Artykuł składa się z dwóch części. Pierwsza ma charakter sprawozdawczy i przedstawia koncepcję nowej syntezy historii języka polskiego, wypracowaną w ramach zadań Komisji Historii Języka Komitetu Językoznawstwa PAN. Zakłada się w niej opracowanie 3 tomów, z których pierwszy ma dotyczyć teorii i stosowanych w językoznawstwie historycznym metod, drugi ma być ujęciem chronologicznym, a trzeci ma pokazywać najważniejsze problemy w historii języka polskiego, zwłaszcza nieopisane dotąd w opracowaniach syntetycznych. Część druga artykułu ma charakter problemowy i dotyczy najistotniejszego dla opisu i badań diachronicznych pojęcia, jakim jest zmiana – rozumiana w tym przypadku szeroko i wielostronnie. Z jednej strony autorzy omawiają zmianę języka, proponując sposób jej rozumienia i opisu, z drugiej pokazują zmianę podejścia do badań historycznojęzykowych (na przykładzie badań nad językiem staropolskim). W zakończeniu autorzy przedstawiają swój pogląd na temat dalszych prac i poddają pod dyskusję pomysł opracowania tomu czwartego, który miałby przedstawić dzieje języka polskiego z uwzględnieniem odmian i wariantów języka, a także kontaktów polszczyzny z innymi językami. Odnoszą się także do sposobu skonstruowania bibliografii.

Artykuł poświęcono możliwościom osadzenia badań historycznojęzykowych w kontekście nowej humanistyki. Refleksją objęto: humanistykę cyfrową, zaangażowaną, kognitywną, posthumanistykę i humanistykę artystyczną. Obserwacje prowadzą do wniosków: (1) historia języka powinna być traktowana jako subdyscyplina lingwistyki stanowiąca źródło wiedzy o kulturze; (2) oprócz opisu i interpretacji zjawisk odnoszących się do samego języka i komunikacji, historia języka powinna dążyć do formułowania wniosków diagnostycznych i perspektywicznych, prowadzących do rozwiązania aktualnych problemów człowieka i świata; (3) koniecznym założeniem jest pielęgnowanie i pogłębianie otwarcia metodologicznego historii języka na inne dyscypliny i dziedziny nauki, (4) zgodnie z założeniami neohumanistyki historia języka powinna waloryzować badania jakościowe, w miarę możliwości i zależnie od tematu badawczego, umacniać je za pomocą danych ilościowych; (5) refleksja historycznojęzykowa w obrębie domen nowej humanistyki potwierdza ich krzyżowanie się, tym samym komplementarność i szansę na ujęcie holistyczne; (6) obserwacje włączające się w rozmaite nurty neohumanistyki są widoczne w badaniach nad językową współczesnością, co warto rozszerzyć na dociekania historyczne.

Artykuł poświęcony jest ewolucji semantycznej leksemów z pola pojęcia zabawa w ujęciu onomazjologicznym. Celem jest prezentacja projektu stworzenia modelu ewolucji semantycznej wyrazów na przykładzie leksemów z tego pola. Pozwoli to zweryfikować słuszność któregoś z dwóch teoretycznych poglądów na temat rozwoju znaczeniowego wyrazów – o jego regularności lub chaotyczności. Przedmiot badań stanowią wszystkie leksemy z pola w odróżnieniu od dotychczasowych diachronicznych analiz onomazjologicznych, które zajmują się tylko głównymi reprezentantami pojęcia. Analiza wymaga uwzględnienia różnych etymologicznie leksemów i dokładnego śledzenia losów wyrazów przez całą historię polszczyzny, odpowiednio do zmian kształtu kulturowego pojęcia zabawa. W analizie wykorzystana zostanie wypracowana w polskich badaniach historycznojęzykowych metoda synkretyczna, a podstawę materiałową stanowią korpusy tekstów wszystkich okresów rozwoju polszczyzny. Tekst poświęcony jest projektowi, więc wnioski są jedynie spodziewane, ostatecznie ma to być rozstrzygnięcie, czy ewolucja semantyczna wyrazów przebiega regularnie czy chaotycznie.

Celem autorki artykułu jest przedstawienie wybranych możliwości badawczych tkwiących w kategorii pamięci dla studiów historycznojęzykowych oraz omówienie relacji między lingwistyką pamięci i lingwistyką diachroniczną, zaprezentowanie ich miejsc wspólnych i odrębnych. Obie lingwistyczne subdyscypliny łączy wspólnota zainteresowań, a zwłaszcza ukierunkowanie na przeszłość, co warto wykorzystywać, aplikując wątki memorologiczne na płaszczyźnie dyskursologicznej, genologicznej, badań konkretnych tekstów czy w warstwie stylistyczno-leksykalnej studiów historycznojęzykowych. Dyscypliny językoznawcze – pamięciologiczna i diachroniczna – borykające się ze zbieżnymi problemami wynikającymi m.in. z braku bezpośredniej dostępności przedmiotu badań, mogą się od siebie wiele nauczyć. Pamięć może stać się również jednym z pojęć sterujących badaniami dziejów języka, co postulowała już Magdalena Pastuch (2018). Postrzeganie pamięci jako jednej z kategorii oglądu historii polszczyzny może być wzbogacone np. o refleksję nad zjawiskami poziomu tekstowego. Gatunki dyskursu wspomnieniowego zdają się w tym względzie materiałem szczególnie cennym, którego analiza daje wgląd zarówno w problematykę trwałości recepcji zdarzeń językowych lat młodości, jak i w język danego pokolenia.

Przedmiotem artykułu uczyniono zakończenia listów w korespondencji z XVII i XVIII w. W opisie zastosowano podejście pragmalingwistyczne, ściślej – opis z perspektywy aktów mowy oraz etykiety językowej. Celem badań jest przedstawienie zakończenia listu jako swoistego makro­aktu etykie­talnego, na który składają się pojedyncze mikroakty, realizujące różne intencje komunikacyjne. Bazę źródłową stanowi ok. 500 listów, autorstwa 73 osób stanu szlacheckiego. W toku analizy wykazano, że na zakończenie listu mogą się składać dwa typy mikroaktów: (1) akty fatyczne o funkcji pożegnania (zapowiedzi wygaszenia kontaktu oraz pożegnania symboliczne), (2) akty współtowarzyszące: ekspresywne (dodatnie wartościowanie partnera korespondencji, wyrażanie uczuć względem adresata), deklaratywne (oddanie się pod opiekę adresata, ofiarowanie usług adresatowi, samoidentyfikacja nadawcy) oraz performatywne (prośby). Wielość intencji wyrażanych w zakończeniu listu wynika ze strategicznego charakteru tego fragmentu tekstu epistolarnego. Nasilenie interakcyjności i gry grzecznościowej służy złagodzeniu negatywnego wrażenia wywołanego zakończeniem kontaktu ze strony nadawcy, a jednocześnie zaprojektowaniu kolejnych pozytywnych interakcji z adresatem.

Niniejszy artykuł jest poświęcony leksemowi szwermer, będącemu spolszczoną postacią niemieckiego rzeczownika Schwärmer, poświadczonemu w różnorodnych polskojęzycznych tekstach o charakterze religijnym powstałych w XVI w. (w tym w postylli Marcina Lutra). Celem podjętym w artykule jest ustalenie znaczenia leksemu szwermer w tym okresie i próba odpowiedzi na pytanie o to, czy rzeczownik ten należy uznać za przykład nazwy sekwatywnej (nazwy zwolenników i wyznawców religii i sekt, identyfikujące bądź nieidentyfikujące), czy ekspresywizmu (ekspresywne apelatywne nazwy osób). Rozważania oparto na analizie leksykalno-semantycznej z uwzględnieniem frekwencji i ekstensji tekstowej leksemu. Przeprowadzona analiza rzeczownika szwermer wykazała, że w piśmiennictwie XVI w. był to ekspresywizm o funkcji negatywnie wartościującej, którego najbliższym polskim ekwiwalentem był rzeczownik wartołeb. Ze względu na pochodzenie leksemu wskazano także na konieczność przeprowadzenia badań komparatystycznych, które będą uzupełnieniem przedstawionych wniosków.

Przedmiotem opisu są XIX-wieczne pieśni ludowe, które zazwyczaj stanowią źródła do badań dialektologicznych, podczas gdy – jak się okazuje – są istotnym materiałem źródłowym do opisu przemian socjolektów. Celem autora artykułu jest dowiedzenie potrzeby włączania utworów ludowych w kontekst rozważań na temat losów żargonu złodziejskiego. Autor założył, że badając dawne słownictwo należące do społecznych odmian języka i jednocześnie rejestrowane w źródłach o niejednolitym charakterze (utwory folklorystyczne, powieści tajemnic, opracowania popularnonaukowe), niezbędne jest przyjęcie szerokiej perspektywy oglądu problemu – niewykluczającej podejścia antropologicznego, uwzględniającej patrzenie na język jako narzędzie działalności komunikacyjnej, osadzone w konkretnych realiach kulturowych, historycznych i socjologicznych. Jak ujawnia opracowanie, stwarza to okazję do dyskusji nad niektórymi funkcjonującymi powszechnie tezami i teoriami na temat żargonu złodziejskiego – ot choćby w kwestii chronologii pojawienia się w nim jakichś form i znaczeń, zachodzenia zmian semantycznych, proweniencji części jednostek leksykalnych, ale też w sprawie coraz intensywniejszego procesu jego odtajniania, jego przedostawania się do innych odmian językowych.

Niniejszy artykuł jest ogólnym zarysem zjawisk językowych prowadzących do powstania synkretyzmu celownika i miejscownika w różnych językach słowiańskich, a w szczególności w słowackim, czeskim, ukraińskim, słoweńskim, serbskim oraz chorwackim. Innowacje te mogą być umotywowane zarówno semantycznie, gdzie powiązane są z kategorią żywotności, jak i morfologicznie, kiedy nastają jako efekt przebudowy systemu odmiany. W obu wypadkach mechanizmy powstawania synkretyzmu mają źródło w języku prasłowiańskim, jednak zmiany uwarunkowane morfologicznie częściej prowadzą do pełnego synkretyzmu, podczas gdy motywacja semantyczna utrzymuje tę innowację w obrębie paradygmatu rzeczowników męskich żywotnych.

Celem artykułu było wskazanie najważniejszych cech bilingwizmu francusko-polskiego królowej Marysieńki Sobieskiej (Marii Kazimiery d’Arquien), obecnych w jej korespondencji. W analizie odwołano się do koncepcji zmiany językowej Williama Labova i socjolingwistki historycznej ujmującej język w ramach szerokiego kontekstu społecznego. Jako nadawca królowa w egodokumentach przybierała różne role społeczne, charakterystyczne dla polskiego społeczeństwa XVII i XVIII w. (np. córki, żony, matki, babki, szwagierki, przyjaciółki, właścicielki dóbr, przełożonej), z właściwymi sobie wykładnikami formalnymi, realizowanymi przy użyciu segmentów w języku polskim. Polsz­czyzna jako język drugi pojawia się w różnych pozycjach ramy delimitacyjnej analizowanych listów, pełniąc rozmaite funkcje. W konkluzji podkreślono fakt, że autorka dysponowała pełną kompetencją komunikacyjną w zakresie dwu języków, które stanowiły nierozerwalną, spójną całość.

Przedmiot badań w niniejszym artykule stanowi relacja: historia języka polskiego – glottodydaktyka polonistyczna. Jest ona rozpatrywana w dwu ujęciach: (1) badawczym – jako relacja odrębnych nauk o wspólnym przedmiocie badań, mających własne cele, aparat pojęciowy, ale także
wzajemne źródła w zakresie niektórych koncepcji i metod badawczych, oraz (2) praktycznym – w zakresie związków między wiedzą o dziejach budowy i używania języka a nauczaniem i uczeniem się języka polskiego jako obcego i drugiego. Przedstawione rozważania miały na celu wykazanie znaczenia wzajemnych związków między zestawianymi subdyscyplinami. Wspólny obszar badawczy historii języka polskiego i glottodydaktyki stanowią dziś bowiem coraz częściej dostrzegalne, utrwalone w piśmie ślady używania języka polskiego. Istnieje także potrzeba włączania treści historycznojęzykowych w warsztat glottodydaktyczny, a szczególny akcent należałoby położyć na nauczanie polszczyzny i kultury polskiej w duchu zrozumienia wspólnego dziedzictwa słowiańskiego, do czego znajomość historii języka wydaje się konieczna.

Artykuł wyrasta z przekonania o konieczności intensywniejszego włączenia w optykę badań diachronicznych materiałów glottodydaktycznych dokumentujących dzieje nauczania języka polskiego jako obcego. Oglądem prowadzonym z perspektywy dyskursologicznej objęto w nim podręczniki do nauki polszczyzny pisane dla odbiorców anglojęzycznych od końca XIX do połowy XX wieku. Celem opracowania jest opis uwarunkowań społeczno-kulturowo-instytucjonalnych oraz tematyki polonistycznego dyskursu glottodydaktycznego w środowisku anglojęzycznym w przeszłości. Rekonesansowa analiza treści podręczników pozwoliła ustalić, że rozpowszechnianie znajomości języka polskiego w krajach anglojęzycznych motywowane było naukowo, integracyjnie oraz kulturowo. Czynnikiem budującym prestiż polszczyzny była też sytuacja polityczna Polski po roku 1918. Zakres i sposób prezentacji wiedzy o języku polskim odzwierciedla ówczesny stan wiedzy z zakresu metodyki nauczania języków nowożytnych. Dokonane obserwacje potwierdzają użyteczność dyskursologicznych analiz dawnych podręczników glottodydaktycznych, także w celu uzupełnienia wiedzy o prestiżu i funkcjonalnym zróżnicowaniu polszczyzny w przeszłości.

Głównym celem autorki artykułu jest przedstawienie stanu kształcenia historycznojęzykowego na podstawie porównania programów studiów na kierunku filologia polska realizowanych w dziesięciu polskich uniwersytetach w roku akademickim 2023/2024. Punktem odniesienia dla czynionych rozważań są wybrane opinie językoznawców na temat dydaktyki akademickiej przedmiotów historycznojęzykowych od 2000 r. Zebrane dane zostały omówione i zestawione, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, z raportem z 2014 r. opracowanym przez zespół ds. kształcenia lingwistyki przy Komitecie Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem Krystyny Kleszczowej. Porównanie obejmuje liczbę godzin przedmiotów historycznojęzykowych na studiach I i II stopnia, nauczane przedmioty oraz ich sekwencję w cyklu kształcenia. W kolejnej części artykułu autorka omówiła nowe możliwości kształcenia, jakie dają e-learning oraz narzędzia cyfrowe. Następnie przedstawiła nowy program kierunku filologia polska na I stopniu kształcenia w zakresie dydaktyki przedmiotów historycznojęzykowych wdrożony od roku akademickiego 2024/2025 na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w ramach tzw. Nowej Koncepcji Studiów.

Autor wychodzi z założenia o istnieniu w językoznawstwie dwóch zasadniczo odmiennych poglądów teoretyczno-metodologicznych: determinizmu oraz indeterminizmu. Pierwszy kierunek polega na ujęciu algorytmicznym, systemowym, komputacyjnym, a drugi – na ujęciu empiriocentrycznym, doświadczeniowym, fenomenologicznym. Choć formacje naukowe, ufundowane na pierwszym lub drugim ujęciu teoretycznym, są spolaryzowane, w rzeczywistości reprezentują one ambiwalentną naturę języka – jego charakterystyki, które w działalności językowej wzajemnie się uzupełniają. Konieczność zastosowania w badaniach lingwistycznych metodologii indeterminizmu wynika z faktu, że konstrukcje językowe w praktyce ulegają modyfikacji pod wpływem czynników, które mają charakter ekstralingwistyczny – w pierwszej kolejności pod wpływem ludzkiego doświadczenia. W związku z tym autor rozważa zjawisko aproksymacji jako podstawową zasadę działalności językowej, która warunkuje różnego rodzaju modyfikacje reguł językowych w zakresie gramatyki. Na przykładzie kategorii strony czasowników autor pokazuje, że za sprawą aproksymacji obowiązujące w systemie języka opozycje klas funkcjonalnych (strony czynnej i biernej) ulegają rozmyciu.

Celem autora niniejszego artykułu jest krótka analiza konceptualizacji pojęcia [JA] stanowiącego realizację pojęcia [JAŹŃ] przez społeczeństwa angielskie, polskie oraz włoskie. W ramach tego opracowania autor zwraca się ku językoznawstwu kognitywnemu, ze szczególnym uwzględnieniem podstawowych założeń gramatyki kognitywnej Ronalda Langackera oraz oraz wynikającego z nich obrazowania. Prymarnym zadaniem autora jest zbadanie procesów konceptualizacyjnych wspomnianego pojęcia, skupiając się przede wszystkim na tym, jak obrazowana jest scena poszczególnych wyrażeń językowych oraz jakie kryją się za nimi schematy przedkonceptualne i metafory konceptualne. Aby wykonać to zadanie, autor przeanalizuje przykłady, które na poziomie struktury powierzchniowej języka realizuje pojęcie [JA], zwłaszcza różne formy realizacji zaimków osobowych. Na tej podstawie zostaną przeanalizowane różnice między przykładami i sposobami realizacji pojęć w językach angielskim, polskim i włoskim. Wstępna analiza wykazała faktyczne różnice w tym, jak to [JA] realizuje się na poziomie nie tylko językowym, ale przede wszystkim konceptualnym, który stanowi o tym, w jaki sposób postrzegamy i funkcjonujemy w świecie pozajęzykowym. Zostały również wskazane potencjalne źródła tych różnic, które mogą stanowić punkt wyjścia dla kolejnych badań w przedmiotowym zakresie.