Słowo wstępne

Zbiór dokumentów pergaminowych w Dziale Rękopisów Litewskiej Akademii Nauk jest największym, a zarazem najcenniejszym w trzech państwach bałtyckich. Łącznie obejmuje 1 412 pergaminów sporządzonych od XI do początku XX wieku. Do niedawna wykorzystywany był jedynie przez wąskie grono badaczy, głównie za pośrednictwem pierwszego tomu Kodeksu Dyplomatycznego Katedry i Diecezji Wileńskiej (oprac. J. Fijałek i W. Semkowicz, Kraków 1948) oraz Pergamentų katalogas autorstwa R. Jasasa, wydanego w 1980 roku. Na początku 2004 roku, pod patronatem UNESCO, zainicjowano projekt Parchment’s Digital Images Archive, który umożliwił utworzenie cyfrowego archiwum obejmującego 121 najstarszych dyplomów, wystawionych od końca XII wieku (pierwszy dokument datowany jest na ok. 1187–1193) do 1500 roku. Na przykładzie tego projektu i bazy danych umieszczonej dzięki niemu w Internecie artykuł ukazuje możliwości, jakie digitalizacja materiałów archiwalnych daje historykowi, w tym także mediewiście. Przedstawiono również układ i konstrukcję wileńskiego archiwum cyfrowego (http://www.mab.lt/parchments/index.html). Dodatkowo wybrane przykłady pozwoliły omówić możliwości wyszukiwania oraz korzystania z prezentowanych dokumentów.

Elekcja i koronacja Jana Sobieskiego na zawsze zmieniły status jego syna Jakuba, ponieważ stał się on księciem. Rodzice chcieli, aby przejął on tron Rzeczypospolitej, dlatego prowadzili politykę zmierzającą do tego celu. W tym celu szukali poparcia zarówno za granicą, jak i w kraju. Ceną była intensywna obecność na dworze, a także próby zaangażowania księcia w istotną rolę polityczną i wojskową, czego symbolem miał być jego udział w wyprawie wiedeńskiej, a następnie w Mołdawii. Fakt, że książę wziął udział w wyprawie w 1683 roku, zaowocował kontaktami z książętami Rzeszy, u boku których walczył z Turkami. Inną drogą do sukcesu księcia miał być intratny mariaż, który zapewniłby mu wsparcie osób, z którymi wszedłby w związki rodzinne. Te starania, mimo że były bardzo czasochłonne, zakończyły się małżeństwem z Jadwigą Elżbietą Neuburską, wywodzącą się z rodziny głęboko zakorzenionej w europejskiej scenie politycznej. Z jednej strony oznaczało to dla młodego Sobieskiego nadzieję na poparcie cesarza, z drugiej niemal uniemożliwiło współpracę polityczną z Francją. Niemniej jednak po śmierci ojca Jakub Sobieski szukał poparcia dla swojej kandydatury nie tylko w Wiedniu, ale także w Sztokholmie, Królewcu, a nawet planował polityczny zwrot, zabiegając o pomoc w Wersalu. Pomoc deklarował jego szwagier Maksymilian Emanuel Wittelsbach. Po niepowodzeniu w 1697 roku książę zaprzestał starań o odegranie poważnej roli politycznej. Liczył między innymi na objęcie księstwa Piombino, gdzie wymarła panująca dynastia. Podczas wojny północnej próbował z pomocą Karola XII zdobyć koronę Polski, co zakończyło się jego uwięzieniem. Okazało się, że żadne zagraniczne poparcie nie zagwarantuje Sobieskiemu stabilnej pozycji politycznej. Spowodowało to jednak niepokój Augusta II o szanse jego rodziny na przejęcie tronu Polski oraz głęboką niechęć wobec Jakuba, którego postrzegał jako rywala.

Andrzej Zamoyski nie był zaliczany do grona najbardziej wpływowych magnatów w Rzeczypospolitej. Jego postać zaczęto dostrzegać dopiero po 1795 roku, kiedy został uznany za wzorzec dobrego potentata, stanowiącego przeciwieństwo stereotypowo negatywnego wizerunku panów, którzy doprowadzili kraj do upadku. Dla pamiętnikarzy Andrzej Zamoyski był przykładem magnata pełnego cnót. Tak był przedstawiany we wspomnieniach osób, które były świadkami utraty niepodległości przez Polskę. Ich ocena ukazuje postać magnata daleką od negatywnego stereotypu dominującego w relacjach pamiętnikarskich. Warto jednak podkreślić, że poza kanonem „złych” magnatów wymienianych z imienia, potępiany potentat był zazwyczaj anonimowy. Pamiętnikarze tworzyli również pozytywne postacie panów, którzy mieli być wzorem dla współczesnych. Działania te podejmowano z myślą o przyszłości zniewolonego narodu. Kolejne pokolenie pamiętnikarzy — ci, którzy okres stanisławowski pamiętali jedynie mgliście lub znali go pośrednio — podtrzymywali tendencję do przedstawiania magnatów w opisany wyżej sposób. Pozytywni bohaterowie końca XVIII wieku zyskują na wartości, ale Andrzej Zamoyski rzadko pojawia się w tym kontekście. Jego miejsce zajmują inni — ci, którzy zasłynęli w okresie napoleońskim. Wśród tych autorów grupa „złych” magnatów również przechodzi metamorfozę, ale kanon „zdrajców” wydaje się bardziej trwały. Widoczna jest także chęć ukazania dobrego magnata, który dowodziłby, że współistnienie wszystkich grup społecznych jest możliwe. Choć zniknięcie postaci Andrzeja Zamoyskiego z pamięci potomnych jest zrozumiałe, to pominięcie go w pamiętnikach pisanych przed 1795 rokiem jest zaskakujące, podobnie jak surowa ocena tej postaci w relacjach z tamtego okresu, w których wspomina się go jedynie zdawkowo. Można to tłumaczyć specyfiką tych tekstów. Brakuje w nich dydaktyki moralnej, a jedynie odzwierciedlają działania ich autorów, nie przedstawiając jednoznacznie ani stereotypu „złego”, ani dobrego magnata.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest projekt monetarny starosty oryszkowieckiego Józefa Kostki Rostkowskiego. Projekt ten stanowił reakcję na królewski program reform zawarty w Uniwersale Augusta III zwołującym Sejm w 1760 roku. Józef Kostka Rostkowski zaproponował utworzenie Kompanii z kapitałem zakładowym w wysokości 10 milionów tynfów, wnoszonym przez: króla Augusta III, Skarb Rzeczypospolitej, przeora Zakonu Paulinów w Częstochowie oraz 9 800 szlachciców. Środki te miały umożliwić ponowne uruchomienie nieczynnych kopalń srebra oraz mennicę królewską zajmującą się biciem polskiej monety. Kapitał miał przynosić roczne oprocentowanie w wysokości 10 procent przez kolejnych 10 lat, po czym planowano wypłatę dywidendy. Choć projekt zakładał również realizację w trybie pozaparlamentarnym, w praktyce nie został zrealizowany.

Książę-biskup Wrocławia Georg Kopp był postacią kontrowersyjną z powodu swojego stosunku do ludności polskojęzycznej na Górnym Śląsku. Z jednej strony miał wielkie zasługi dla rozwoju życia religijnego i sieci parafii na terenie diecezji wrocławskiej. Z drugiej strony znany był z nieprzychylnego nastawienia do sprawy polskiej, w tym obecności języka polskiego w życiu publicznym Górnego Śląska, a także do polskiego ruchu narodowego, którego przywódcą był Wojciech Korfanty. Szczególnie interesującym źródłem do badania tych problemów jest prasa górnośląska wydawana w języku polskim. Niniejsza praca opiera się na tytułach prasowych reprezentujących różne orientacje polityczne: Katolik, Górnoślązak, Polak oraz Gazeta Robotnicza. W polskojęzycznej prasie górnośląskiej szeroka działalność polityczna i duszpasterska biskupa Wrocławia Georga Koppa była przedstawiana tylko częściowo. Wstępne badania źródłowe pokazują, że prasa interesowała się postacią biskupa Wrocławia jedynie w kontekście kwestii polskiej na Górnym Śląsku. Wynikało to z profilu i ideologicznych założeń poszczególnych tytułów prasowych. W różny sposób wspierały one starania Polaków o równe prawa językowe na Górnym Śląsku. Najwięcej miejsca Koppowi poświęcono w Katoliku, gdzie przedstawiano go w stosunkowo bezstronny sposób. Wynikało to z klerykalnego charakteru gazety, która zdecydowała się oddać szacunek biskupowi jako zwierzchnikowi Kościoła Śląskiego. Natomiast w Górnoślązaku i Polaku, ze względu na narodowy profil tych tytułów, kardynał był od początku krytykowany. Szczególnie w latach 1901–1905, kiedy polski ruch narodowy na Górnym Śląsku był najbardziej dynamiczny, gazety koncentrowały się głównie na tym temacie. W antyklerykalnej Gazecie Robotniczej natomiast ukazywało się niewiele informacji o kardynale Koppie, a w nielicznych artykułach, w których się pojawiał, przedstawiano go jako wyraźnie negatywną postać. Na podstawie analizy prasy można prześledzić ewolucję poglądów biskupa na sprawę polską na Górnym Śląsku. Analiza pokazuje także, że Katolik, w przeciwieństwie do Górnoślązaka, Polaka i Gazety Robotniczej, dostrzegał w osobie biskupa Koppa nie tylko narzędzie germanizacji, ale również podkreślał jego zasługi na polu pracy duszpasterskiej, w której był sprawiedliwy wobec ludności polskojęzycznej.

W artykule podjęto temat funkcjonujących w polsko-ukraińskich relacjach mitów historycznych, procesu ich formowania i wchodzenia w obieg społeczny. Autorka omówiła wpływ mitów, takich jak: idea jagiellońska, mit zjednoczonego narodu dawnego państwa polskiego, idea misji państwa polskiego na Wschodzie, idea Polski jako przedmurza chrześcijaństwa, mit Kresów Wschodnich itd., na współczesny obraz dziejów Ukrainy w polskich naukach historycznych od końca XIX wieku do lat 30. XX stulecia. Wspomniane mity wpłynęły na instrumentalną interpretację problemów związanych z Ukrainą i przyczyniły się do zaburzenia procesu historycznego. Politycy, historycy czy artyści pochodzący z obu krajów podtrzymywali negatywne ukraińsko-polskie mity historyczne, które — głęboko zakorzenione w kulturze — odgrywały istotną rolę w formowaniu się świadomości narodowej Polaków i Ukraińców. Nawet obecnie przezwyciężenie stereotypów narodowościowych sprawia trudności zarówno polskim, jak i ukraińskim historiografom. Są jednak i tacy intelektualiści, którzy działają zdecydowanie na rzecz pokonania narosłych przez wieki uprzedzeń obecnych we wzajemnym postrzeganiu się obu narodów.

W artykule omówiono warszawski okres w biografii wybitnego ukraińskiego historyka, polityka i postaci życia publicznego — Myrona Korduby (1876—1947), będący jednym z głównych etapów jego twórczości. Dzięki swej działalności naukowej w latach 1929—1939, piastowaniu stanowiska profesora Uniwersytetu Warszawskiego i reprezentowaniu ukraińskiego środowiska naukowego na Międzynarodowych Kongresach Nauk Historycznych (w Warszawie w 1933 roku i w Zurychu w roku 1938), badacz zaprezentował się jako historyk klasy europejskiej. Jego prace powstałe w okresie warszawskim ukazywały się w wiodących ukraińskich, niemieckich, polskich, francuskich i angielskich publikacjach. Korduba współtworzył również naukowe i kulturalne stowarzyszenia ukraińskie funkcjonujące wówczas w stolicy Polski, uczestnicząc w realizacji bilateralnych ukraińsko-polskich projektów, takich jak Komisja ds. Badań Problemów Polsko-Ukraińskich, powołana do życia przez Ukraiński Instytut Naukowy w Warszawie, czy periodyk (początkowo wychodził jako miesięcznik, potem — od 1933 roku — jako tygodnik) „Biuletyn Polsko-Ukraiński”, na którego łamach prezentował swe opinie na temat bolesnych kwestii we wzajemnych relacjach społeczeństw ukraińskiego i polskiego.

Celem artykułu jest przedstawienie historii powstania Rady Stosunków Międzynarodowych (Council on Foreign Relations, CFR) oraz ukazanie jej działalności mającej na celu kształtowanie celów polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych w latach 1921–1941. CFR to organizacja typu lobbystycznego, której członkami są politycy, naukowcy i biznesmeni. Choć pozornie jest jedną z wielu podobnych instytucji działających na terenie USA, dogłębne badania dowodzą, że jej wpływ na politykę międzynarodową Stanów Zjednoczonych był bezprecedensowy. W artykule omówiono wcześniejsze organizacje, takie jak „The Inquiry”, Amerykański Instytut Spraw Międzynarodowych oraz Rada Stosunków Międzynarodowych (w formie sprzed inkorporacji), które stały się podstawą utworzenia „właściwej” CFR Inc. W dalszej części pracy przedstawiono cele i formy działalności Rady, w tym powołanie czasopisma Foreign Affairs, a także źródła jej finansowania. Autorka skupiła największą uwagę na pracach realizowanych przez CFR w ramach projektu War and Peace Studies, którego celem było opracowanie nowych kierunków amerykańskiej polityki zagranicznej po I wojnie światowej, odejście od izolacjonizmu oraz redefinicja pojęcia „interesu narodowego”. Wykazano, że wpływ CFR na politykę zagraniczną USA — poprzez publikacje w Foreign Affairs, organizowanie „stałych konferencji”, przygotowywanie memorandum przez grupy badawcze w ramach projektu War and Peace Studies, a także poprzez powiązania personalne z Departamentem Stanu (wielu członków CFR pełniło jednocześnie funkcje w Departamencie Stanu) — w znacznym stopniu przyczynił się do przystąpienia Stanów Zjednoczonych do II wojny światowej. Opracowanie oparto na materiałach i dokumentach zgromadzonych przez autorkę podczas wstępnych badań archiwalnych w Narodowym Archiwum Administracji Archiwalnej w Waszyngtonie oraz w Mudd Manuscript Library w Princeton, a także na anglojęzycznych publikacjach dotyczących historii i działalności CFR.

Tematem niniejszego artykułu jest analiza opieki szpitalnej stacjonarnej w Katowicach w okresie międzywojennym. W dotychczasowej historiografii zagadnienie to nie cieszyło się dużym zainteresowaniem; dostępne są jedynie nieliczne opracowania, głównie opisujące sytuację społeczną II Rzeczypospolitej w tym czasie. Stosunkowo bogaty zbiór dokumentów przechowywany w Archiwum Państwowym w Katowicach pozwala na doprecyzowanie niektórych zagadnień wymagających szczegółowego omówienia, takich jak utrzymanie szpitali w tym okresie. W artykule postawiono dwie główne hipotezy badawcze. Pierwsza dotyczy niewystarczającej (choć stopniowo rosnącej) liczby personelu medycznego w Katowicach. Druga odnosi się do ogólnej liczby łóżek szpitalnych w katowickich placówkach — również wzrastającej — i wykazującej jeden z najwyższych wskaźników (na 10 000 mieszkańców) w porównaniu z innymi miastami Polski. W Katowicach funkcjonowało pięć głównych szpitali przypisanych do poszczególnych dzielnic miasta. Od momentu przyłączenia Górnego Śląska do Polski do końca lat 20. XX wieku można zaobserwować istotny wzrost liczby lekarzy w mieście. Przeprowadzono porównanie opieki szpitalnej stacjonarnej z innymi miastami Polski — m.in. z Poznaniem, który podobnie jak Katowice znajdował się wcześniej pod panowaniem niemieckim i miał zbliżoną sytuację społeczno-polityczną, a także z Warszawą, Łodzią i Krakowem. Analogiczne zestawienia dokonano na poziomie województw: śląskiego, poznańskiego, warszawskiego i pomorskiego. Początek lat 30. XX wieku nie dawał dobrych perspektyw dla rozwoju opieki szpitalnej zarówno w Katowicach, jak i w pozostałej części kraju, głównie z powodu kryzysu gospodarczego. W drugiej połowie lat 30. sytuacja szpitalnictwa w Katowicach uległa poprawie: większość placówek dysponowała nowoczesnym wyposażeniem, a liczba lekarzy nadal rosła.

Podział Górnego Śląska w 1922 roku pomiędzy dwa wrogie wobec siebie państwa postawił region w obliczu nowych wyzwań. Powstała sytuacja wymagała odpowiedzi ze strony lokalnych władz, które dążyły do stworzenia korzystniejszego wizerunku niż ten obserwowany po drugiej stronie granicy. Jednym z elementów tych działań była architektura. Plan budowy wyróżniających się obiektów, w połączeniu ze specyfiką gospodarczą regionu przemysłowego, doprowadził do wprowadzenia wieżowców do lokalnej przestrzeni architektonicznej. Pierwsze projekty „drapaczy chmur” powstały w 1927 roku w Hindenburgu (Zabrze) po stronie niemieckiej. Stanowiły one część większego projektu budowy reprezentacyjnego centrum miasta. Z inicjatywy architekta miejskiego Moritza Wolfa, autora jednej z koncepcji zagospodarowania centrum, do prac projektowych zaproszono trzech znanych niemieckich architektów: Hansa Poelziga, Maxa Berga i Paula Bonatza. Efektem ich działań były trzy różne wizje „Miasta” Zabrze, zwieńczone wieżowcem. Trudna sytuacja ekonomiczna miasta uniemożliwiła jednak realizację któregokolwiek z projektów. Budowa pierwszego „drapacza chmur” po stronie polskiej rozpoczęła się w 1929 roku. Budynek przy ul. Wojewódzkiej 23 w Katowicach, zaprojektowany przez Eustachego Chmielewskiego, był pionierskim przedsięwzięciem w dziedzinie budownictwa wieżowcowego na terenie Polski. Sukces inwestycji zachęcił lokalnych inwestorów do wznoszenia kolejnych wysokościowców. W 1934 roku ukończono budynek Urzędu Skarbowego w Katowicach, zrealizowany przez Urząd Wojewódzki Śląski, a w 1937 roku oddano do użytku siedzibę Komunalnej Kasy Oszczędności w Chorzowie. Wybuch II wojny światowej udaremnił realizację kolejnych inwestycji.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawienie wyników badań dotyczących tworzenia i działalności oddziałów Obrony Narodowej w województwie śląskim w latach 1937–1939. Szczególną uwagę poświęcono Rejonowi Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego 23 Dywizji Piechoty, który stanowił szczególną komórkę w całej strukturze Obrony Narodowej. Rejon ten, w przeciwieństwie do innych tego typu jednostek, swoim zasięgiem wykraczał poza granice administracyjne województwa śląskiego. Podległe mu sekcje obejmowały także województwa: kieleckie i krakowskie. W ten sposób dowództwo wojskowe, opierając się na korpusie oficerskim 23 Górnośląskiej Dywizji Piechoty, uzupełniało system obrony Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Zagłębia Dąbrowskiego i Zagłębia Chrzanowskiego. Śląskie oddziały Obrony Narodowej, stacjonujące poza województwem śląskim, określano mianem „śląskich”, gdyż tworzono je w oparciu o kadrę oficerską jednostek śląskich. W drugiej części artykułu przedstawiono ewolucję tych oddziałów na terenie województwa śląskiego. Poruszono kwestie ich szkolenia, uzbrojenia i zakwaterowania, jak również stosunek ludności śląskiej, w tym także niemieckiej, do organizowania jednostek Obrony Narodowej.

W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku na pierwszy plan wysunął się terytorialny ekspansjonizm III Rzeszy — państwa upokorzonego traktatem wersalskim. Po Anschlussie Austrii sytuacja międzynarodowa zaczęła się zaostrzać, szczególnie w rejonie Czechosłowacji. Próby aneksji Sudetów przez Niemcy wywołały gwałtowną reakcję zachodnich dyplomacji. Nie pozostała wobec tych wydarzeń obojętna prasa krakowska. Stolica Małopolski miała w tym okresie bardzo zróżnicowany rynek prasowy. Główne organy prasy prawicowej stanowiły dzienniki Czas i Głos Narodu. Największym dziennikiem pod względem objętości, nakładu i liczby czytelników był Ilustrowany Kuryer Codzienny, który oficjalnie deklarował bezstronność, choć w praktyce sympatyzował z obozem sanacyjnym. Poglądy umiarkowanej inteligencji lewicowej wyrażały Krakowski Kurier Poranny oraz jego edycja regionalna Krakowski Kurier Wieczorny. Organem Polskiego Stronnictwa Ludowego był tygodnik Piast, natomiast do prasy skrajnie lewicowej należał dziennik Naprzód. Licznie reprezentowana była także prasa mniejszości żydowskiej, z której najważniejszym tytułem był Nowy Dziennik. Wszystkie wymienione gazety, w większym lub mniejszym stopniu, relacjonowały wydarzenia związane z kryzysem sudeckim. Najszybszą i najobszerniejszą reakcję wykazał Czas, który jednak koncentrował się głównie na polskim interesie dotyczącym ewentualnego zajęcia Zaolzia. Samym postanowieniom układu monachijskiego poświęcono niewiele miejsca — podobnie było w przypadku Głosu Narodu. Paradoksalnie, niewiele uwagi poświęcił tej kwestii także Ilustrowany Kuryer Codzienny. Krakowski Kurier Poranny i Krakowski Kurier Wieczorny zareagowały z opóźnieniem, choć wykazywały umiarkowaną sympatię wobec Czechosłowacji. Układ monachijski nie doczekał się tam szerszego komentarza — kluczową sprawą była dla tych redakcji sprawa Zaolzia. Organy lewicy niemal całkowicie zignorowały temat układu. W relacjach prasowych pojawiały się natomiast liczne wzmianki o możliwym wybuchu wojny, co szczególnie widoczne było w tygodnikach Piast i Nowy Dziennik. Oba tytuły wyrażały obawy przed możliwymi roszczeniami terytorialnymi III Rzeszy wobec Polski.

Celem artykułu jest ukazanie wizerunku pierwszego komendanta obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka (Auschwitz) w latach 1940–1943. W pierwszej części przedstawiona została krótka biografia Rudolfa Hössa, mająca na celu zapoznanie czytelnika z podstawowymi faktami z życia komendanta KL Auschwitz-Birkenau. Główna, druga część artykułu stanowi charakterystykę jego wizerunku, przy czym nie oparto jej – jak dotychczas czyniono – na wspomnieniach, dziennikach czy innych źródłach publikowanych, lecz przede wszystkim na zeznaniach byłych więźniów obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, składanych przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Warszawie podczas procesu Rudolfa Hössa, który odbył się w dniach 11–29 marca 1947 roku. Podstawową bazę źródłową artykułu stanowią dokumenty z Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Ze względu na specyfikę źródeł autorka ukazuje oskarżonego w nieco odmiennym świetle niż dotychczas. Przedstawia jego stosunek nie tylko do więźniów, ale również do podległych mu esesmanów. Wizerunek Hössa ukazany został zarówno z perspektywy funkcjonariusza SS, jak i przeciętnego więźnia niemieckiego obozu koncentracyjnego. Szczególną uwagę poświęcono także sposobowi traktowania przez niego osób różnych narodowości – Polaków, Rosjan i Żydów. Równocześnie w artykule omówiono osobowość i poglądy oskarżonego z jego własnej perspektywy, wyrażone w pamiętniku Wspomnienia Rudolfa Hössa komendanta obozu oświęcimskiego. Dzięki zestawieniu obu punktów widzenia czytelnik może lepiej zrozumieć wielowymiarowość przedstawianych zagadnień.

Urszula Wenda należała do grupy lekarzy, którzy kierując się poczuciem odpowiedzialności za niesienie pomocy, niezależnie od konsekwencji, dobrowolnie byli świadkami wydarzeń z 16 grudnia 1981 roku w kopalni „Wujek”, kiedy brutalnie stłumiono strajk górników. Jej relacja jest jednym z rzadkich i poruszających świadectw lekarzy, którzy w pierwszych dniach stanu wojennego byli naocznymi świadkami starć robotników z oddziałami ZOMO, brutalności milicji, śmierci górników, a także poświęcenia lekarzy, pielęgniarek i ratowników udzielających pomocy rannym uczestnikom strajków. Urszula Wenda nie tylko niosła pomoc poszkodowanym, lecz również organizowała i mobilizowała personel medyczny oraz domagała się od dowodzących pacyfikacją funkcjonariuszy humanitarnego traktowania rannych.

recenzja książki

recenzja książki