Archaizmy leksykalne dotyczące pola tematycznego KULINARIA w gwarach śląskich
Abstrakt
Przedmiotem obserwacji poczynionych w artykule są dawne leksemy dotyczące pola tematycznego KULINARIA (udokumentowane w leksykonach polszczyzny historycznej), w większości nieznane użytkownikom języka współczesnego, które do dziś zachowały się w gwarach śląskich. Celem opracowania jest prezentacja i omówienie tychże leksemów, należących do różnych subpól tematycznych (jak np.: NAZWY POTRAW I ICH SKŁADNIKÓW; NAZWY MEBLI, SPRZĘTÓW I PRZYBORÓW KUCHENNYCH; NAZWY NACZYŃ; NAZWY POSIŁKÓW; NAZWY CZYNNOŚCI ZWIĄZANYCH ZE SPOŻYWANIEM POSIŁKÓW); ukazanie ich historycznej ciągłości, a także pokazanie relacji formalno-znaczeniowych zachodzących między wyrazem dawnym a gwarowym. Podstawę materiałową tekstu stanowi 45 wybranych leksemów dotyczących szeroko rozumianych kulinariów, które wyekscerpowano z Leksykonu dziedzictwa kulinarnego Śląska (autorstwa Lidii Przymuszały i Doroty Świtały-Trybek) oraz Słownika gwar śląskich (red. Bogusław Wyderka). Tekst wpisuje się w postulat o potrzebie badań nad kulinarnym słownictwem dialektalnym oraz nad językową historią polskich kulinariów, łącząc niejako obie te kwestie.
Słowa kluczowe
archaizmy leksykalne; kulinaria; Śląsk; dialekt
Bibliografia
Źródła
LDKŚ – Przymuszała, L., Świtała-Trybek, D. (2021). Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
SGŚ – Wyderka, B. (red.). (2000–2020). Słownik gwar śląskich. T. 1–17. Instytut Śląski.
K SGŚ – kartoteka Słownika gwar śląskich.
Słowniki
Cn – Knapiusz, G. (1621). Thesaurus polono-latino-graecus […]. Pobrano 5 marca 2023 z: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=104808
SEJPS – Sławski, F. (1983). Słownik etymologiczny języka polskiego. Z. 1. Nakładem Towarzystwa Miłośników Języka.
SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego. T. 1–11. PWN. Pobrano 5 marca 2023 z: http://www.sjpd.pwn.pl/
SL – Linde, S. B. (1807–1814). Słownik języka polskiego. T. 1–6. Drukarnia Zakładu Ossolińskich.
SPXVI – Mayenowa, M. R., Pepłowski, F. (red.). Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–37. Ossolineum.
SStp – Urbańczyk, S. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski. T. 1–11. Ossolineum.
SW – (słownik warszawski) Karłowicz, J., Kryński, A. A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927).
Słownik języka polskiego. T. 1–8. Nakładem Prenumeratorów i Kasy Mianowskiego.
T – Trotz, M. A. (1764). Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski […]. Pobrano 12 marca 2023 z: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/7823/edition/7138/content
USJP – Dubisz, S. (red.). (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–4. PWN. Pobrano 10 marca 2023 z: http://usjp.pwn.pl/
WSJP – Wielki słownik języka polskiego. Pobrano 5 marca 2023 z: https://wsjp.pl/
Literatura
Batko-Tokarz, B. (2019). Tematyczny podział słownictwa współczesnego języka polskiego. Teoria, praktyka, leksykografia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Borejszo, M. (1985). O archaizmach leksykalnych i semantycznych w stałych związkach wyrazowych współczesnej polszczyzny (na materiale Słownika języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka). Poradnik Językowy, 6, 341–349.
Borejszo, M. (1986). O archaizmach leksykalnych w dzisiejszej polszczyźnie. W: Język – teoria – dydaktyka. Materiały VII Konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków (s. 147–159). Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego.
Borejszo, M. (2007). Staropolska leksyka kulinarna. Prace Filologiczne, 53, 37–48.
Buttler, D. (1978). Rozwój semantyczny wyrazów polskich. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Fedorowicz, A. (2007). Regularna polisemia rzeczownika w słownikach. W: P. Żmigrodzki, R. Przybylska (red.), Nowe studia leksykograficzne (s. 47–68). Wydawnictwo LEXIS.
Handke, K. (1999). Pojęcie i termin „archaizm” na tle zawartości polskich leksykonów. W: M. Białoskórska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny (t. 5, s. 9–20). Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego.
Kulak, I. (2022). Co o zwyczajach żywieniowych mieszkańców wsi podhalańskiej mówią ludowe nazwy roślin? Prace Filologiczne, 77, 233–246.
Markowski, A. (1992). Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny. T. 1. Wiedza o Kulturze.
Pelc, H. (2022). Codzienne pożywienie mieszkańców dawnej wsi lubelskiej – obraz językowy. Prace Filologiczne, 77, 327–339.
Piela, A. (2018). Słownik frazeologizmów z archaizmami. Pamiątki przeszłości. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Przęczek-Kisielak, S. (2021). Źródła do badań krakowskiego słownictwa kulinarnego w ujęciu historycznym. W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria. Aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe (s. 57–102). Wydawnictwo LIBRON.
Przybylska, R., Ochmann, D. (red.). (2021). Polskie kulinaria. Aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe. Wydawnictwo LIBRON.
Przymuszała, L. (2018). Motywacja gwarowych nazw zup (na przykładzie materiału śląskiego). W: R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz (red.), Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych (s. 353–366). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Przymuszała, L. (2021). „Sztuchanki, bo usztuchane”. Motywacja śląskich nazw potraw. W: L. Przymuszała, D. Świtała-Trybek (red.), Dziedzictwo kulinarne Śląska w nowych odsłonach interpretacyjnych (s. 221–233). Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Przymuszała, L. (2022). O historii nazwy zupy warmuszka. Świat i Słowo, 2, 269–279.
Przymuszała, L., Świtała-Trybek, D. (2018). Wodzionka w gwarze i kulturze śląskiej (dawniej i dziś). Twórczość Ludowa, 1–2, 11–16.
Przymuszała, L., Świtała-Trybek, D. (2022). Gwarowe nazwy wyrobów ze świniobicia (na materiale śląskim). Prace Filologiczne, 77, 363–376.
Sierociuk, J. (2022). Kilka słów o kulinariach w Dąbrówce Wielkopolskiej – czyli leksykograficzny przyczynek do charakterystyki „kuchni polskiej”. Prace Filologiczne, 77, 409–424.
Sobolewska, K. (2022). Nazwy i skład codziennych posiłków w gwarach Warmii i Mazur. Prace Filologiczne, 77, 425–434.
Świtała-Trybek, D., Przymuszała, L. (2018). „Dobry żur, kiej w nim szczur”. Dziedzictwo kulinarne Śląska w tekstach kultury. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Świtała-Trybek, D., Przymuszała, L. (2023). Dziedzictwo kulinarne polsko-czesko-niemieckiego pogranicza (na przykładzie gwarowych nazw klusek). Bohemistyka, 2, 255–274.
Walczak, B. (2011). Co to są „dawne słowa”? W: Studia językoznawcze (t. 10: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, s. 321–329). Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego.
Witaszek-Samborska, M. (2005). Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Wronicz, J. (2006). Archaizmy leksykalne w gwarze cieszyńskiej. W: E. Koniusz, S. Cygan (red.), Staropolszczyzna piękna i interesująca (t. 1, s. 193–201). Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego.
Żmigrodzki, P. (2005). Wprowadzenie do leksykografii polskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Uniwersytet Opolski Polska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
