Żemła, kołacz, krepel… – wokół dawnego słownictwa związanego z polem tematycznym JEDZENIE obecnego w śląszczyźnie

Beata Kiszka-Pytel

doi:10.31261/FL.2024.12.2.03

Published: 2024-10-30

Vol. 12 No. 2 (2024)

Żemła, kołacz, krepel... – around the old vocabulary related to the thematic field FOOD – present in the Silesian ethnolect

Beata Kiszka-Pytel

Section: Studies

https://doi.org/10.31261/FL.2024.12.2.03

Abstract

The aim of the article is to observe changes in the meaning of selected lexical archaisms that are still alive in the Silesian ethnolect, but have been forgotten or going out of use in the general Polish language, particularly those related to the traditional cuisine of the region. The research material was extracted from lexicographical works documenting regional vocabulary, i.e., Mały słownik gwary Górnego Śląska [Little Dictionary of Upper Silesian Dialects], part 1, Słownik gōrnoślōnskij gŏdki [Dictionary of Upper Silesian Godka], and confronted with the lexis collected in Mały słownik gwar polskich [Little Dictionary of Polish Dialects]. The considerations made in the study led to the following findings: the analysed lexical units, which previously enriched the active vocabulary in the general Polish language, still maintain their vitality in the Silesian ethnolect and often acquire new symbolic meaning. Moreover, a conflict between two contrasting cultural tendencies becomes evident – the departure of certain lexemes from the general Polish language into the passive vocabulary, as well as the return to tradition and a trend towards regionalism. The use of historical and linguistic analysis, as well as reference to National Corpus of Polish [Polish Language Corpus PWN], allowed to conclude about determining the limited scope of a given lexical unit.

Keywords:

lexis , lexical archaisms , etymology , Silesian ethnolect

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Kiszka-Pytel, B. (2024). Żemła, kołacz, krepel. – around the old vocabulary related to the thematic field FOOD – present in the Silesian ethnolect. Forum Lingwistyczne, 12(2), 1–11. https://doi.org/10.31261/FL.2024.12.2.03

Cited by / Share

References

Słowniki
Google Scholar

ESJP – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku. Pobrano 15 maja 2023 z: https://sxvii.pl
Google Scholar

KJP – Korpus Języka Polskiego PWN. Pobrano 12 czerwca 2023 z: https://sjp.pwn.pl/korpus
Google Scholar

MSGGŚ – Cząstka-Szymon, B., Ludwig, J., Synowiec, H. (red.). (2000). Mały słownik gwary Górnego Śląska. Wydawnictwo Leksykon.
Google Scholar

MSGP – Wronicz, J. (red.). (2010). Mały słownik gwar polskich. LEXIS.
Google Scholar

MSZP – Wysocka, F. (red.). (2003). Mały słownik zaginionej polszczyzny. LEXIS.
Google Scholar

SEJPBor – Boryś, W. (2010). Słownik etymologiczny języka polskiego. Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar

SGG – Kallus, B. (2015). Słownik gōrnoślōnskij gŏdki. Wydawnictwo Pro Loquela Silesiana.
Google Scholar

SGGZ – Kobylińska, J. (2001). Słownik gwary gorczańskiej (zagórzańskiej). Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Google Scholar

SGŚC – Wronicz, J. (red.). (2010). Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego. Wyd. 2. Galeria „Na Gojach”.
Google Scholar

SIJP – Arct, M. (1916). Słownik ilustrowany języka polskiego. T. 1–3. Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie.
Google Scholar

SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN. Pobrano 10 września 2022 z: https://sjp.pwn.pl/
Google Scholar

SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego. T. 1–11. Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

SL – Linde, M. S. B. (1807–1816). Słownik języka polskiego. Drukarnia Zakładu Ossolińskich.
Google Scholar

SPXVI – Mayenowa, R. M., Pepłowski, F. (red.). (1966– ). Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 1–37. Ossolineum, IBL PAN.
Google Scholar

SStp – Urbańczyk, S. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski. T. 1–11. Wydawnictwo IJP PAN.
Google Scholar

SW – (słownik warszawski) Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (red.). (1900–1927). Słownik języka polskiego. Warszawa.
Google Scholar

SWil – (słownik wileński) Zdanowicz, A., Bohusz Szyszko, M., Filipowicz, J., Tomaszewicz, W., Czepieliński, F., Korotyński, W., z udz. B. Trentowskiego (1861). Słownik języka polskiego. T. 1–2. Wilno.
Google Scholar

USJP – Dubisz, S. (red.). (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–4. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

WSJP – Żmigrodzki, P. (red.). Wielki słownik języka polskiego. Pobrano 12 czerwca 2023 z: https://wsjp.pl/
Google Scholar

Literatura
Google Scholar

Bochnakowa, A. (1984). Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Google Scholar

Bockenheim, K. (1998). Przy polskim stole. Wydawnictwo Dolnośląskie.
Google Scholar

Borejszo, M. (2007). Staropolska leksyka kulinarna. Prace Filologiczne, 53, 37–48.
Google Scholar

Burke, P. (2000). Historia i teoria społeczna. PWN.
Google Scholar

Drzał-Sierocka, A. (red.). (2014). W garnku kultury. Rozważania nad jedzeniem w przestrzeni społeczno-kulturowej. Wydawnictwo Katedra.
Google Scholar

Dźwigoł, R. (2013). O jedzeniu i pracy – na podstawie polskich przysłów. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 8, 62–72.
Google Scholar

Gotówka, A. (2015). Archaizmy leksykalne w gwarach góralskich (na przykładzie wybranego słownictwa rodzinnego). LingVaria, 10(19), 207–219.
Google Scholar

Handke, K. (1999). Pojęcie i termin „archaizm” na tle zawartości polskich leksykonów. W: M. Białoskórska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny (t. 5: Materiały VII
Google Scholar

Kolokwium Językoznawczego, Gorzów Wielkopolski 16–18 czerwca 1997 r., s. 9–20). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Google Scholar

Hentschel, G., Tambor, J., Fekete, I. (2022). Śląski lekt i jego użytkownicy. Rozpowszechnienie, postawy społeczne wobec śląszczyzny, żywotność germanizmów w lekcie śląskim. Peter Lang.
Google Scholar

Kasza, M. (2012). Słownik ilustrowany języka polskiego M. Arcta jako dzieło popularnonaukowe 1. połowy XX wieku. Język Polski, 92(1), 43–54.
Google Scholar

Krótki, Z. (2016). Staro- i średniopolskie nazwy ciast. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 11, 75–86.
Google Scholar

Łeńska-Bąk, K. (2010). O pokarmach, smakach i utraconych znaczeniach. Historia kultury sub specie culinaria. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Google Scholar

Łuc, I. (2007). Obraz kultury materialnej i duchowej Śląska Cieszyńskiego utrwalony w odapelatywnych nazwiskach XIX wieku. Onomastica, 61(1), 153–169.
Google Scholar

Michalska, L. (2014). Na landrynki godom szkloki, z owsa płatki – hawerfloki. Slow Food po Śląsku. W: M. Błaszkowska, K. Kleczkowska, A. Kuchta, M. Kuster, J. Malita, P. Pawlak, I. Pisarek, P. Waczyński (red.), Kultura jedzenia, jedzenie w kulturze (s. 152–159). AT Wydawnictwo.
Google Scholar

Młynarczyk, E. (2013). Nie święci garnki lepią. Obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Google Scholar

Piela, A. (2016). Pozorna tożsamość. Polskie tradycjonalizmy z semantycznym archaizmem. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Przęczek-Kisielak, S. (2021). „Brykała” – zasięg regionalny (krakowski?) i etymologia. Język Polski, 103 (2), 91–109.
Google Scholar

Przybylska, R., Przęczek-Kisielak, S. (2021). Staropolskie słownictwo związane z pieczywem. W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria: aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe (s. 37–56). Wydawnictwo Libron.
Google Scholar

Przymuszała, L., Świtała-Trybek, D. (2021). Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Google Scholar

Rak, M. (2021). Kulinarne kulturemy – podhalańskie, polskie, słowiańskie. Zarys problematyki. W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria: aspekty historycznojęzykowe, regionalne i kulturowe (s. 159–173). Wydawnictwo Libron.
Google Scholar

Stegner, T. (red.). (2003). W kuchni i za stołem. Dystanse i przenikanie kultur. Wydawnictwo Arche.
Google Scholar

Szczepański, M. S., Śliz, A. (2011). Mozaikowy region etniczny i jego społeczne metamorfozy: przypadek Górnego Śląska. Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa, 2, 232–249
Google Scholar

Tyrpa, A. (2022). Chleb w świetle polskiej frazematyki gwarowej. Prace Filologiczne, 77, 435–450.
Google Scholar

Witaszek-Samborska, M. (2005). Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Google Scholar

Żarski, W. (2008). Książka kucharska jako tekst. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Google Scholar

Źródła internetowe
Google Scholar

https://cukierniakrepel.pl/#xl_xr_page_index [data dostępu: 13.06.2023]
Google Scholar

https://gazeta.us.edu.pl/node/260171 [data dostępu: 27.12.2024]
Google Scholar

http://kolocz.info/ [data dostępu: 17.06.2023]
Google Scholar

https://pl.pons.com/t%C5%82umaczenie/polski-niemiecki/natron?bidir=1 [data dostępu: 23.08.2023]
Google Scholar

https://pl.pons.com/t%C5%82umaczenie-tekstu/czeski-polski?q=sko%C5%99ice [data dostępu: 23.08.2023]
Google Scholar

https://primumverbum.pl/slow-food/ [data dostępu: 29.08.2023]
Google Scholar

https://www.eska.pl/slaskie/na-slasku-jemy-kreple-i-basta-paczki-niech-sobie-wcina-polska-aa-ZFyG-PSk5-N9MB.html [data dostępu: 13.06.2023]
Google Scholar

https://www.rybnik.com.pl/wiadomosci,oto-zwyciezca-8222-najlepszo-rybnicko-zymla-8221-poznajcie-sekret-na-smaczna-i-chrupiaca-bulke,wia5-3273-24164.html [data dostępu: 13.06.2023]
Google Scholar

https://www.tarnowskiegory.info/najlepsze-slaskie-ciasto-bedzie-miec-swoje-swieto-w-swierklancu-szykuje-sie-gyburstag-koloca [data dostępu: 17.06.2023]
Google Scholar

https://ukol.pl/materialy-dla-bajs-zymla/ [data dostępu: 22.06.2024]
Google Scholar