Leksykalno-stylistyczne wykładniki opisu w prozie reporterskiej XIX w. (na wybranych przykładach)
Abstrakt
Celem analiz jest określenie zasadniczych sposobów konstruowania opisu w prozie reporterskiej XIX w. w perspektywie genologicznej z jednoczesnym uwzględnieniem zmian, jakim wówczas podlegał reportaż podróżniczy w XIX w. Podstawę materiałową podejmowanych analiz stanowią teksty, które wyznaczają cezury w kształtowaniu się dziewiętnastowiecznego reportażu podróżniczego: Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy, (1840) Józefa Ignacego Kraszewskiego, Listy z podróży do Ameryki (1876‒1878) i Listy z Afryki (1891‒1892) Henryka Sienkiewicza oraz Listy z Brazylii (1890) Adolfa Dygasińskiego. Przeprowadzone analizy pokazały, że w XIX w. wyraźnie ścierają się dwie tendencje: tendencja artystyczna i faktograficzna. Warstwa stylistyczna opisów warunkowana była potrzebami i każdorazowo określanym celem wypowiedzi, jednak ich ostateczny kształt zależał z jednej strony – od indywidualnych decyzji w zakresie konstrukcji i doboru środków językowych, z drugiej zaś – od artystycznych możliwości pisarzy, ich talentu i wrażliwości.
Słowa kluczowe
opis; proza reporterska XIX w.; Józef Ignacy Kraszewski; Henryk Sienkiewicz; Adolf Dygasiński
Bibliografia
Źródła
LA – Sienkiewicz, H. (1949). Listy z Afryki. Państwowy Instytut Wydawniczy.
LAm – Sienkiewicz, H. (1986). Listy z podróży do Ameryki. Państwowy Instytut Wydawniczy.
LB – Dygasiński, A. (1953). Pisma wybrane (t. 24: Listy z Brazylii). Książka i Wiedza.
WWPiL ‒ Kraszewski, J. I. (1840). Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy (t. 1). Nakład i Druk T. Glücksberga.
Słowniki
SW – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (red). (1902). Słownik języka polskiego (t. 5). Drukarnia E. Lubowskiego i S-ki. https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416371/display/Default
Literatura
Burkot, S. (1985). Podróż po stronach rodzimych. W: J. I. Kraszewski, Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy, przygotował do druku i wstępem poprzedził Stanisław Burkot (s. 5‒17). Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Chomiuk, A. (2013). Poleskie itinerarium Józefa Ignacego Kraszewskiego. Ruch Literacki, 54, 3(318), s. 307‒322.
Kamionka-Straszakowa, J. (1994). Podróż [hasło]. W: J. Bachórz, A. Kowalczykowa (red.), Słownik literatury polskiej XIX wieku (s. 698–703). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kowalska, D. (2016). Język codziennej komunikacji w niecodziennym opracowaniu w Listach z Afryki Henryka Sienkiewicza. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica, 50, 157–172.
Kowalska, D. (2017). Środki artystycznego obrazowania w Listach z Afryki Henryka Sienkiewicza. Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, 16, 149–162.
Kowalska, D., Pietrzak, M. (2019a). Elizy Orzeszkowej i Henryka Sienkiewicza opisywanie przyrody. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 26(1), 111–133.
Kowalska, D., Pietrzak, M. (2019b). Od Listów z podróży do Ameryki (1876‒1878) do Listów z Afryki (1891‒1892), czyli o ewolucji warsztatu pisarskiego Henryka Sienkiewicza. Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, 18, 109‒123.
Kowalska, D., Pietrzak, M. (2021). Publicystyka Henryka Sienkiewicza. Język ‒ styl ‒ gatunek. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Krzyżanowski, J. (1973). Twórczość Henryka Sienkiewicza. Państwowy Instytut Wydawniczy.
Makowski, S. (1986). Malownicza proza Kraszewskiego. Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza, 21, 97‒104.
Maziarski, J. (1976). Reportaż [hasło]. W: J. Maślanka (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie (s. 213‒215). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Niedzielski, C. (1966). O teoretycznoliterackich tradycjach prozy dokumentarnej (podróż ‒ powieść ‒ reportaż). PWN.
Niedzielski, C. (1994). Reportaż [hasło]. W: J. Bachórz, A. Kowalczykowa (red.), Słownik literatury polskiej XIX wieku (s. 820–823). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Paczoska, E. (1992). Adolf Dygasiński – drogi i bezdroża naturalizmu. W: J. Kulczycka-Saloni,
D. Knysz-Rudzka, E. Paczoska (red.), Naturalizm i naturaliści w Polsce. Poszukiwania, doświadczenia, kreacje (s. 157–164). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Pietrzak, M. (2018). Językowe sposoby opisywania (przybliżania) obcej rzeczywistości w Listach z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza. W: E. Biłas-Pleszak, J. Przyklenk, A. Rejter, K. Sujkowska-Sobisz (red.), Wędrówka, podróż, migracja w języku i kulturze (s. 345–359). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Pietrzak, M. (2019). „A jednak styl nęci i wabi”. Sienkiewiczowskie widzenie stepu w Listach z podróży do Ameryki. W: M. Pietrzak, A. Zalewska (red.), Henryk Sienkiewicz. Język ‒ semantyka (s. 193‒221). Wydawnictwo DiG.
Popławski, J. L. (1910). Emigracja brazylijska w rzeczywistości i w poezji („Na złamanie karku”. Powieść Adolfa Dygasińskiego). W: J. L. Popławski, Szkice literackie i naukowe (s. 348–357). Nakładem Księgarni E. Wende i Ska.
Rejter, A. (2000a). Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie stylistycznej i pragmatycznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Rejter, A. (2000b). Reportaż podróżniczy w ujęciu współczesnej lingwistyki – problemy badawcze. W: D. Rott (red.), Wokół reportażu podróżniczego (t. 2, s. 30‒41). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Rejter, A. (2004). Wzorzec tekstowy reportażu podróżniczego w aspekcie ewolucji gatunku mowy – próba syntezy. W: E. Malinowska, D. Rott, A. Budzyńska-Daca (red.), Wokół reportażu podróżniczego (t. 1, s. 7–17). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Rejter, A. (2007). Reportaż podróżniczy w ujęcie współczesnej lingwistyki ‒ problemy badawcze. W. D. Rott (red.), Wokół reportażu podróżniczego (t. 2, s. 30‒41). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Sztachelska, J. (1997). „Reporteryje” i reportaże. Dokumentarne tradycje polskiej prozy w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w. (Prus ‒ Konopnicka ‒ Dygasiński ‒ Reymont). Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego.
Sztachelska, J. (2003). Listy z podróży do Ameryki a dziewiętnastowieczne korzenie polskiego reportażu. W: J. Sztachelska (red.), Czar i zaklęcie Sienkiewicza. Studia i szkice (s. 36‒55). Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Sztachelska, J. (2013). Reportaż. Z historii gatunku w wieku XIX. Białostockie Studia Literaturoznawcze, 4, 153‒170.
Witosz B. (1997). Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji. Zagadnienia struktury tekstu. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Uniwersytet Łódzki Polska
https://orcid.org/0000-0002-5550-5650
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
