Bilingwizm francusko-polski w perspektywie socjolingwistyki historycznej (na przykładzie korespondencji Marysieńki Sobieskiej)

Rafał Zarębski

doi:10.31261/FL.2025.13.1.11

Opublikowane: 2025-06-30

Tom 13 Nr 1 (2025)

Bilingwizm francusko-polski w perspektywie socjolingwistyki historycznej (na przykładzie korespondencji Marysieńki Sobieskiej)

Rafał Zarębski

Dział: Studia

https://doi.org/10.31261/FL.2025.13.1.11

Abstrakt

Celem artykułu było wskazanie najważniejszych cech bilingwizmu francusko-polskiego królowej Marysieńki Sobieskiej (Marii Kazimiery d’Arquien), obecnych w jej korespondencji. W analizie odwołano się do koncepcji zmiany językowej Williama Labova i socjolingwistki historycznej ujmującej język w ramach szerokiego kontekstu społecznego. Jako nadawca królowa w egodokumentach przybierała różne role społeczne, charakterystyczne dla polskiego społeczeństwa XVII i XVIII w. (np. córki, żony, matki, babki, szwagierki, przyjaciółki, właścicielki dóbr, przełożonej), z właściwymi sobie wykładnikami formalnymi, realizowanymi przy użyciu segmentów w języku polskim. Polszczyzna jako język drugi pojawia się w różnych pozycjach ramy delimitacyjnej analizowanych listów, pełniąc rozmaite funkcje. W konkluzji podkreślono fakt, że autorka dysponowała pełną kompetencją komunikacyjną w zakresie dwu języków, które stanowiły nierozerwalną, spójną całość.

Słowa kluczowe:

bilingwizm francusko-polski , egodokument , Maria Sobieska , socjolingwistyka historyczna

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Zarębski, R. (2025). Bilingwizm francusko-polski w perspektywie socjolingwistyki historycznej (na przykładzie korespondencji Marysieńki Sobieskiej). Forum Lingwistyczne, 13(1), 1–15. https://doi.org/10.31261/FL.2025.13.1.11

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.

Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.

1. Licencja

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.

2. Oświadczenie Autora

Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.

Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.

UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).

3. Prawa użytkownika

Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.

4. Współautorstwo

Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.

Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).

Bibliografia

Źródła
Google Scholar

Arch. – Archiwum Akt Dawnych, Archiwum Ordynacji Zamoyskich, sygn. 1165; Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, sygn. 5885/III, vol. 130.
Google Scholar

Kluczycki, F. (1880). Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego (t. 1). Akademia Umiejętności.
Google Scholar

Komaszyński, M. (1983). Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska królowa Polski 1641–1716. Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar

Listy, 1966 – Maria Kazimiera d’Arquien de la Grange. Listy do Jana Sobieskiego. L. Kukulski (oprac.). Czytelnik.
Google Scholar

Listy, 2019 – Listy Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich w Oławie (t. 1: Listy do synów z lat 1696–1704). A. Leyk, J. J. Sowa (red.). Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku.
Google Scholar

Listy, 2021 – Listy Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich w Oławie (t. 2: Listy do synów z lat 1697–1704). A. Czarniecka (red.), R. Zaborowski (tłum.). Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku.
Google Scholar

Targosz, K. (1997). Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich. Wydawnictwo Retro-Art.
Google Scholar

Żeleński-Boy, T. (1976). Marysieńka Sobieska. Wydawnictwo Lubelskie.
Google Scholar

Słowniki
Google Scholar

Linde, S. B. (1807–1914). Słownik języka polskiego. Drukarnia Zakładu Ossolińskich.
Google Scholar

Literatura
Google Scholar

Bell, A. (2013). The guidebook to sociolinguistics. Wiley-Blackwell. https//doi.org10.1002/9781394260874 DOI: https://doi.org/10.1002/9781394260874
Google Scholar

Blommaert, J. (2005). Discourse: A critical introduction. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511610295 DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511610295
Google Scholar

Borawski, S. (2000). Wprowadzenie do historii języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Borawski, S., Cybulski, M. (2021). Postęp i innowacyjność konwencjonalizująca potrzeba stabilności. Kontakty międzyetniczne i udział wzorów obcych w kształtowaniu standardów zachowań językowych. W: S. Borawski, M. Cybulski (red.), Historia języka polskiego jako doświadczenia wspólnotowego (t. 1, s. 123–157). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Google Scholar

Borawski, S., Furdal, A. (2003). Wybór tekstów do historii języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Brown, J. R. (2019). Historical heritage language ego-documents: From home, from away, and from below. Journal of Historical Sociolinguistics, 5(2), 20190023. https://doi.org/10.1515/jhsl-2019-0023 DOI: https://doi.org/10.1515/jhsl-2019-0023
Google Scholar

Cybulski, M. (2003). Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar

Cybulski, M. (2021). Obyczaje językowe Rzeczypospolitej szlacheckiej (od końca XV do połowy wieku XVIII). W: S. Borawski, M. Cybulski (red.), Historia języka polskiego jako doświadczenia wspólnotowego (t. 1, s. 95–121). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Google Scholar

Dąbrowska, A. (2018). Byli przed nami, uczyli przed nami. Nauczanie języka polskiego jako obcego (jpjo) – spojrzenie diachroniczne. W: A. Achtelik, K. Graboń (red.), W kręgu (glotto)dydaktyki (t. 5, s. 15–43). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Gajda, A. (2021). Początki i rozkwit szkolnictwa jezuickiego i pijarskiego – kariera retoryki w życiu publicznym i formach obyczajowych. W: S. Borawski, M. Uździcka (red.), Historia języka polskiego jako doświadczenia wspólnotowego (t. 2, s. 173–186). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Google Scholar

Hamers, J. F., Blanc, M. (1983). Bilingualité et bilinguisme. Mardaga.
Google Scholar

Hüning, M., Vogl, U., Moliner, O. (red.). (2012). Standard languages and multilingualism in European history. Benjamins. https://doi.org/10.1075/mdm.1 DOI: https://doi.org/10.1075/mdm.1
Google Scholar

Jahr, E. H. (2023). Recenzja dokonań naukowych w związku z wnioskiem o wszczęcie postępowania o nadanie tytułu doktora honoris causa KUL Profesorowi Peterowi Trudgillowi. W: Profesor Peter John Trudgill. Doktor Honoris Causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (s. 19–28). KUL (wersja angielska Review of the academic achievments of Professor Dr. Dr. h. c. mult. Peter Trudgill FBA to be awarded the title of Honorary Doctor by the John Paul II Catholic University of Lublin, p. 61–69).
Google Scholar

Janda, R. D., Joseph, B. D. (2003). On language, change, and language change – or, of history, linguistics, and historical linguistics. W: B. D. Joseph, R. D. Janda (red.), The handbook of historical linguistics. Blackwell. https://doi.org/10.1002/9780470756393.ch DOI: https://doi.org/10.1002/9780470756393
Google Scholar

Kalinowska, A., Tyszka, P. (red.). (2017). Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716) w kręgu rodziny, polityki i kultury. Zamek Królewski w Warszawie.
Google Scholar

Klemensiewicz, Z. (1956). Zagadnienia i założenia historii języka polskiego. Pamiętnik Literacki, 47(3), 86–137.
Google Scholar

Komaszyński, M. (1980). Epistolografia Marysieńki Sobieskiej. W: Z. J. Nowak (red.), Wśród zagadnień polskiej literatury barokowej (cz. 1: Światopogląd – genologia – topika, s. 60–72). Uniwersytet Śląski.
Google Scholar

Komaszyński, M. (1983). Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska królowa Polski 1641–1716. Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar

Labov, W. (1994). Principles of linguistic change (t. 1: Internal factors). Blackwell.
Google Scholar

Labov, W. (2001). Principles of linguistic change (t. 2: Social factors). Blackwell.
Google Scholar

Labov, W. (2007). Transmission and diffusion. Language, 83(2), 344–387. DOI: https://doi.org/10.1353/lan.2007.0082
Google Scholar

Leyk, A. (2019). Nota edytorska. W: A. Leyk, J. J. Sowa (red.), Listy Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich w Oławie (t. 1: Listy do synów z lat 1696–1704, s. 41–53). Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku.
Google Scholar

Ligara, B. (2010). Bilingwizm polsko-francuski Adama Mickiewicza. W stronę antropologii lingwistycznej. LingVaria, 2(10), 141–170.
Google Scholar

Ligara, B. (2011). Dwujęzyczność twórców literatury polskiej jako problem badawczy historii języka. LingVaria, 1(11), 165–178.
Google Scholar

Ligara, B. (2014a). Bilingwizm w tekście zapisany (cz. 1: Status lingwistyczny. Paradygmaty badawcze). LingVaria, 1(17), 149–169. https://doi.org/10.12797/LV.09.2014.17.10 DOI: https://doi.org/10.12797/LV.09.2014.17.10
Google Scholar

Ligara, B. (2014b). Bilingwizm w tekście zapisany (cz. 2: Wykładniki transkodowe. Gatunki). LingVaria, 2(18), 139–174. https://doi.org/10.12797/LV.09.2014.18.11 DOI: https://doi.org/10.12797/LV.09.2014.18.11
Google Scholar

Ligara, B. (2015). Une vie dans deux langues, le bilinguisme polonais-français de Zygmunt Krasiński à la lumière de son ɶuvre épistolaire et littéraire. Revue des Études Slaves, 86(4), 427–445. https://doi.org/10.4000/res.744 DOI: https://doi.org/10.4000/res.744
Google Scholar

Ligara, B. (2018). Badania bilingwizmu i wielojęzyczności wybitnych nosicieli języka w przestrzeni języka polskiego: nowa subdomena historii języka? W: M. Pastuch, M. Siuciak (współpr. K. Wąsińska i W. Wilczek) (red.), Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy (s. 97–108). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Masłej, D. (2020). Jak rodził się średniowieczny tekst. Tak zwane „Kazania augustiańskie” w perspektywie historycznojęzykowej. Wydawnictwo PSP.
Google Scholar

Masłej, D. (2023). Średniowieczne zabytki polsko-łacińskie jako przedmiot badań historycznojęzykowych. Perspektywy badawcze. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 355–369. https://doi.org/10.5604/01.3001.0054.2635 DOI: https://doi.org/10.5604/01.3001.0054.2635
Google Scholar

Miodunka, W. T. (2011). Między etniczno-genealogicznym a kulturowym rozumieniem narodu. O potrzebie historycznojęzykowych badań polszczyzny jako języka obcego i drugiego. LingVaria, 1(11), 179–204.
Google Scholar

Myers-Scotton, C. (2006). Multiple voices: An introduction to bilingualism. Blackwell. https://doi.org/10.1093/applin/aml055 DOI: https://doi.org/10.1093/applin/aml055
Google Scholar

Nevalainen, T. (2015). What are historical sociolinguistics? Journal of Historical Sociolinguistics, 1(2), 243–269. https://doi.org/10.1515/jhsl-2015-0014 DOI: https://doi.org/10.1515/jhsl-2015-0014
Google Scholar

Offord, D., Rjéoutski, V., Argent, G. (2018). The French language in Russia: A social, political, cultural, and literary history (Languages and culture in history). Amsterdam University Press. https://doi.org/10.1093/fs/knz167 DOI: https://doi.org/10.1515/9789048532766
Google Scholar

Offord, D. (2020). Sociolinguistics and history: An interdisciplinary view of bilingualism in imperial Russia. Journal of Historical Sociolinguistics, 6(1), 20180019 https://doi.org/10.1515/jhsl-2018-0019 DOI: https://doi.org/10.1515/jhsl-2018-0019
Google Scholar

Pahta, P., Skaffari, J., Wright, L. (2018). From historical code-switching to multilingual practices in the past. W: P. Pahta, J. Skaffari, L. Wright (red.), Multilingual practices in language history. English and beyond (s. 3–17). De Gruyter Mouton. https://doi-org.ezproxy.utu.fi/10.1515/9781501504945-001 DOI: https://doi.org/10.1515/9781501504945
Google Scholar

Scollon, R., Scollon, S. W. (2004). Nexus analysis: Discourse and the emerging internet. Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203694343 DOI: https://doi.org/10.4324/9780203694343
Google Scholar

Schendl, H., Wright, L. (red.). (2011). Code-switching in early English. De Gruyter. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110253368
Google Scholar

Stenroos, M., Mäkinen, M., Særheim, I. (red.). (2012). Language contact and development around the North Sea. Benjamins. DOI: https://doi.org/10.1075/cilt.321
Google Scholar

Szczepankowska, I. (2004). Studia nad polszczyzną epoki stanisławowskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Google Scholar

Targosz, K. (1997). Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich. Wydawnictwo Retro-Art.
Google Scholar

Topolski, J. (1994). Historia Polski od czasów najdawniejszych do 1990 roku. Wydawnictwo Kopia sp. z o.o.
Google Scholar

Trudgill, P. (2023). Wykład. Socjolingwistyka a sądy wartościujące w językoznawstwie. W: Profesor Peter John Trudgill. Doktor Honoris Causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (s. 39–47), KUL (wersja angielska: Lecture. Sociolinguistics and linguistics value-judgments, p. 81–88).
Google Scholar

Umińska-Tytoń, E. (1992). Polszczyzna potoczna XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Google Scholar

Urbańczyk, S. (1967). Polszczyzna Marysieńki Sobieskiej. Język Polski, 47, 168–173.
Google Scholar

Wal, M. J., van der, Rutten, G. (red.). (2013). Touching the past. Studies in the historical sociolinguistics of ego-documents (Advances in historical sociolinguistics 1). John Benjamins. DOI: https://doi.org/10.1075/ahs.1.01wal
Google Scholar

Weinreich, U. (1953). Languages in contact: Findings and problems. Mouton & Co.
Google Scholar

Wood, J. L. (2004). Text in context: A critical discourse analysis approach to Margaret Paston. W: T. Nevalainen, S.-K. Tanskanen (red.), Letter writing. Special issue of Journal of Historical Pragmatics, 5(2), 229–254. https://doi.org/10.1075/jhp.5.2.05woo DOI: https://doi.org/10.1075/jhp.5.2.05woo
Google Scholar

Wójcik, Z. (2021). Jan III Sobieski. PIW.
Google Scholar

Zarębski, R. (2022a). Bilingwizm francusko-polski w listach królowej Marysieńki – analiza strukturalna. Socjolingwistyka, 36, 161–175. https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.36.9 DOI: https://doi.org/10.17651/SOCJOLING.36.9
Google Scholar

Zarębski, R. (2022b). Polszczyzna we francuskich listach królowej Marysieńki – charakterystyka funkcjonalna i genologiczna. Świat i Słowo, 39(2), 155–170. https://doi.org/10.53052/17313317.2022.43 DOI: https://doi.org/10.53052/17313317.2022.43
Google Scholar

Ziembicki, W. (1934). Nieznane listy królowej Marji Kazimiery. Lwów.
Google Scholar

Żeleński-Boy, T. (1976). Marysieńka Sobieska. Wydawnictwo Lubelskie.
Google Scholar