Pamięć w badaniach historycznojęzykowych. Miejsca wspólne – miejsca własne

Joanna Przyklenk

doi:10.31261/FL.2025.13.1.10

Opublikowane: 2025-06-30

Tom 13 Nr 1 (2025)

Pamięć w badaniach historycznojęzykowych. Miejsca wspólne – miejsca własne

Joanna Przyklenk

Dział: Studia

https://doi.org/10.31261/FL.2025.13.1.10

Abstrakt

Celem autorki artykułu jest przedstawienie wybranych możliwości badawczych tkwiących w kategorii pamięci dla studiów historycznojęzykowych oraz omówienie relacji między lingwistyką pamięci i lingwistyką diachroniczną, zaprezentowanie ich miejsc wspólnych i odrębnych. Obie lingwistyczne subdyscypliny łączy wspólnota zainteresowań, a zwłaszcza ukierunkowanie na przeszłość, co warto wykorzystywać, aplikując wątki memorologiczne na płaszczyźnie dyskursologicznej, genologicznej, badań konkretnych tekstów czy w warstwie stylistyczno-leksykalnej studiów historycznojęzykowych. Dyscypliny językoznawcze – pamięciologiczna i diachroniczna – borykające się ze zbieżnymi problemami wynikającymi m.in. z braku bezpośredniej dostępności przedmiotu badań, mogą się od siebie wiele nauczyć. Pamięć może stać się również jednym z pojęć sterujących badaniami dziejów języka, co postulowała już Magdalena Pastuch (2018). Postrzeganie pamięci jako jednej z kategorii oglądu historii polszczyzny może być wzbogacone np. o refleksję nad zjawiskami poziomu tekstowego. Gatunki dyskursu wspomnieniowego zdają się w tym względzie materiałem szczególnie cennym, którego analiza daje wgląd zarówno w problematykę trwałości recepcji zdarzeń językowych lat młodości, jak i w język danego pokolenia.

Słowa kluczowe:

lingwistyka historyczna , lingwistyka pamięci , dyskurs pamięci , gatunek mnemoniczny , archiwum

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Przyklenk, J. (2025). Pamięć w badaniach historycznojęzykowych. Miejsca wspólne – miejsca własne. Forum Lingwistyczne, 13(1), 1–12. https://doi.org/10.31261/FL.2025.13.1.10

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.

Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.

1. Licencja

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.

2. Oświadczenie Autora

Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.

Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.

UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).

3. Prawa użytkownika

Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.

4. Współautorstwo

Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.

Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).

Bibliografia

Literatura
Google Scholar

Assmann, A. (2013). Kanon i archiwum. Tłum. A. Konarzewska. W: A. Assmann, Między historią a pamięcią (s. 74–88). Red. i posłowie M. Saryusz-Wolska. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323514497
Google Scholar

Borawski, S. (2005). Podstawy idei poznawczej nad dziejami używania języka. Esej o diachronii. W: S. Borawski (red.), Rozprawy o historii języka polskiego (s. 13–61). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Google Scholar

Bronder, A. (2018). (Nie)świętość – o kategorii świętości w pamięci gatunków epigramatycznych (na materiale epigramatów staropolskich i memów internetowych). W: H. Leleń, T. Żurawlew (red.), Święci i świętość w języku, literaturze i kulturze (s. 185–198). Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”.
Google Scholar

Chlebda, W. (2012). Pamięć ujęzykowiona. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Tradycja dla współczesności (t. 6: Pamięć jako kategoria rzeczywistości kulturowej, s. 109–119). Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Google Scholar

Chlebda, W. (2018). Pamięć a język. Zarys relacji. W: W. Czachur (red.), Pamięć w ujęciu lingwistycznym. Zagadnienia teoretyczne i metodyczne (s. 56–67). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. https://doi.org/10.31338/uw.9788323530077.pp.56-68 DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323530077.pp.56-68
Google Scholar

Chlebda, W. (2019). Jak historia odkłada się w pamięci, jak pamięć odkłada się w języku. Etnolingwistyka, 31, 55–72. http://doi.org/10.17951/et.2019.31.55 DOI: https://doi.org/10.17951/et.2019.31.55
Google Scholar

Czachur, W. (2018). Lingwistyka pamięci. Założenia, zakres badań i metody analizy. W: W. Czachur (red.), Pamięć w ujęciu lingwistycznym. Zagadnienia teoretyczne i metodyczne (s. 7–55). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323530077.pp.7-55
Google Scholar

Czapliński, P. (2017). Sploty. Teksty Drugie, 1, 9–17. https://doi.org/10.18318/td.2017.1.1 DOI: https://doi.org/10.18318/td.2017.1.1
Google Scholar

Derrida, J. (2016). Gorączka archiwum. Impresja freudowska. Przeł. J. Momro. Instytut Badań Literackich PAN.
Google Scholar

Dobrzyńska, T. (2018). Pamięć – z perspektywy badań tekstu i dyskursu. W: W. Czachur (red.), Pamięć w ujęciu lingwistycznym. Zagadnienia teoretyczne i metodyczne (s. 94–113). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. https://doi.org/10.31338/uw.9788323530077.pp.94-113 DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323530077.pp.94-113
Google Scholar

Draaisma, D. (2010). Fabryka nostalgii. O fenomenie pamięci wieku dojrzałego. Przeł. E. Jusewicz-Kalter. Wydawnictwo Czarne.
Google Scholar

Duda, B., Przyklenk, J. (2024). „Myśmy byli przesyceni tą historią, którą nam przekazywano…”. Między językiem perswazji wojennej a językiem narracji wspomnieniowej – miejsca wspólne. Stylistyka, 34, 283–301.
Google Scholar

Duszak, A. (1998). Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Feindt, G., Krawatzek, F., Mehler, D., Pestel, F., Trimçev, R. (2014). Entangled memory: Toward a third wave in memory studies. History and Theory, 52, 24–44. https://doi.org/10.1111/hith.10693 DOI: https://doi.org/10.1111/hith.10693
Google Scholar

Foucault, M. (1977). Archeologia wiedzy. Przeł. A. Siemek. Państwowy Instytut Wydawniczy.
Google Scholar

Fromholt, P., Mortensen, D., Torpdahl, P., Bender, L., Larsen, P., Rubin, D. (2003). Life-narrative and word-cued autobiographical memories in centenarians. Comparisons with 80-year-old control, depressed, and dementia groups. Memory, 11(1), 81–88. https://doi.org/10.1080/741938171 DOI: https://doi.org/10.1080/741938171
Google Scholar

Gruszczyński, W., Adamiec, D., Bronikowska, R., Wieczorek, A., (2020). Elektroniczny korpus tekstów polskich z XVII i XVIII w. – problemy teoretyczne i warsztatowe. Poradnik Językowy, 8, 32–51. DOI: https://doi.org/10.33896/PorJ.2020.8.3
Google Scholar

Halbwachs, M. (2008). Społeczne ramy pamięci. Przeł. M. Król. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Google Scholar

Janssen, S. M. J., Chessa, A., Murre, J. (2005). The reminiscence bump in autobiographical memory: Effects of age, gender, education, and culture. Memory, 13(6), 658–668. https://doi.org/10.1080/09658210444000322 DOI: https://doi.org/10.1080/09658210444000322
Google Scholar

Kalaga, W. (2012). Pamięć, interpretacja, tożsamość. Teksty Drugie, 1−2, 59−73.
Google Scholar

Kończal, K., Wawrzyniak, J. (2011). Polskie badania pamięcioznawcze. Tradycje, koncepcje, (nie)ciągłości. Kultura i Społeczeństwo, 55(4), 11−63. https://doi.org/10.35757/KiS.2011.55.4.2 DOI: https://doi.org/10.35757/KiS.2011.55.4.2
Google Scholar

Kurz, I. (2014). Archiwum. W: M. Saryusz-Wolska, R. Traba (red.), Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci (s. 45–51). Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Google Scholar

Lavabre, M.-C. (2014). Między historią a pamięcią. W poszukiwaniu metody. W: K. Kończal (red.), (Kon)teksty pamięci. Antologia (s. 53–63). Narodowe Centrum Kultury. https://doi.org/10.26774/rzz.188 DOI: https://doi.org/10.26774/rzz.188
Google Scholar

Markowska-Fulara, H. (2019). „Zwrot archiwalny” w literaturoznawstwie polskim – teoria, praktyka, perspektywy. W: A. Hellich, H. Markowska-Fulara, J. Potkański, Ł. Żurek (red.), Filozofia filologii (s. 243–254). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. https://doi.org/10.31338/uw.9788323541622.pp.243-254 DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323541622.pp.243-254
Google Scholar

Masłej, D. (2020). Jak rodził się średniowieczny tekst. Tak zwane Kazania augustiańskie w perspektywie historycznojęzykowej. Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
Google Scholar

Niewiara, A. (2019). Imagologia. Pamięć zbiorowa, umysł i kultura. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. https://doi.org/10.11649/sfps.2324 DOI: https://doi.org/10.11649/sfps.2324
Google Scholar

Nijakowski, L. M. (2014). Dyskurs. W: M. Saryusz-Wolska, R. Traba (red.), Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci (s. 102–106). Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Google Scholar

Pastuch, M. (2018). Pamięć jako pojęcie sterujące badaniem dziejów języka. W: M. Hawrysz, M. Uździcka (red.), Wokół dziejów używania polszczyzny – wspólnoty, potrzeby, zachowania komunikatywne (s. 275–283). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Google Scholar

Pomian, K. (2006). Historia. Nauka wobec pamięci. Tłum. M. Abramowicz. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Google Scholar

Pułaczewska, H. (2021). Adolescence as a “critical period” in the heritage language use. Polish in Germany. Open Linguistics, 7, 301–315. https://doi.org/10.1515/opli-2021-0019. DOI: https://doi.org/10.1515/opli-2021-0019
Google Scholar

Rejter, A. (2017). Nazwy własne w literaturze a pamięć kulturowa. Język Polski, 3, 48–55. https://doi.org/10.31286/JP.97.3.4 DOI: https://doi.org/10.31286/JP.97.3.4
Google Scholar

Rejter, A. (2018): Historyk języka jako tropiciel śladów. W: M. Hawrysz, M. Uździcka (red.), Wokół dziejów używania polszczyzny – wspólnoty, potrzeby, zachowania komunikatywne (s. 299–309). Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Google Scholar

Ricoeur, P. (2006). Pamięć, historia, zapomnienie. Przeł. J. Margański. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”.
Google Scholar

Roszak, S. (2004). Archiwa sarmackiej pamięci. Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg silva rerum w kulturze Rzeczypospolitej XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Google Scholar

Rubin, D. C., Rahhal, T. A., Poon, L. W. (1998). Things learned in early adulthood are remembered best. Memory and Cognition, 26(1), 3–19. DOI: https://doi.org/10.3758/BF03211366
Google Scholar

Ruszkowski, M. (2015). Kategoria pokolenia w polskich badaniach językoznawczych (stan obecny i perspektywy). Respectus Philologicus, 27(32), 147–155. https://doi.org/10.15388/RESPECTUS.2015.27.32.14 DOI: https://doi.org/10.15388/RESPECTUS.2015.27.32.14
Google Scholar

Rypel, A. (2017). Pamięć, ale jaka? – teksty edukacyjne jako nośniki pamięci ideologicznie nacechowanej. W: B. Morzyńska-Wrzosek, M. Kurkiewicz, I. Szczukowski (red.), Tożsamość. Kultura. Nowoczesność (t. 2: Czas, pamięć, s. 399–414). Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Google Scholar

Saryusz-Wolska, M. (2009). Wprowadzenie. W: M. Saryusz-Wolska (red.), Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (s. 7–38). Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”.
Google Scholar

Saryusz-Wolska, M. (2020). Przeszłość i przyszłość badań pamięci. Czy potrzebujemy nowej dyscypliny? Politeja, 17(2(65)), 11–24. https://doi.org/10.12797/Politeja.17.2020.65.01 DOI: https://doi.org/10.12797/Politeja.17.2020.65.01
Google Scholar

Wąsińska, K. (2018). Język jako archiwum kulturowe – konteksty śląskiej dydaktyki polonistycznej (na przykładzie „Dworzanina polskiego” Łukasza Górnickiego). W: M. Pastuch, M. Siuciak (współpr. K. Wąsińska, W. Wilczek) (red.), Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy (s. 599–604). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Wichrowska, E. (2021). Badacz w archiwum i archiwum badacza. Paradoks archiwalny. Pamiętnik Literacki, 2, 289–299. https://doi.org/10.18318/pl.2021.2.20 DOI: https://doi.org/10.18318/pl.2021.2.20
Google Scholar

Wilk, B. (2017). Archiwum miejscem pamięci o ludziach nauki i kultury. Zarządzanie w Kulturze, 2(18), 195–217. https://doi.org/10.4467/20843976ZK.17.012.7104 DOI: https://doi.org/10.4467/20843976ZK.17.012.7104
Google Scholar

Wójcicka, M. (2019a). Gatunek pamięci zbiorowej. Rekonesans. Stylistyka, 28, 79–90. https://doi.org/10.25167/Stylistyka28.2019.6 DOI: https://doi.org/10.25167/Stylistyka28.2019.6
Google Scholar

Wójcicka, M. (2019b). Mem internetowy jako multimodalny gatunek pamięci zbiorowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. https://doi.org/10.24917/20831765.16.21 DOI: https://doi.org/10.24917/20831765.16.21
Google Scholar

Wójcicka, M. (2020). Reprodukcja wytworów i praktyk jako warunek pamięci zbiorowej. W: W. Chlebda, J. Tarsa (red.), Frazeologia a reprodukowalność w teorii i w praktyce komunikacyjnej. Problemy – metody analizy – opis (t. 6, s. 145–163). Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Google Scholar

Wójcicka, M. (2023). Medialne dyskursy (nie)pamięci zbiorowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Google Scholar

Wyka, K. (1977). Pokolenia literackie. Wydawnictwo Literackie.
Google Scholar