Żemła, kołacz, krepel… – wokół dawnego słownictwa związanego z polem tematycznym JEDZENIE obecnego w śląszczyźnie

Beata Kiszka-Pytel

doi:10.31261/FL.2024.12.2.03

Opublikowane: 2024-10-30

Tom 12 Nr 2 (2024)

Żemła, kołacz, krepel… – wokół dawnego słownictwa związanego z polem tematycznym JEDZENIE obecnego w śląszczyźnie

Beata Kiszka-Pytel

Dział: Studia

https://doi.org/10.31261/FL.2024.12.2.03

Abstrakt

Celem podjętym w artykule jest obserwacja zmian znaczenia wybranych archaizmów leksykalnych żywych w śląszczyźnie, a zapomnianych lub wychodzących z użycia w polszczyźnie ogólnej, związanych z tradycyjną kuchnią regionu. Materiał badawczy wyekscerpowano z prac leksykograficznych notujących słownictwo regionalne, tj. z Małego słownika gwary Górnego Śląska, cz. 1 oraz ze Słownika gōrnoślōnskij gŏdki i skonfrontowano z leksyką zgromadzoną w Małym słowniku gwar polskich. Rozważania poczynione w opracowaniu doprowadziły do następujących ustaleń: analizowane jednostki leksykalne, dawniej zasilające zasób słownictwa aktywnego w polszczyźnie ogólnej, w śląszczyźnie nadal zachowują swoją żywotność i niejednokrotnie zyskują nowe, symboliczne znaczenie; widoczne jest również ścieranie się dwóch sprzecznych tendencji w kulturze – odchodzenia pewnych leksemów funkcjonujących w języku ogólnopolskim do słownictwa pasywnego, a także powrotu do tradycji i mody na regionalizm. Wykorzystanie analizy historycznojęzykowej i kulturowej oraz odwołanie do Korpusu Języka Polskiego PWN pozwoliło wnioskować o ograniczonym zakresie funkcjonowania danej jednostki leksykalne.

Słowa kluczowe:

leksyka , archaizmy leksykalne , etymologia , śląszczyzna

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Kiszka-Pytel, B. (2024). Żemła, kołacz, krepel… – wokół dawnego słownictwa związanego z polem tematycznym JEDZENIE obecnego w śląszczyźnie. Forum Lingwistyczne, 12(2), 1–11. https://doi.org/10.31261/FL.2024.12.2.03

Cited by / Share

Bibliografia

Słowniki
Google Scholar

ESJP – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. Pobrano 15 maja 2023 z: https://sxvii.pl
Google Scholar

KJP – Korpus Języka Polskiego PWN. Pobrano 12 czerwca 2023 z: https://sjp.pwn.pl/korpus
Google Scholar

MSGGŚ – Cząstka-Szymon, B., Ludwig, J., Synowiec, H. (red.). (2000). Mały słownik gwary Górnego Śląska. Wydawnictwo Leksykon.
Google Scholar

MSGP – Wronicz, J. (red.). (2010). Mały słownik gwar polskich. LEXIS.
Google Scholar

MSZP – Wysocka, F. (red.). (2003). Mały słownik zaginionej polszczyzny. LEXIS.
Google Scholar

SEJPBor – Boryś, W. (2010). Słownik etymologiczny języka polskiego. Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar

SGG – Kallus, B. (2015). Słownik gōrnoślōnskij gŏdki. Wydawnictwo Pro Loquela Silesiana.
Google Scholar

SGGZ – Kobylińska, J. (2001). Słownik gwary gorczańskiej (zagórzańskiej). Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Google Scholar

SGŚC – Wronicz, J. (red.). (2010). Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego. Wyd. 2. Galeria „Na Gojach”.
Google Scholar

SIJP – Arct, M. (1916). Słownik ilustrowany języka polskiego. T. 1–3. Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie.
Google Scholar

SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN. Pobrano 10 września 2022 z: https://sjp.pwn.pl/
Google Scholar

SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego. T. 1–11. Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

SL – Linde, M. S. B. (1807–1816). Słownik języka polskiego. Drukarnia Zakładu Ossolińskich.
Google Scholar

SPXVI – Mayenowa, R. M., Pepłowski, F. (red.). (1966– ). Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–37. Ossolineum, IBL PAN.
Google Scholar

SStp – Urbańczyk, S. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski. T. 1–11. Wydawnictwo IJP PAN.
Google Scholar

SW – (słownik warszawski) Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego. Warszawa.
Google Scholar

SWil – (słownik wileński) Zdanowicz, A., Bohusz Szyszko, M., Filipowicz, J., Tomaszewicz, W., Czepieliński, F., Korotyński, W., z udz. B. Trentowskiego (1861). Słownik języka polskiego. T. 1–2. Wilno.
Google Scholar

USJP – Dubisz, S. (red.). (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–4. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

WSJP – Żmigrodzki, P. (red.). Wielki słownik języka polskiego. Pobrano 12 czerwca 2023 z: https://wsjp.pl/
Google Scholar

Literatura
Google Scholar

Bochnakowa, A. (1984). Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Google Scholar

Bockenheim, K. (1998). Przy polskim stole. Wydawnictwo Dolnośląskie.
Google Scholar

Borejszo, M. (2007). Staropolska leksyka kulinarna. Prace Filologiczne, 53, 37–48.
Google Scholar

Burke, P. (2000). Historia i teoria społeczna. PWN.
Google Scholar

Drzał-Sierocka, A. (red.). (2014). W garnku kultury. Rozważania nad jedzeniem w przestrzeni społeczno-kulturowej. Wydawnictwo Katedra.
Google Scholar

Dźwigoł, R. (2013). O jedzeniu i pracy – na podstawie polskich przysłów. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 8, 62–72.
Google Scholar

Gotówka, A. (2015). Archaizmy leksykalne w gwarach góralskich (na przykładzie wybranego słownictwa rodzinnego). LingVaria, 10(19), 207–219.
Google Scholar

Handke, K. (1999). Pojęcie i termin „archaizm” na tle zawartości polskich leksykonów. W: M. Białoskórska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny (t. 5: Materiały VII
Google Scholar

Kolokwium Językoznawczego, Gorzów Wielkopolski 16–18 czerwca 1997 r., s. 9–20). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Google Scholar

Hentschel, G., Tambor, J., Fekete, I. (2022). Śląski lekt i jego użytkownicy. Rozpowszechnienie, postawy społeczne wobec śląszczyzny, żywotność germanizmów w lekcie śląskim. Peter Lang.
Google Scholar

Kasza, M. (2012). Słownik ilustrowany języka polskiego M. Arcta jako dzieło popularnonaukowe 1. połowy XX wieku. Język Polski, 92(1), 43–54.
Google Scholar

Krótki, Z. (2016). Staro- i średniopolskie nazwy ciast. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 11, 75–86.
Google Scholar

Łeńska-Bąk, K. (2010). O pokarmach, smakach i utraconych znaczeniach. Historia kultury sub specie culinaria. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Google Scholar

Łuc, I. (2007). Obraz kultury materialnej i duchowej Śląska Cieszyńskiego utrwalony w odapelatywnych nazwiskach XIX wieku. Onomastica, 61(1), 153–169.
Google Scholar

Michalska, L. (2014). Na landrynki godom szkloki, z owsa płatki – hawerfloki. Slow Food po Śląsku. W: M. Błaszkowska, K. Kleczkowska, A. Kuchta, M. Kuster, J. Malita, P. Pawlak, I. Pisarek, P. Waczyński (red.), Kultura jedzenia, jedzenie w kulturze (s. 152–159). AT Wydawnictwo.
Google Scholar

Młynarczyk, E. (2013). Nie święci garnki lepią. Obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Google Scholar

Piela, A. (2016). Pozorna tożsamość. Polskie tradycjonalizmy z semantycznym archaizmem. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Przęczek-Kisielak, S. (2021). „Brykała” – zasięg regionalny (krakowski?) i etymologia. Język Polski, 103 (2), 91–109.
Google Scholar

Przybylska, R., Przęczek-Kisielak, S. (2021). Staropolskie słownictwo związane z pieczywem. W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria: aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe (s. 37–56). Wydawnictwo Libron.
Google Scholar

Przymuszała, L., Świtała-Trybek, D. (2021). Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Google Scholar

Rak, M. (2021). Kulinarne kulturemy – podhalańskie, polskie, słowiańskie. Zarys problematyki. W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria: aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe (s. 159–173). Wydawnictwo Libron.
Google Scholar

Stegner, T. (red.). (2003). W kuchni i za stołem. Dystanse i przenikanie kultur. Wydawnictwo Arche.
Google Scholar

Szczepański, M. S., Śliz, A. (2011). Mozaikowy region etniczny i jego społeczne metamorfozy: przypadek Górnego Śląska. Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa, 2, 232–249
Google Scholar

Tyrpa, A. (2022). Chleb w świetle polskiej frazematyki gwarowej. Prace Filologiczne, 77, 435–450.
Google Scholar

Witaszek-Samborska, M. (2005). Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Google Scholar

Żarski, W. (2008). Książka kucharska jako tekst. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Google Scholar

Źródła internetowe
Google Scholar

https://cukierniakrepel.pl/#xl_xr_page_index [data dostępu: 13.06.2023]
Google Scholar

https://gazeta.us.edu.pl/node/260171 [data dostępu: 27.12.2024]
Google Scholar

http://kolocz.info/ [data dostępu: 17.06.2023]
Google Scholar

https://pl.pons.com/t%C5%82umaczenie/polski-niemiecki/natron?bidir=1 [data dostępu: 23.08.2023]
Google Scholar

https://pl.pons.com/t%C5%82umaczenie-tekstu/czeski-polski?q=sko%C5%99ice [data dostępu: 23.08.2023]
Google Scholar

https://primumverbum.pl/slow-food/ [data dostępu: 29.08.2023]
Google Scholar

https://www.eska.pl/slaskie/na-slasku-jemy-kreple-i-basta-paczki-niech-sobie-wcina-polska-aa-ZFyG-PSk5-N9MB.html [data dostępu: 13.06.2023]
Google Scholar

https://www.rybnik.com.pl/wiadomosci,oto-zwyciezca-8222-najlepszo-rybnicko-zymla-8221-poznajcie-sekret-na-smaczna-i-chrupiaca-bulke,wia5-3273-24164.html [data dostępu: 13.06.2023]
Google Scholar

https://www.tarnowskiegory.info/najlepsze-slaskie-ciasto-bedzie-miec-swoje-swieto-w-swierklancu-szykuje-sie-gyburstag-koloca [data dostępu: 17.06.2023]
Google Scholar

https://ukol.pl/materialy-dla-bajs-zymla/ [data dostępu: 22.06.2024]
Google Scholar