesteśmy, przeł. Maciej Świerkocki. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2019.
Google Scholar

Szpunar, Magdalena. Imperializm kulturowy Internetu. Kraków: Instytut Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017.
Google Scholar

Tichenor, Phillip J., George A. Donohue, Clarice N. Olien. “Mass Media Flow and Differential Growth in Knowledge”. Public Opinion Quarterly 34 (1970), 159–170.
Google Scholar

The Digital Competence Framework for Citizens. https://joint-research-centre.ec.europa.eu/digcomp_en (18.03.2024).
Google Scholar

The Digital Services Act and Digital Markets Act. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/digital-services-act-package (18.03.2024).
Google Scholar

Turkle, Susan. Samotni razem. Dlaczego oczekujemy więcej od zdobyczy techniki, a mniej od siebie nawzajem, przeł. Małgorzata Cierpisz. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2013.
Google Scholar