Słowo wstępne

Pies bardzo szybko stał się jednym z najwierniejszych towarzyszy człowieka. Niemal równie szybko wszedł do mitologii ludów indoeuropejskich ze względu na swoje charakterystyczne cechy. Odejmuje on szczególną rolę w mitach i wierzeniach celtyckich. Celtowie cenili wierność psów, a także podziwiali ich zdolności regeneracyjne i opiekuńcze. Cechy te sprawiły, że pies towarzyszył wielu celtyckim bogom, a w niektórych przypadkach stawał się również zwierzęciem ofiarnym. Pojawiał się u boku bogów lasów i łowów, lecz ważniejszą rolę odgrywał jako towarzysz bogów i bogiń związanych z leczeniem. Ze względu na swoje właściwości stał się integralnym atrybutem bogiń-matek powiązanych ze śmiercią i zaświatami. Wraz z nimi pełnił funkcję przewodnika i pośrednika między światem żywych a światem zmarłych. Popularność tego zwierzęcia przyczyniła się do pojawienia się w celtyckich sagach wielu psów o nadprzyrodzonych zdolnościach towarzyszących bohaterom oraz zwierząt zwiastujących nieszczęście lub śmierć. Rolę psa w wierzeniach celtyckich podkreślają liczne wotywne rzeźby przedstawiające to zwierzę oraz znaleziska archeologiczne z terenów sanktuariów i nekropolii, gdzie odnaleziono wiele pochówków psów.

Caius Annius to mało znana postać w historii republiki rzymskiej. Zyskał rozgłos jedynie raz — w momencie wyparcia Sertoriusza z Hiszpanii w 81 roku p.n.e. Autor artykułu, korzystając z krótkich wzmianek zawartych w tekstach literackich oraz danych numizmatycznych, podejmuje próbę rekonstrukcji zarówno kariery politycznej Anniusa, jak i przebiegu jego misji w Hiszpanii. Według autora, Annius opowiedział się po stronie L. Korneliusza Sulli podczas pierwszej wojny domowej. W 81 roku p.n.e. objął urząd pretora, a w tym samym roku został namiestnikiem Hiszpanii Bliższej i Dalszej w randze prokonsula. Zadaniem, które otrzymał od dyktatora, było wyparcie Q. Sertoriusza z Półwyspu Iberyjskiego oraz eliminacja ostatniego ośrodka marianistów w republice. Misję tę zrealizował z powodzeniem, zmuszając przeciwnika do ucieczki. Jego sukces okazał się jednak krótkotrwały, ponieważ porządek zaprowadzony przez niego nie umocnił władzy dyktatora w hiszpańskich prowincjach, czego konsekwencją był powrót Sertoriusza na Półwysep Iberyjski rok później i objęcie przywództwa nad antysullańskim powstaniem.

Sztuka pisania listów stawała się coraz bardziej popularna wśród szlachty w XVII i XVIII wieku w Rzeczypospolitej. Coraz częściej listy pisały również kobiety i dzieci. Artykuł stanowi próbę scharakteryzowania tego zjawiska na podstawie listów młodej Marii Zofii Sieniawskiej do jej ojca Adama Mikołaja Sieniawskiego, wojewody bełskiego, a później także hetmana wielkiego koronnego, pochodzących z pierwszej połowy XVIII wieku. Analiza objęła zarówno formę, jak i treść listów, przede wszystkim w kontekście relacji Zofii z ojcem — człowiekiem silnie zaangażowanym w najważniejsze wydarzenia polityczne Rzeczypospolitej, a przez to często nieobecnym w domu. Maria Zofia korespondowała zarówno z ojcem, jak i matką Elżbietą Sieniawską z Lubomirskich. Badane teksty ukazują obraz dobrze wychowanej i wykształconej młodej szlachcianki, biegle posługującej się piórem — umiejętności, którą wykorzystywała również w dorosłym życiu.

Analiza obejmuje metryki chrztów z parafii ewangelicko-augsburskiej w Cieszynie w latach 1709–1759, czyli od początku jej funkcjonowania. Księgi te były starannie prowadzone, a najbardziej precyzyjne i kompletne zapisy pochodzą z lat 1712–1721. W księgach odnotowano 7354 chrztów, z czego aż 93,1% stanowiły dzieci ze wsi, 3,7% dzieci z miast (Cieszyn, Skoczów, Bielsko, Pszczyna, Strumień, Frysztat, Jabłonków, Bogumin), a 3,2% dzieci z przedmieść. W badanym zakresie było 110 chrztów chłopców i 100 dziewczynek. Współczynnik maskulinizacji wynosił 109,5 na wsi i 116,5 w mieście. Dane z lat 1712–1721 pokazują, że dzieci chrzczono bardzo wcześnie — najczęściej dzień po urodzeniu (42,2% ochrzczonych) lub dwa dni później (35,8%). Szlachta i osoby związane z parafią nie spieszyły się z udziałem w ceremonii. Rozmieszczenie ewangelików w badanym obszarze było zróżnicowane — najwięcej dzieci do chrztu pochodziło z wiosek położonych na południe od Cieszyna (m.in. Goleszów, Guty, Tyra, Ligotka, Śmiłowice). Wśród miast przodował Cieszyn i jego przedmieścia. Liczba rodziców chrzestnych zależała od statusu społecznego dziecka — najczęściej pojawiało się dwóch lub trzech chrzestnych, których wybór był częściej uwarunkowany sąsiedztwem i relacjami zawodowymi niż pokrewieństwem. Jedno imię nadawano 90,3% ochrzczonych, a dwa imiona 7,3% dzieci w parafii cieszyńskiej w pierwszej połowie XVIII wieku. Protestanci wybierali dla swoich dzieci imiona popularne (Jan, Adam, Anna, Ewa), imiona apostołów, postaci biblijnych i świętych. Często praktykowano nadawanie imienia po rodzicu. Ze względu na różnorodność form zapisu imion nie jest możliwe ustalenie narodowości ochrzczonych w parafii cieszyńskiej.

Wojnowice to niewielka wieś pod Raciborzem, w której urodził się polski działacz Józef Rostek. Miejscowość ta zachowała kilka interesujących zabytków, spośród których na uwagę zasługuje XIX-wieczny pałac. W tamtejszym majątku ziemskim zatrudnienie znajdowało wielu młodych ludzi z Wojnowic i okolicznych wsi, głównie jako służba. Artykuł dotyczy analizy księgi zapowiedzi z parafii w Wojnowicach, spisanej piękną górnośląską polszczyzną (z domieszką terminologii niemieckiej). Zapisów dokonywało kilka osób w latach 1872–1893/1894. Na ich podstawie można wyciągnąć ciekawe wnioski dotyczące zmian społeczno-ekonomicznych zachodzących w tej i innych wsiach w okolicach Raciborza. W drugiej połowie XIX wieku w Wojnowicach nastąpiły istotne zmiany w strukturze społecznej, związane m.in. z rozwojem przemysłu na Górnym Śląsku, co sprawiło, że znaczna część chłopów została robotnikami. W poszukiwaniu pracy migrowano także dalej – aż do Westfalii. Ciekawe wnioski płyną również z analizy często znaczących różnic wieku pomiędzy narzeczonymi, co może świadczyć o majątkowym podłożu zawieranych małżeństw. Warto również pamiętać, że Wojnowice leżą na obszarze, gdzie krzyżowały się wpływy kulturowe polskie, czeskie i niemieckie. Znajduje to odzwierciedlenie w analizowanych zapowiedziach, zwłaszcza w słownictwie dotyczącym zawodów wykonywanych przez pana młodego, jego ojca lub świadków, a także w imionach żeńskich i męskich.

Celem Powszechnej Wystawy Krajowej zorganizowanej w Poznaniu w 1929 roku było zaprezentowanie dorobku państwa polskiego z pierwszych dziesięciu lat od odzyskania niepodległości. Wystawa ta stanowiła idealną okazję do nawiązania kontaktów handlowych oraz pozyskania nowych odbiorców na rynku krajowym. Sama okazja była czynnikiem motywującym przedstawicieli przemysłu i samorządu Górnego Śląska. Wobec kryzysu eksportu na rynek niemiecki, wywołanego wojną celną, koncerny górniczo-hutnicze planowały zintegrować się z dotąd niedocenianym rynkiem krajowym. Z kolei władze samorządowe szczebla wojewódzkiego i lokalnego uczestniczyły w wystawie z myślą o wsparciu działań rządu i zaprezentowaniu swojego potencjału gospodarczego jako bazy do dalszego rozwoju. Podczas wystawy zaprezentowano potencjał ekonomiczny zbudowany na fali wcześniejszego załamania gospodarczego i ukierunkowany na dalszą ekspansję. Sukces wydarzenia zbiegł się jednak z początkiem recesji gospodarczej pod koniec 1929 roku, która już w ciągu kilku miesięcy przekształciła się w wielki kryzys ekonomiczny.

Odmienna przeszłość historyczna terenów wchodzących w skład województwa śląskiego i Zagłębia Dąbrowskiego sprawiła, że szkolnictwo zawodowe było w tym regionie praktycznie nieobecne. Próby reformy szkolnictwa średniego ogólnokształcącego w II Rzeczypospolitej odsunęły na dalszy plan kwestię ujednolicenia szkolnictwa zawodowego. Edukacja zawodowa, która została reaktywowana po 1918 roku, charakteryzowała się różnym poziomem i czasem nauczania, a także dużym zróżnicowaniem oraz brakiem uregulowań dotyczących kwalifikacji edukacyjnych i akceptacją różnych programów nauczania przy rozpoczynaniu kształcenia. Plany nauczania dla 20 grup zawodowych opracowano dopiero w 1928 roku, jednak proces kształtowania szkolnictwa zawodowego rozpoczął się po uchwaleniu przez Sejm ustawy z 11 marca 1932 roku. Szkolnictwo dokształcające było dobrze rozwinięte w województwie śląskim. Działaniami związanymi z dokształcaniem młodzieży i dorosłych w Zagłębiu Dąbrowskim zajmował się Śląski Instytut Rzemieślniczo-Przemysłowy, natomiast szkoły dokształcające tam nie istniały. Działalność prowadzono poprzez kilka różnego typu szkół zawodowych (głównie prywatnych), które organizowały także kursy dla młodzieży i dorosłych w różnych wymiarach godzinowych. Powodem do dumy były Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe w Katowicach oraz Szkoła Górnicza i Hutnicza im. S. Staszica w Zagłębiu Dąbrowskim.

Artykuł oparty został na materiałach źródłowych znajdujących się w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Główną podstawę stanowią akta zespołów zatytułowanych „Proces Hössa” oraz „Deklaracje”. Pierwszy z nich zawiera zeznania świadków zebrane podczas procesu komendanta obozu koncentracyjnego Auschwitz. Drugi natomiast obejmuje relacje i wspomnienia więźniów spisane po wojnie przez pracowników wspomnianego muzeum. Celem artykułu jest próba scharakteryzowania Rudolfa Hössa jako osoby prywatnej. Nie opisuje on zatem komendanta w aspekcie jego profesjonalnych obowiązków, lecz ukazuje nieformalny obraz Rudolfa Hössa, przedstawiony przez więźniów obozu Auschwitz, którzy mieli z nim bezpośredni kontakt. Każdy z tych obrazów ukazuje komendanta nie jako bezwzględnego wykonawcę masowej eksterminacji tysięcy ludzi, ale jako „zwyczajnego człowieka”. Artykuł przedstawia jego relacje z żoną, sposób wychowywania dzieci, formy spędzania czasu wolnego oraz zainteresowania prywatne.

Bielsko i Biała po raz pierwszy zostały połączone w jedno miasto podczas okupacji hitlerowskiej. Oba miasta zostały zajęte przez wojska wchodzące w skład 4. Frontu Ukraińskiego pod dowództwem generała Iwana Pietrowa podczas ofensywy Armii Czerwonej. Równocześnie z Katowic i Krakowa wysłano dwie odrębne grupy operacyjne w celu utworzenia nowych władz. Fakt ten potwierdzał, że miasta miały nadal funkcjonować jako dwa odrębne organizmy administracyjne, tak jak przed wojną. Władze Bielska i Białej podejmowały nieskuteczne próby zmiany tej decyzji aż do 1950 roku. Artykuł przedstawia najważniejsze wydarzenia polityczne i społeczne, które miały miejsce na terenie obu miast i okolicznych wsi w 1945 roku. Należały do nich m.in. tworzenie i działalność administracji rządowej, samorządów, partii politycznych oraz podziemia niepodległościowego, jak również otwieranie sklepów, zakładów przemysłowych i rzemieślniczych. Omówiono także warunki życia mieszkańców w 1945 roku, które były w dużej mierze uzależnione od obecności wojsk Armii Czerwonej, dostępności żywności i jej cen oraz polityki rolnej nowych władz. Ważnym zagadnieniem była również rehabilitacja osób, które podpisały niemiecką listę narodowościową, oraz wysiedlanie Niemców, którzy pozostali na tych terenach. Działania te były koordynowane przez lokalny oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, którego zadaniem była również opieka nad repatriantami i przesiedleńcami przejeżdżającymi przez ten obszar oraz organizacja osiedlania się ludności przybyłej z innych regionów Polski. Za cezurę kończącą omawiany okres przyjęto przełom lat 1945 i 1946.

Kolejny konflikt graniczny polsko-czechosłowacki zakończył się podpisaniem dwustronnego układu o przyjaźni i wzajemnej pomocy 10 marca 1947 roku, co wiązało się z obowiązkiem realizacji tzw. protokołu-dodatku do tej umowy przez obie strony. Jego treść zobowiązywała stronę polską do uznania istnienia mniejszości słowackiej na Spiszu Północnym i Orawie Górnej oraz zapewnienia jej warunków do rozwoju kulturalnego. Główną rolę w realizacji tego układu odegrał konsulat Republiki Czechosłowackiej w Katowicach, a zwłaszcza aktywny konsul Matej Andráš, który objął swoje obowiązki jesienią 1947 roku. Działania władz czechosłowackich zmierzały wyraźnie do uniezależnienia Słowaków w Polsce od wpływów lokalnych organów przygranicznych aż do 1950 roku. Jednocześnie kwestia mniejszości polskiej w Czechosłowacji była wykorzystywana jako forma szantażu dyplomatycznego, trudna do porównania z innymi przypadkami. W efekcie w polskiej części Spisza i Orawy powstawały słowackie szkoły i organizacje kulturalne, a także słowackie gimnazjum w Jabłonce w 1951 roku. Wraz z postępującą stalinizacją zainteresowanie władz czechosłowackich losem Słowaków w Polsce malało. Oba kraje unikały poruszania kwestii mniejszości narodowych, co szczególnie odpowiadało władzom w Pradze, niechętnym do podejmowania problemów Polaków na Zaolziu.

Urbary stanowią cenne źródło do badań nad strukturą ludności wiejskiej oraz obowiązkami i powinnościami chłopów. Urbarium z 1723 roku ukazuje sytuację majątkową w Łaskarzówce. Ten XVIII-wieczny dokument, sporządzony w języku niemieckim, stanowi uzupełnienie informacji zawartych w czeskim urbarium z początku XVIII wieku. Podobnie jak inne grupy urbariów tzw. państwa Życin, różni się on pod względem konkretnych dat. Na podstawie tego dokumentu (oraz urbarium z 1710 roku) można założyć, że Łaskarzówka odgrywała dość istotną rolę gospodarczą. We wsi funkcjonowały dwa gospodarstwa, kuźnia i karczma. Ważnym elementem gospodarki wiejskiej były leśnictwo i hodowla ryb. Dokument precyzyjnie lokalizuje pola należące do gospodarstwa. Na podstawie danych można dowiedzieć się o licznych pustkach osadniczych. Część z nich należała do parafii w Łabędach, mimo że od XV wieku wieś formalnie podlegała parafii w Rudnie. Porównując imiona chłopów wymienionych w urbarium z danymi z wcześniejszego o kilka lat dokumentu sporządzonego przez Kozłowskiego, właściciela wsi z początku XVIII wieku, można wnioskować o dużej migracji mieszkańców. Często zmieniali się również właściciele wsi. Byli to: rodziny Gierałtowski i Pelka, a także Schweinoch, Jaroschin i Kozłowski. Już w pierwszej połowie XVIII wieku Łaskarzówka należała do dóbr bycińskich będących własnością rodziny Paczewskich. Kolejnymi właścicielami Łaskarzówki (wraz z całymi dobrami bycińskimi) byli przedstawiciele rodziny Seherr-Thoß. Ostatecznie dobra te zostały przekształcone w fideikomis Ujazd-Bycina, należący od 1829 roku do rodziny Hohenlohe ze Sławęcic.

Zasiedlenie terenów przyznanych Polsce na konferencji w Poczdamie było jednym z najważniejszych zadań, jakie miały zostać zrealizowane przez władze ludowe. Realizacja tego zadania polegała na wysiedleniu większości ludności niemieckiej na tereny położone na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej oraz przetransportowaniu tam przesiedleńców z Polski, którzy utracili swoje domy na rzecz Związku Radzieckiego już w 1945 roku. Koordynacją przesiedleń ludności na Zachód zajmował się Państwowy Urząd Repatriacyjny, ale w akcję zaangażowało się także wiele innych organizacji i instytucji, takich jak Państwowy Urząd Informacji i Propagandy, Związek Polaków z Zagranicy czy Polski Czerwony Krzyż. Choć działalność terenowych jednostek PUR była dość często analizowana w literaturze naukowej, to jednak praca tych oraz innych instytucji na obszarze województwa krakowskiego nadal pozostaje słabo zbadana. Zaprezentowane dokumenty ukazują trudności, z jakimi borykała się ludność powiatu bialskiego, która zgłaszała się na ochotnicze przesiedlenie na Zachód. Początkowy entuzjazm, wzbudzony przez propagandę, malał w obliczu dezorganizacji całej akcji, a trudności kilkudniowej podróży często przekraczały możliwości przesiedleńców. Raporty z transportów potwierdzają istnienie chaosu w powojennej rzeczywistości oraz problemy, z jakimi mierzyło się społeczeństwo polskie w tamtym czasie.

Publikacja składa się z dwóch części: wprowadzenia oraz materiałów źródłowych. We wprowadzeniu ukazano genezę i okoliczności powstania Śląskiego Instytutu Naukowego, a także zarysowano sytuację strukturalno-personalną tej instytucji aż do czasu wprowadzenia stanu wojennego oraz kontekst tzw. karnawału Solidarności. Dobór źródeł pochodzi ze zbioru przechowywanego w Archiwum Państwowym w Katowicach — bogatego dziedzictwa Śląskiego Instytutu Naukowego. Źródła obejmują wybrane protokoły posiedzeń z okresu od sierpnia 1980 do 13 grudnia 1981 roku. Przedstawione materiały pozwalają prześledzić, w jaki sposób instytucja powołana jako ośrodek ideologiczny działający w dużej mierze na potrzeby władz partyjnych mogła włączać działania lub mechanizmy sprzeczne z intencjami decydentów z Komitetu Wojewódzkiego PZPR, podważając słuszność niektórych decyzji lub piętnując niewłaściwe zachowania. Źródła te umożliwiają rozpoznanie sygnałów nadchodzących zmian (np. ograniczenia wszechwładzy nomenklatury), a z drugiej strony — ukazują próby powstrzymania procesu liberalizacji i demokratyzacji życia, podejmowane przez środowiska skupione wokół tzw. katowickiego Forum Partyjnego. Praca zawiera fragmenty, które — zdaniem autora — świadczą o wyjątkowości tego okresu i zwracają uwagę na nietypowe sytuacje, niemające odpowiednika ani przed wydarzeniami sierpnia 1980, ani po 13 grudnia 1981. Wybrane źródła ukazują trudności, z jakimi borykało się wówczas społeczeństwo polskie, m.in. problemy mieszkaniowe czy decyzje o przymusowej emigracji. Dowodzą również, że 30 lat temu istniał w PRL okres, w którym można było publicznie zarzucić wojewodzie łamanie prawa, władze utraciły swobodę rozdysponowywania mieszkań, a działacze partyjni musieli się rozliczać z działań podejmowanych w godzinach pracy.