Analiza zmienności pojęcia jako perspektywa dla semantyki historycznej

Beata Raszewska-Żurek

doi:10.31261/FL.2025.13.1.03

Opublikowane: 2025-06-03

2025

Analiza zmienności pojęcia jako perspektywa dla semantyki historycznej

Beata Raszewska-Żurek

Dział: Studia

https://doi.org/10.31261/FL.2025.13.1.03

Abstrakt

Artykuł poświęcony jest ewolucji semantycznej leksemów z pola pojęcia zabawa w ujęciu onomazjologicznym. Celem jest prezentacja projektu stworzenia modelu ewolucji semantycznej wyrazów na przykładzie leksemów z tego pola. Pozwoli to zweryfikować słuszność któregoś z dwóch teoretycznych poglądów na temat rozwoju znaczeniowego wyrazów – o jego regularności lub chaotyczności. Przedmiot badań stanowią wszystkie leksemy z pola w odróżnieniu od dotychczasowych diachronicznych analiz onomazjologicznych, które zajmują się tylko głównymi reprezentantami pojęcia. Analiza wymaga uwzględnienia różnych etymologicznie leksemów i dokładnego śledzenia losów wyrazów przez całą historię polszczyzny, odpowiednio do zmian kształtu kulturowego pojęcia zabawa. W analizie wykorzystana zostanie wypracowana w polskich badaniach historycznojęzykowych metoda synkretyczna, a podstawę materiałową stanowią korpusy tekstów wszystkich okresów rozwoju polszczyzny. Tekst poświęcony jest projektowi, więc wnioski są jedynie spodziewane, ostatecznie ma to być rozstrzygnięcie, czy ewolucja semantyczna wyrazów przebiega regularnie czy chaotycznie.

Słowa kluczowe:

analiza diachroniczna , ujęcie onomazjologiczne , ewolucja semantyczna , pojęcie zabawa

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Raszewska-Żurek, B. (2025). Analiza zmienności pojęcia jako perspektywa dla semantyki historycznej. Forum Lingwistyczne, 1–15. https://doi.org/10.31261/FL.2025.13.1.03

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.

Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.

1. Licencja

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.

2. Oświadczenie Autora

Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.

Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.

UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).

3. Prawa użytkownika

Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.

4. Współautorstwo

Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.

Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).

Bibliografia

Słowniki i korpusy
Google Scholar

DWDS – Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache. https://www.dwds.de
Google Scholar

KorBa – Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII w. (do 1772 r.). https://korba.edu.pl/query_corpus/
Google Scholar

Korpus polszczyzny XVI wieku. https://spxvi.edu.pl/korpus/
Google Scholar

Korpus PWN – Korpus języka polskiego PWN. https://sjp.pwn.pl/korpus
Google Scholar

Korpus staropolski – Korpus tekstów staropolskich. https://ijp.pan.pl/publikacje-i-materialy/zasoby/korpus-tekstow-staropolskich/
Google Scholar

Korpus tekstów XIX w. / Corpus of 19th century teksts. http://diaspol.uw.edu.pl/XIX
Google Scholar

SESł – Sławski, F. (1952–1982). Słownik etymologiczny języka polskiego (t. 1–5). Nakładem Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego.
Google Scholar

SJPDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego (t. 1–11). PWN.
Google Scholar

SPJS – Słownik pojęciowy języka staropolskiego. https://spjs.ijp.pan.pl/szukaj/index
Google Scholar

SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski (t. 1–34), K. Mrowcewicz, P. Potoniec (t. 35–38), Zakład Narodowy im. Ossolińskich (1966–1994), Instytut Badań Literackich (1995–2020).
Google Scholar

WSJP PAN – Żmigrodzki, P. (red.). (2007–). Wielki słownik języka polskiego PAN. https://wsjp.pl
Google Scholar

Literatura
Google Scholar

Brzozowska, D. (2009). Słownictwo polskiego dyskursu ludycznego i jego kulturowe konteksty. Tekst i Dyskurs – Text und Diskurs, 2, 149–161.
Google Scholar

Buttler, D. (1978). Rozwój semantyczny wyrazów polskich. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Google Scholar

Gruszczyński, W., Adamiec, D., Bronikowska, R., Wieczorek, A. (2020). Elektroniczny Korpus Tekstów Polskich z XVII i XVIII w. – problemy teoretyczne i warsztatowe. Poradnik Językowy, 8, 32–51.
Google Scholar

Grzegorczykowa, R., Piotrowska, A. E. (2011). Świat jest teatrem niekończących się zmagań o ludzką godność. Kształtowanie się pojęcia godności w dziejach polszczyzny. W: A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku (s. 79–148). Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Huizinga, J. (1938) (2007). Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Tłum. M. Kurecka, W. Wirpsza. Wydawnictwo Aletheia.
Google Scholar

Jaberg, K. (1901). Pejorative Bedeutungswandel im Französischen. Zeitschrift für romanische Philologie, 25, 561–601.
Google Scholar

Jaberg, K. (1903). Pejorative Bedeutungswandel im Französischen. Zeitschrift für romanische Philologie, 27, 25–71.
Google Scholar

Jaberg, K. (1905). Pejorative Bedeutungswandel im Französischen. Zeitschrift für romanische Philologie, 29, 57–71.
Google Scholar

Janowska, A. (2011). Polak żyje w wolności. Wolność indywidualna i społeczna w polszczyźnie. W: A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku (s. 417–444). Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Janowska, A. (2012). Zmiany pojęć jako impuls zmian znaczeniowych leksemów (na podstawie pojęcia umysł). W: M. Kuźmicki, M. Osiewicz (red.), W poszukiwaniu metod i obszarów badawczych. Nazywanie w historii języka polskiego (s. 25–35). Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Google Scholar

Janowska, A. (2013). Adaptacje nowych pojęć i ich konsekwencje leksykalne. Biblioteka Postscriptum Polonistycznego, 3, 143–152.
Google Scholar

Janowska, A. (2018). Źródła a typy badań historycznojęzykowych. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 74, 71–80.
Google Scholar

Janowska, A., Waśkowski, K. (2011). Krótkie rzeczy potrzebnych z strony wolności a swobód polskich zebranie. Wolność, swoboda, niepodległość. W: A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku. (s. 417–453). Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Janowska, A., Pastuchowa, M., Pawelec, R. (red.). (2011). Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku. Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Kleparski, G. (1990). Semantic change in English: A study of evaluative developments in the domain of HUMANS. Redakcja Wydawnictw KUL.
Google Scholar

Kleparski, G. (1999). Kierunki typologiczne w badaniach nad zmianą znaczeniową wyrazów. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 55, 77–91.
Google Scholar

Kleszczowa, K. (1989). Verba dicendi w historii języka polskiego. Zmiany znaczeń. Uniwersytet Śląski.
Google Scholar

Kleszczowa, K. (2010a). O kłamstwie po staropolsku. W: K. Waszakowa, T. Korpysz, J. Chojak (red.), Człowiek – słowo – świat (s. 334–341). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Google Scholar

Kleszczowa, K. (2010b). O prawdzie w dawnej polszczyźnie. W: I. Burkacka, R. Pawelec, D. Zdunkiewicz-Jedynak (red.), Słowa – kładki, na których spotykają się ludzie różnych światów (s. 387–396). Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Google Scholar

Krótki, Z. (2016). Z dziejów polskich przymiotników znaczących ‘chytry’. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 23(2), 83–98.
Google Scholar

Legomska, J. (2010). Państwo, naród, ojczyzna w dawnej polszczyźnie. Leksykalno-semantyczny opis pojęć. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Łaziński, M., Górski, R. L., Woźniak, M. (2023). Korpus XIX w. Uniwersytetu Warszawskiego i IJP PAN. LingVaria, 18(1(35)), 125–134.
Google Scholar

Meillet, A. (1921). Linguistique historique et linguistique generale. Editeur Édouard. Champion.
Google Scholar

Niewiara, A. (2003). Zmiany semantyczne w ujęciu panchronicznym. W: K. Kleszczowa, J. Sobczykowa (red.), Śląskie studia lingwistyczne (s. 115–122). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Opaliński, K., Potoniec, P. (2020). Korpus polszczyzny XVI wieku. Poradnik Językowy, 8, 17–31.
Google Scholar

Pastuchowa, M. (2011a). O mądrości, wszytkiego żywocie stworzenia. Mądrość i wyrazy bliskoznaczne w historii polszczyzny. W: A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku (s. 237–264). Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Pastuchowa, M. (2011b). Snuć miłość jak jedwabnik nić wnętrzem swym snuje […]. Językowe kształty miłości. W: A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku (s. 351–384). Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Pastuchowa, M. (2016). Wielonurtowość polonistycznych badań językoznawczych. Próba typologii. Postscriptum Polonistyczne, 2(18), 135–145.
Google Scholar

Paul, H. (1880). Prinzipien der Sprachgeschichte. Niemeyer.
Google Scholar

Pawelec, R. (2003). Dzieje sztuki. Leksemy i pojęcia. Wydano nakładem Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Google Scholar

Pawelec, R. (2011). Żywoty ludzi poczciwych, skarbu cnoty strzegących. Cześć i cnota. W: A. Janowska, M. Pastuchowa, R. Pawelec (red.), Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku (s. 149–174). Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Pawelec, R. (2019). Wrasta w serce i zatruwa krew. „Nienawiść” w języku polskim i mediach. Elipsa Dom Wydwaniczy.
Google Scholar

Pawelec, R. (2021). Szczury z „Dżumy” i siostra z „Przesłania”. „Pogarda” w języku polskim i mediach. Elipsa Dom Wydwaniczy.
Google Scholar

Puzynina, J. (1987). O rozwoju znaczeniowym psł. *klamati i polskiego kłamać. W: M. Basaj, W. Boryś, H. Popowska-Taborska (red.), Slawistyczne studia językoznawcze (s. 281–287). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Google Scholar

Puzynina, J. (1991). Co język mówi o prawdzie? W: M. Grochowski, D. Weiss (red.), „Words are physicians for an ailing mind”. For Andrzej Boguslawski on the occasion of his 60th birthday (s. 339–347). Verlag Otto Sagner.
Google Scholar

Puzynina, J. (1992). Język wartości. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Raszewska-Żurek, B. (2014a). O nietypowym rozwoju znaczeniowym w polszczyźnie – czasownik chędożyć. Acta Universitatis Wratislaviensis. Slavica Wratislaviensia, 159, 367–377.
Google Scholar

Raszewska-Żurek, B. (2014b). O znaczeniu i wartościowaniu psoty w historii polszczyzny. W: L. Bednarczuk, H. Chodurska, A. Mażulis-Frydel (red.), Polono-slavica in honorem Maria Wojtyła-Świerzowska (s. 281–297). Oficyna Wydawnicza Impuls.
Google Scholar

Raszewska-Żurek, B. (2014c). Z historii wyrazów – dowcip – o procesie zmiany znaczenia w polszczyźnie. W: M. Jakubowicz, B. Raszewska-Żurek (red.), Studia Borysiana. Etymologica, diachronica, slavica. W 75. rocznicę urodzin Profesora Wiesława Borysia (s. 407–426). Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy Instytutu Slawistyki PAN.
Google Scholar

Raszewska-Żurek, B. (2016). Zgoda w rozumieniu Polaków czasów staro- i średniopolskich. Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy Instytutu Slawistyki PAN.
Google Scholar

Raszewska-Żurek, B. (2024). O wybranych archaizmach w polskiej leksyce ludycznej. LingVaria, 19(1), 197–211.
Google Scholar

Reisig, K. (1839). Vorlesungen über Lateinische Sprachwissenchaft. Verlag von Lehnhold.
Google Scholar

Sieradzka-Baziur, B. (2017). Semantyka historyczna – zakres badań i ich wyniki. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica, 12, 226–237.
Google Scholar

Sieradzka-Baziur, B. (2020). Onomazjologiczny słownik online. Metodologia, zawartość oraz wykorzystanie w badaniach na przykładzie Słownika pojęciowego języka staropolskiego. Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/270658/edition/233563/content?&meta-lang=pl
Google Scholar

Sperber, H. (1922). Ein Gesetz der Bedeutungsentwicklung. Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur, 59(1/2), 49–82.
Google Scholar

Stern, G. (1921). Swift, swiftly and their synonyms: A contribution to semantic analysis and theory. Göteborgs Universitet.
Google Scholar

Szczepankowska, I. (2007). Czym jest „pojęcie” we współczesnym językoznawstwie? Białostockie Archiwum Językowe, 7, 169–183.
Google Scholar

Williams, J. (1976). Synaesthetic adjectives: A possible law of semantic change. Language, 52, 461–478.
Google Scholar

Woźniak, E. (2008). Czego można, a czego nie można dowiedzieć się o rozpaczy na podstawie słowników? Język Polski, 88(3), 181–191.
Google Scholar

Woźniak, E. (2011). Z warsztatu badacza semantyki historycznej – uwagi o metodzie i źródłach. W: B. Dunaj, M. Rak (red.), Badania historycznojęzykowe. Stan, metodologia, perspektywy (s. 71–79). Księgarnia Akademicka.
Google Scholar

Wronkowska-Dimitrowa, M. (2020). Z historii polskich leksemów dla znaczenia ‘bawić (się), zabawić (się), zabawa’ (w kontekście słowiańskim). W: M. Święcicka, M. Peplińska (red.), Miasto. Przestrzeń zróżnicowana kulturowo, językowo i społecznie (t. 8, s. 20–30). Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Google Scholar

Wundt, W. (1911). Völkerpsychologie: Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte (t. 2: Die Sprache). Verlag von Wilhelm Engelmann.
Google Scholar

Żmigrodzki, P., Bańko, M., Batko-Tokarz, B., Bobrowski, J., Czelakowska, A., Grochowski, M., Przybylska, R., Waniakowa, J., Węgrzynek, K. (red.). (2018). Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania. Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/edition/68631?id=68631&from=publication
Google Scholar

2025
Opublikowane: 2025-01-30

ISSN: 2449-9587

eISSN: 2450-2758

10.31261/FL

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego | University of Silesia Press

Licencja CC

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.

Prześlij tekst

Analiza zmienności pojęcia jako perspektywa dla semantyki historycznej

Abstrakt

Słowa kluczowe:

Beata Raszewska-Żurek

Informacje