Słowo wstępne

Najważniejsze starcie rokoszu sandomierskiego — bitwa pod Guzowem — wzbudziło znaczące zainteresowanie Stolicy Apostolskiej. Nuncjusz papieski Francesco Simonetta, przebywający latem 1607 roku w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, poświęcił tej bitwie wiele uwagi. W trzech listach opisał genezę i przebieg bitwy oraz sytuację, jaka zaistniała po starciu. Pomimo subiektywnego nastawienia nuncjusza, wynikającego z jego przywiązania do stronnictwa królewskiego, jego relacja była rzetelna, co potwierdzają źródła historyczne i współczesne badania. Opis bitwy sporządzony przez Simonettę potwierdza, że Rzym interesował się wydarzeniami zachodzącymi w Polsce w czasie rokoszu sandomierskiego i pozwala spojrzeć na bitwę z innej perspektywy.

Rozwój opieki zdrowotnej w Katowicach następował stopniowo od drugiej połowy XIX wieku. Okres ten związany był z tworzeniem podstaw organizacyjnych w postaci struktur miejskich zajmujących się sprawami zdrowotnymi, koordynujących funkcjonowanie instytucji opieki zamkniętej i ambulatoryjnej oraz zadań realizowanych przez stacje opieki społecznej i służby odpowiedzialne za profilaktykę sanitarną. Wzrost liczby mieszkańców Katowic i sąsiednich wsi, a także ruchy migracyjne w rejonie przygranicznym, wymusiły konieczność wprowadzenia kontroli przestrzegania zasad sanitarnych, kontroli żywności i wody pitnej w celu ograniczenia ryzyka wysokiej zachorowalności i rozprzestrzeniania się epidemii. Specjalizacja w tym zakresie doprowadziła do rozwoju badań naukowych prowadzonych przez Instytut Sanitarny w Katowicach oraz objęcia młodzieży szkolnej badaniami profilaktycznymi. Postępujący rozwój aglomeracji wymusił tworzenie w mieście instytucji opieki zdrowotnej zdolnych zapewnić nie tylko pierwszą pomoc, ale także specjalistyczną hospitalizację. Mieszkańcy korzystali między innymi ze Szpitala Ojców Bonifratrów w Bogucicach, Szpitala Miejskiego i Szpitala św. Elżbiety. Członkowie Spółki Brackiej zatrudnieni w sąsiednich zakładach przemysłowych korzystali z opieki oferowanej przez szpitale polowe. Na przełomie XIX i XX wieku rozwijała się również inicjatywa prywatna, dzięki której w Katowicach powstawały prywatne kliniki lekarskie. Upowszechnienie dostępu do opieki zdrowotnej wiązało się także z rozwojem aptek, odpowiedzialnych za zaopatrywanie szpitali i klientów indywidualnych w leki, preparaty ziołowe i artykuły dostępne w aptekach. Na przełomie XIX i XX wieku w Katowicach powstały również różne formy miejskiej i charytatywnej opieki społecznej, które wspierały i uzupełniały działania systemu publicznej opieki zdrowotnej. Wśród takich organizacji były między innymi Kolumna Sanitarna oraz instytucje i fundacje zajmujące się sierotami i ubogimi. W proces tworzenia struktur opieki charytatywnej w Katowicach włączyły się także wspólnoty religijne.

Opisując stosunek pułkownika Stanisława Szeptyckiego, jako dowódcy różnych jednostek Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej, a szczególnie jako dowódcy Frontu Północno-Wschodniego, do wschodniej granicy Rzeczypospolitej, można stwierdzić, że jego podejście nie odbiegało od opinii prezentowanych przez większość ówczesnych działaczy niepodległościowych. Pokolenie Szeptyckiego walczyło o taką Polskę — w sensie terytorialnym — jaka została wymazana z mapy Europy w XVIII wieku. Innej Polski po prostu nie znali. Taki obraz przekazali im przodkowie, takiej Polski się uczyli i ona była w ich sercach. Dlaczego więc zabiegali o włączenie Śląska, który dawno temu został oderwany od narodu polskiego? Wierzyli, że naród będzie słaby bez solidnej bazy gospodarczej (złote jabłko w polskiej koronie — jak mawiał o tej ziemi Szeptycki), którą Górny Śląsk mógł stanowić dla Rzeczypospolitej, oraz bez dostępu do morza. Powstaje pytanie, czy pułkownik Szeptycki nie obawiał się, że duża liczba mniejszości narodowych w młodym państwie, świadomych swojej odrębności, osłabi naród i stanie się przyczyną wewnętrznych napięć. Wydaje się, że takich obaw nie wyrażał. Sam wychował się w domu rodzinnym w zróżnicowanym kulturowo środowisku, na terenach rosyjskich, uczył się i służył w armii wielonarodowej monarchii austro-węgierskiej, którą aż do 1918 roku traktował jako swoją ojczyznę polityczną, i był pewny, że odrodzona Polska może stać się podobną ojczyzną dla lojalnych obywateli innej niż polska narodowości.

Polityka okupacyjna władz niemieckich podczas I wojny światowej doprowadziła do odrodzenia ruchów narodowych na terytorium byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W końcowym okresie wojny aspiracje elit poszczególnych grup etnicznych, dążących do budowy własnych organizmów państwowych, stały się źródłem konfliktów. Przedmiotem rywalizacji stały się Wilno i Wileńszczyzna. Litwini dążyli do budowy państwa opartego na dominacji kultury i języka litewskiego, z Wilnem jako stolicą, sprzeciwiając się federacji z Polską. Uzyskali poparcie części polityków żydowskich w zamian za obietnicę wprowadzenia autonomii narodowo-kulturalnej, choć Żydzi z Wilna byli zwolennikami koncepcji państwa etnicznego, a nie narodowego. Społeczność polska była podzielona. Mniejszość opowiadała się za nawiązaniem do tradycji wielonarodowego państwa litewskiego, w którym uzasadnione byłoby współistnienie różnych języków, a odnowienie relacji Polski i Litwy chroniłoby kulturę polską i tworzyło potencjał do przeciwdziałania zagrożeniu ze strony Rosji. W polskim obozie dominowała jednak koncepcja inkorporacji Wileńszczyzny wraz z Wilnem do Polski. Najtrudniejszą sytuację miały elity białoruskie, które dążyły do budowy narodu obejmującego zarówno część Wileńszczyzny, jak i Mińska. Niewykształcona świadomość narodowa mas białoruskich oraz brak szerokiej warstwy inteligencji zmuszały białoruskich działaczy do poszukiwania wsparcia zewnętrznego w Rosji, Polsce i na Litwie. Jednak każde z sąsiednich państw miało interesy terytorialne, które kolidowały z aspiracjami białoruskimi. Zwolennicy Piłsudskiego, redagujący w 1919 roku w Wilnie Nasz Kraj, widzieli jedyną szansę na pogodzenie sprzecznych programów w koncepcji wielonarodowej Litwy związanej z Polską federacją. Nie udało im się jednak przekonać ani Litwinów, ani Białorusinów, ani nawet większości polskiego społeczeństwa w Wilnie do tego pomysłu.

Artykuł przedstawia rolę Kościoła katolickiego w edukacji młodzieży w okresie, gdy biskupem diecezji katowickiej (śląskiej) był ksiądz Arkadiusz Lisiecki. Tekst składa się z dwóch części. Pierwsza opisuje podstawy prawne funkcjonowania edukacji w województwie śląskim. Uwzględnia postanowienia statutu organicznego, konstytucji marcowej, konwencji górnośląskiej oraz konkordatu. Omawia również najważniejsze rozporządzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, mające istotny wpływ na życie szkolne. Druga część artykułu koncentruje się na praktycznej działalności Kościoła, dążącego do odgrywania kluczowej roli w wychowaniu młodzieży. Porusza kwestie związane z nomenklaturą szkolną, programem nauczania religii w szkołach, działalnością organizacji młodzieżowych i organizacji nauczycielskich. Wybrane aspekty ilustrują aktywność Kościoła w całym procesie edukacji młodego pokolenia.

Ubezpieczenie od bezrobocia wprowadzone w Polsce (także na terenie autonomicznego województwa śląskiego) ustawą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 18 lipca 1924 roku było pierwszym w historii ubezpieczeniem społecznym skierowanym do osób bezrobotnych. Początkowo obejmowało jedynie robotników, a następnie także pracowników umysłowych. Rola tego ubezpieczenia w województwie śląskim była duża (artykuł omawia jedynie ubezpieczenie od bezrobocia dla robotników, ponieważ bezrobocie wśród inteligencji nie osiągało znacznych rozmiarów, nawet w czasie wielkiego kryzysu), znacznie większa niż w innych rejonach Polski ze względu na przemysłowy charakter województwa. Tylko 13% społeczeństwa utrzymywało się tutaj z rolnictwa, leśnictwa i ogrodnictwa, reszta z przemysłu, handlu i usług. Klasa robotnicza w górnośląskiej części województwa stanowiła ponad 72% robotników. W polskim Śląsku bezrobocie w okresie międzywojennym miało charakter trwały. W czasie wielkiego kryzysu około połowa wszystkich bezrobotnych w kraju znajdowała się w województwie śląskim (ponad 100 tysięcy osób). Artykuł, oprócz omówienia ustawodawstwa dotyczącego ubezpieczenia robotników od bezrobocia (tj. zasad zawartych w ustawie z 18 lipca 1924 roku i jej kilku nowelizacjach dokonanych przez Sejm RP oraz innych zmian wprowadzonych rozporządzeniami Prezydenta i Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej), przedstawia także dane dotyczące liczby osób korzystających z tego świadczenia i jego wysokości w województwie śląskim w latach 1924–1928. Rozważania wskazują, że ta forma wsparcia ustawowego spełniała swoją funkcję w okresach niskiego bezrobocia. W czasie wielkiego kryzysu, gdy bezrobocie stało się masowe, liczba beneficjentów i wysokość świadczeń spadła, wzrosła natomiast rola wsparcia ze strony opieki społecznej i działalności charytatywnej. Ustawodawstwo dotyczące ubezpieczenia od bezrobocia w województwie śląskim zostało omówione w artykule jako przykład działań unifikacyjnych państwa. Był to jedyny rodzaj ubezpieczenia niesprawowanego przez Sejm Śląski, lecz przez władze centralne, które finansowały je w 50% (reszta środków pochodziła od pracodawców i pracowników, Skarb Sejmu Śląskiego nie ponosił żadnych kosztów). Regulacje prawne tego ubezpieczenia były tworzone i zmieniane przez Sejm RP oraz instytucje centralne.

Artykuł oparty został na nieznanej dotąd korespondencji majora Stefana Fabiszewskiego (byłego dowódcy Westerplatte) z krakowską pisarką Janiną Skowrońską-Feldmanową oraz żołnierzami walczącymi na Westerplatte we wrześniu 1939 roku: Ignacym Zarębskim i Stefanem Grodeckim. Major Fabiszewski oraz żołnierze z Westerplatte analizują militarne konsekwencje decyzji podejmowanych przez Dowództwo Wojskowej Składnicy Tranzytowej podczas siedmiodniowej obrony, ujawniając wiele nieznanych dotąd szczegółów, dotyczących przede wszystkim pracy radiostacji i jej obsługi.

Artykuł opisuje przebieg walk między Armią Czerwoną a Niemcami na Górnym Śląsku, których celem było między innymi zajęcie Bytomia. Ostatecznie Armia Czerwona wkroczyła do miasta 28 stycznia 1945 roku. Autor porusza kwestię zbrodni popełnionych przez żołnierzy radzieckich w Miechowicach oraz ich stosunku do miejscowej ludności. Szczegółowo opisano stan infrastruktury po wyzwoleniu, w tym budynków mieszkalnych, szkół, zakładów przemysłowych oraz transportu lokalnego. Na podstawie ankiet dotyczących strat wojennych autor przedstawia problem braku zasobów mieszkaniowych, wykorzystując między innymi relacje świadków. Analizuje również zniszczenia w przemyśle oraz plany nowych władz dotyczące jego odbudowy. Sytuacja w przemyśle ciężkim została zilustrowana dwoma tabelami zawierającymi dane o zmianach w liczbie kopalń i realizacji planów wydobycia. Tekst porusza także temat konkurencji na rynku pracy. Autor wnioskuje, że dzięki ciężkiej pracy ludności napływowej i miejscowej, wspieranej przez nowe władze komunistyczne, Bytom zdołał stosunkowo szybko się odbudować i stał się jednym z wiodących miast w regionie.

Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego otrzymało projekt „szkoły talentów” na początku lat 70. XX wieku. Jego celem było stworzenie specjalnej placówki edukacyjnej na poziomie szkoły podstawowej dla uczniów szczególnie uzdolnionych. Założenia i zasady funkcjonowania szkoły zostały ujęte w siedmiu punktach, w których znalazły się m.in. propozycja lokalizacji i związanych z nią kosztów, przewidywana liczba uczniów i klas. Szczególną uwagę zwrócono na cztery profile, które miały funkcjonować w szkole: humanistyczny, matematyczno-fizyczny, przyrodniczy i ogólny. Nadzór nad profilami mieli sprawować pracownicy naukowi Uniwersytetu Śląskiego. Ponieważ „Szkoła talentów” miała być przeznaczona dla uczniów o wyjątkowych zdolnościach, określono zasady rekrutacji i warunki, jakie musieli spełniać kandydaci. Projekt zasługuje na uwagę, gdyż w świetle ówczesnej polityki oświatowej był bardzo innowacyjny. Wpisywał się w nurt eksperymentów prowadzonych w innych krajach, zwłaszcza w ZSRR. Władze obawiały się jednak utworzenia wyselekcjonowanej grupy uczniów, co sprawiło, że projektanci zaczęli napotykać liczne trudności, a dodatkowo sytuację skomplikowała reorganizacja ministerstwa.

Symbolem i gwarancją trwałości wspólnoty parafialnej jest dekret erekcyjny biskupa diecezjalnego, wspólnota związana z określonym terytorium na stałe lub czasowo, własny proboszcz oraz odpowiednie miejsce święte przeznaczone do sprawowania kultu Bożego. Obszar, na którym rozwijały się dzielnice i osiedla w granicach Katowic, zawsze znajdował się w pobliżu parafii, a jego mieszkańcy należeli do jednego z kościołów parafialnych w Bogucicach, Czeladzi, Michałkowicach, Chorzowie Starym, Mikołowie i Tychach. Granice niektórych parafii w Katowicach były dawniej wyznaczane przez rzeki i strumienie, a obecnie także przez węzły komunikacyjne. Obserwując proces tworzenia nowych parafii w Katowicach, nasuwa się pytanie o źródła inicjatyw i sposób ich powstawania. Odpowiedzi należy szukać w analizie źródeł archiwalnych, z których wynika, że inicjatywy te pochodziły od mieszkańców, proboszczów parafii macierzystych lub kurii we Wrocławiu bądź Katowicach. Mieszkańcy Katowic zazwyczaj dążyli do skrócenia drogi do kościoła i pełniejszego uczestnictwa w życiu parafialnym. Motywy proboszczów dotyczyły chęci podniesienia poziomu życia religijnego wiernych. Do motywów okazjonalnych należały miejsca tragedii, jak w kopalniach „Kleofas” i „Wujek”, oraz pragnienie budowy świątyni zastępczej i utworzenia centrum kultu św. Anny w diecezji katowickiej. Obecnie 37 wspólnot parafialnych Kościoła rzymskokatolickiego, zlokalizowanych w 22 dzielnicach Katowic, należących do czterech dekanatów: Katowice Bogucice, Katowice Panewniki, Katowice Śródmieście i Katowice Załęże, posiada stabilizację prawną. Na ich terenie mieszka ponad 300 tysięcy wiernych, wśród których posługę duszpasterską sprawuje 276 duchownych.