Rozwój funkcjonalny spójnika ali w językach słowiańskich
Abstrakt
Celem podjętym w artykule jest sformułowanie hipotezy rozwoju funkcjonalnego spójnika ali w językach słowiańskich wywodzącego się od poświadczonego w języku staro-cerkiewno-słowiańskim prasłowiańskiego złożenia *a li wprowadzającego pytanie retoryczne. Wyraz był później używany w funkcjach adwersatywnej, dysjunktywnej, miratywnej, wprowadzającej zdania warunkowe. Hipoteza zakłada istnienie dwóch odnóg rozwoju funkcjonalnego, z których jedna jest zapoczątkowana użyciem w pytaniach retorycznych, które to mogły być interpretowane jako zdania przeciwstawne. W artykule zostały przeanalizowane użycia wyrazu w najstarszych tekstach wybranych języków słowiańskich: serbochorwackiego, staropolskiego oraz języków wschodniosłowiańskich. Metodologia opiera się na dorobku współczesnego językoznawstwa teoretycznego i typologicznego, podejściu funkcjonalno-typologicznym do relacji w koordynacji i teorii map semantycznych.
Słowa kluczowe
wyrazy funkcyjne; pytania retoryczne; języki słowiańskie; spójniki; składnia historyczna
Bibliografia
Źródła
Barbarić, V.-T., Štrkalj Despot, K. (red.). (2020). Bernardinov lekcionar 1495. Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje.
Pismo święte Starego i Nowego Testamentu: Biblia Tysiąclecia: w przekładzie z języków oryginalnych (wydanie HTML). (1998). Pallotinum. https://biblia.deon.pl/
Weber, R., Gryson, R. (2007). Biblia Sacra. Iuxta Vulgatam Versionem (Editionem quintam emendatam retractatam). Deutsche Bibelgesellschaft.
Słowniki
Gebauer, J. (1970). Slovnik starocesky (t. 2). Academia.
Gluhak, A. (1993). Hrvatski etimološki rječnik. August Cesarec.
Humets’ka, L. (red.). (1977). Slovnyk staroukrayins’koyi movy XIV–XV st. (t. 1–2). http://archive.org/details/strukrainsk
Kopečný, F., Šaur, V., Polák, V. (1980). Etymologický slovník slovanských jazyků (t. 2: Spojky, častice, zájmena a zájmenná adverbia). Academia.
Krasnowolski, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1914). M. Arcta słownik staropolski. Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie.
Loma, A. (red.). (2003). Etimološki rečnik srpskog jezika (t. 1: A–Aš). Institut za srpski jezik SANU: Srpska akademija nauka i umetnosti.
Matasović, R., Pronk, T., Ivšić Majić, D., Brozović-Rončević, D. (2016). Etimološki rječnik hrvatskoga jezika. Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje.
Mikalja, J. (1649). Blago jezika slovinskoga. Lavreti.
Pawelec, R. (red.). (2015). Słownik zapomnianych wyrażeń funkcyjnych. Wydawnictwo Naukowe Semper – Uniwersytet Śląski.
SJS. (1968). Slovník jazyka staroslověnského. Academia. http://gorazd.org/?q=en/node/21
Skok, P. (1971). Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika (t. 1: A–J). M. Deanović, L. Jonke, red. Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti.
Sławski, F. (red.). (1974). Słownik prasłowiański. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Snoj, M. (2016). Slovenski etimološki slovar. Založba ZRC.
SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku. Pobrano 10 czerwca 2023 z: spxvi.edu.pl
Sreznevskij, I. (1893, 1903). Materialy dl’a slovar’a drevne-russkago jazyka. http://oldrusdict.ru/
SStp. – Nitsch, K., Klemensiewicz, Z., Safarewicz, J., Urbańczyk, S. (red.). (1953). Słownik staropolski (t. 1: A–Ć ). Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Trubačev, O. (1974). Ètimologičeskij slovarʹ slavânskih âzykov (t. 1). Izdatel’stvo Nauka.
Literatura
Alcázar, A. (2017). A syntactic analysis of rhetorical questions. W: A. Kaplan, A. Kaplan, M. K. McCarvel, E. J. Rubin (red.), Proceedings of the 34th West Coast Conference on Formal Linguistics, (s. 32–41). Cascadilla Proceedings Project.
Bauer, J. (1972). Старославянский язык и язык жителей Великой Моравии. W: Syntactica slavica (s. 68–90). Universita J. E. Purkyně v Brně.
Bauerová, M. (1957). Existovala ve staroslověnštině spojka nebo částice ali? Slavia, 26, 572–575.
Bednarczuk, L. (1963). Zasób prasłowiańskich spójników parataktycznych. W: T. Milewski, J. Safarewicz, F. Sławski (red.), Studia linguistica in honorem Thaddaei Lehr-Spławiński. PWN.
Danielewiczowa, M. (1996). O znaczeniu zdań pytajnych w języku polskim. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
DeLancey, S. (1997). Mirativity: The grammatical marking of unexpected information. Linguistic Typology, 1, 33–52. https://doi.org/10.1515/lity.1997.1.1.33
Dik, S. C. (1968). Coordination: Its implications for the theory of general linguistics. North-Holland.
Dunikowski, M. (2023a). From rhetorical question to adversative conjunction: The case of Croatian ali. Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 49(2). https://doi.org/10.31724/rihjj.49.2.3
Dunikowski, M. (2023b). Rozwój funkcjonalny słowiańskiego spójnika ali. [niepublikowana praca magisterska] Uniwersytet Jagielloński.
Furkó, P. B. (2020). The use of discourse markers in Bible translations. W: Discourse markers and beyond: Descriptive and critical perspectives on discourse-pragmatic devices across genres and languages (s. 219–245). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-030-37763-2_9
Grochowski, M. (2004). O cechach syntaktycznych i semantycznych operatorów quasi-spójnikowych.
Analiza operatora ALE. W: A. Moroz, M. Wiśniewski (red.), Studia z gramatyki i semantyki języka polskiego (s. 223–231). Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Hackstein, O. (2004). Rhetorical questions and the grammaticalization of intetrogative pronouns as coniunctions in Indo-European. W: A. Hyllested, A. R. Jørgensen, J. H. Larsson, T. Olander (red.), Per aspera ad asteriscos. Studia Indogermanica in honorem Jens Elmegård Rasmussen sexagenarii Idibus Martiis anno MMIV (s. 167–186). Universität Innsbruck, Institut für Sprachen und Literaturen.
Han, C. (2002). Interpreting interrogatives as rhetorical questions. Lingua, 112(3), 201–229. https://doi.org/10.1016/S0024-3841(01)00044-4
Haspelmath, M. (2003). The geometry of grammatical meaning: Semantic maps and cross-linguistic comparison. New Psychology of Language, 2, 211–242.
Haspelmath, M. (2004). Coordinating constructions: An overview. W: M. Haspelmath (red.), Typological studies in language (t. 58, s. 3–39). John Benjamins Publishing Company. https://doi.org/10.1075/tsl.58.03has
Haspelmath, M. (2007). Coordination. W: T. Shopen (red.), Language typology and syntactic description, (t. 2: Complex Constructions, s. 1–51). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511619434.001
Hopper, P. J., Traugott, E. C. (2003). Grammaticalization. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9781139165525
Kuteva, T., Heine, B., Hong, B. (2019). World lexicon of grammaticalization (Second, extensively revised and updated edition). Cambridge University Press.
Langacker, R. (1977). Syntactic reanalysis. W: Mechanisms of syntactic change (s. 57–140). University of Texas Press. https://doi.org/10.7560/750357
Malchukov, A. L. (2004). Towards a semantic typology of adversative and contrast marking. Journal of Semantics, 21(21), 177–198.
Mann, W., Thompson, S. (1988). Rethorical structure theory. Toward a functional theory of text organization. Text, 8, 243–281. https://doi.org/10.1515/text.1.1988.8.3.243
Mauri, C. (2008). Coordination relations in the languages of Europe and beyond. Mouton de Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110211498
Mika, T., Słoboda, A. (2015). Wyrażenia funkcyjne w średniowiecznej polszczyźnie z perspektywy składniowej. Uniwersytet Śląski, Wydawnictwo Rys.
Nakaš, L. (2011). Konkordancijski rječnik ćirilskih povelja srednjovjekovne Bosne. https://www.academia.edu/35567380/Konkordancijski_rjecnik_cirilskih_povelja_srednjovjekovne_Bosne
Pavlović, S. (2014). Suprotne naporednosložene rečenice u srpskom jeziku XII–XV veka. Juznoslovenski filolog, 70, 111–136. https://doi.org/10.2298/JFI1470111P
Peterson, T. (2016). Mirativity as surprise: Evidentiality, information, and deixis. Journal of Psycholinguistic Research, 45(6), 1327–1357. https://doi.org/10.1007/s10936-015-9408-9
Rohde, H. (2006). Rhetorical questions as redundant interrogatives. San Diego Linguistic Papers, 2, 134–168.
Sadock, J. (1971). Queclaratives. Papers from the Seventh Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society, 7, 223–232.
Sobotka, P. (2023). Etymologia a gramatyka. Perspektywa funkcjonalna w rekonstrukcji dziejów słów. Instytut Slawistyki PAN.
Štrkalj Despot, K. (2012). Značenje i uporaba suprotnoga veznika da u starohrvatskim tekstovima. Filologija, 59, 173–194.
Taras, B. (2000). Staropolskie zdania pytajne wprowadzane przez partykuły. Uniwersytet Warszawski, Wydział Polonistyki.
Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0003-3360-2465
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
