Żemła, kołacz, krepel… – wokół dawnego słownictwa związanego z polem tematycznym JEDZENIE obecnego w śląszczyźnie
Abstrakt
Celem podjętym w artykule jest obserwacja zmian znaczenia wybranych archaizmów leksykalnych żywych w śląszczyźnie, a zapomnianych lub wychodzących z użycia w polszczyźnie ogólnej, związanych z tradycyjną kuchnią regionu. Materiał badawczy wyekscerpowano z prac leksykograficznych notujących słownictwo regionalne, tj. z Małego słownika gwary Górnego Śląska, cz. 1 oraz ze Słownika gōrnoślōnskij gŏdki i skonfrontowano z leksyką zgromadzoną w Małym słowniku gwar polskich. Rozważania poczynione w opracowaniu doprowadziły do następujących ustaleń: analizowane jednostki leksykalne, dawniej zasilające zasób słownictwa aktywnego w polszczyźnie ogólnej, w śląszczyźnie nadal zachowują swoją żywotność i niejednokrotnie zyskują nowe, symboliczne znaczenie; widoczne jest również ścieranie się dwóch sprzecznych tendencji w kulturze – odchodzenia pewnych leksemów funkcjonujących w języku ogólnopolskim do słownictwa pasywnego, a także powrotu do tradycji i mody na regionalizm. Wykorzystanie analizy historycznojęzykowej i kulturowej oraz odwołanie do Korpusu Języka Polskiego PWN pozwoliło wnioskować o ograniczonym zakresie funkcjonowania danej jednostki leksykalne.
Słowa kluczowe
leksyka; archaizmy leksykalne; etymologia; śląszczyzna
Bibliografia
Słowniki
ESJP – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. Pobrano 15 maja 2023 z: https://sxvii.pl
KJP – Korpus Języka Polskiego PWN. Pobrano 12 czerwca 2023 z: https://sjp.pwn.pl/korpus
MSGGŚ – Cząstka-Szymon, B., Ludwig, J., Synowiec, H. (red.). (2000). Mały słownik gwary Górnego Śląska. Wydawnictwo Leksykon.
MSGP – Wronicz, J. (red.). (2010). Mały słownik gwar polskich. LEXIS.
MSZP – Wysocka, F. (red.). (2003). Mały słownik zaginionej polszczyzny. LEXIS.
SEJPBor – Boryś, W. (2010). Słownik etymologiczny języka polskiego. Wydawnictwo Literackie.
SGG – Kallus, B. (2015). Słownik gōrnoślōnskij gŏdki. Wydawnictwo Pro Loquela Silesiana.
SGGZ – Kobylińska, J. (2001). Słownik gwary gorczańskiej (zagórzańskiej). Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
SGŚC – Wronicz, J. (red.). (2010). Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego. Wyd. 2. Galeria „Na Gojach”.
SIJP – Arct, M. (1916). Słownik ilustrowany języka polskiego. T. 1–3. Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie.
SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN. Pobrano 10 września 2022 z: https://sjp.pwn.pl/
SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego. T. 1–11. Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SL – Linde, M. S. B. (1807–1816). Słownik języka polskiego. Drukarnia Zakładu Ossolińskich.
SPXVI – Mayenowa, R. M., Pepłowski, F. (red.). (1966– ). Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–37. Ossolineum, IBL PAN.
SStp – Urbańczyk, S. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski. T. 1–11. Wydawnictwo IJP PAN.
SW – (słownik warszawski) Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego. Warszawa.
SWil – (słownik wileński) Zdanowicz, A., Bohusz Szyszko, M., Filipowicz, J., Tomaszewicz, W., Czepieliński, F., Korotyński, W., z udz. B. Trentowskiego (1861). Słownik języka polskiego. T. 1–2. Wilno.
USJP – Dubisz, S. (red.). (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–4. Wydawnictwo Naukowe PWN.
WSJP – Żmigrodzki, P. (red.). Wielki słownik języka polskiego. Pobrano 12 czerwca 2023 z: https://wsjp.pl/
Literatura
Bochnakowa, A. (1984). Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bockenheim, K. (1998). Przy polskim stole. Wydawnictwo Dolnośląskie.
Borejszo, M. (2007). Staropolska leksyka kulinarna. Prace Filologiczne, 53, 37–48.
Burke, P. (2000). Historia i teoria społeczna. PWN.
Drzał-Sierocka, A. (red.). (2014). W garnku kultury. Rozważania nad jedzeniem w przestrzeni społeczno-kulturowej. Wydawnictwo Katedra.
Dźwigoł, R. (2013). O jedzeniu i pracy – na podstawie polskich przysłów. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 8, 62–72.
Gotówka, A. (2015). Archaizmy leksykalne w gwarach góralskich (na przykładzie wybranego słownictwa rodzinnego). LingVaria, 10(19), 207–219.
Handke, K. (1999). Pojęcie i termin „archaizm” na tle zawartości polskich leksykonów. W: M. Białoskórska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny (t. 5: Materiały VII
Kolokwium Językoznawczego, Gorzów Wielkopolski 16–18 czerwca 1997 r., s. 9–20). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Hentschel, G., Tambor, J., Fekete, I. (2022). Śląski lekt i jego użytkownicy. Rozpowszechnienie, postawy społeczne wobec śląszczyzny, żywotność germanizmów w lekcie śląskim. Peter Lang.
Kasza, M. (2012). Słownik ilustrowany języka polskiego M. Arcta jako dzieło popularnonaukowe 1. połowy XX wieku. Język Polski, 92(1), 43–54.
Krótki, Z. (2016). Staro- i średniopolskie nazwy ciast. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 11, 75–86.
Łeńska-Bąk, K. (2010). O pokarmach, smakach i utraconych znaczeniach. Historia kultury sub specie culinaria. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Łuc, I. (2007). Obraz kultury materialnej i duchowej Śląska Cieszyńskiego utrwalony w odapelatywnych nazwiskach XIX wieku. Onomastica, 61(1), 153–169.
Michalska, L. (2014). Na landrynki godom szkloki, z owsa płatki – hawerfloki. Slow Food po Śląsku. W: M. Błaszkowska, K. Kleczkowska, A. Kuchta, M. Kuster, J. Malita, P. Pawlak, I. Pisarek, P. Waczyński (red.), Kultura jedzenia, jedzenie w kulturze (s. 152–159). AT Wydawnictwo.
Młynarczyk, E. (2013). Nie święci garnki lepią. Obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Piela, A. (2016). Pozorna tożsamość. Polskie tradycjonalizmy z semantycznym archaizmem. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Przęczek-Kisielak, S. (2021). „Brykała” – zasięg regionalny (krakowski?) i etymologia. Język Polski, 103 (2), 91–109.
Przybylska, R., Przęczek-Kisielak, S. (2021). Staropolskie słownictwo związane z pieczywem. W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria: aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe (s. 37–56). Wydawnictwo Libron.
Przymuszała, L., Świtała-Trybek, D. (2021). Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Rak, M. (2021). Kulinarne kulturemy – podhalańskie, polskie, słowiańskie. Zarys problematyki. W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria: aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe (s. 159–173). Wydawnictwo Libron.
Stegner, T. (red.). (2003). W kuchni i za stołem. Dystanse i przenikanie kultur. Wydawnictwo Arche.
Szczepański, M. S., Śliz, A. (2011). Mozaikowy region etniczny i jego społeczne metamorfozy: przypadek Górnego Śląska. Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa, 2, 232–249
Tyrpa, A. (2022). Chleb w świetle polskiej frazematyki gwarowej. Prace Filologiczne, 77, 435–450.
Witaszek-Samborska, M. (2005). Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Żarski, W. (2008). Książka kucharska jako tekst. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Źródła internetowe
https://cukierniakrepel.pl/#xl_xr_page_index [data dostępu: 13.06.2023]
https://gazeta.us.edu.pl/node/260171 [data dostępu: 27.12.2024]
http://kolocz.info/ [data dostępu: 17.06.2023]
https://pl.pons.com/t%C5%82umaczenie/polski-niemiecki/natron?bidir=1 [data dostępu: 23.08.2023]
https://pl.pons.com/t%C5%82umaczenie-tekstu/czeski-polski?q=sko%C5%99ice [data dostępu: 23.08.2023]
https://primumverbum.pl/slow-food/ [data dostępu: 29.08.2023]
https://www.eska.pl/slaskie/na-slasku-jemy-kreple-i-basta-paczki-niech-sobie-wcina-polska-aa-ZFyG-PSk5-N9MB.html [data dostępu: 13.06.2023]
https://www.rybnik.com.pl/wiadomosci,oto-zwyciezca-8222-najlepszo-rybnicko-zymla-8221-poznajcie-sekret-na-smaczna-i-chrupiaca-bulke,wia5-3273-24164.html [data dostępu: 13.06.2023]
https://www.tarnowskiegory.info/najlepsze-slaskie-ciasto-bedzie-miec-swoje-swieto-w-swierklancu-szykuje-sie-gyburstag-koloca [data dostępu: 17.06.2023]
https://ukol.pl/materialy-dla-bajs-zymla/ [data dostępu: 22.06.2024]
http://www.wkrainiesmakow.pl/desery-przepisy/190-kolacz-podhalanski.html [data dostępu: 27.12.2023
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-4769-6645
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
