Wstęp

Przedmiotem zainteresowania autora są działania C. Scriboniusa Curiona podczas sesji Senatu 1 marca 50 r. p.n.e., na której uniemożliwiono pozbawienie C. Juliusza Cezara stanowiska namiestnika prowincji galijskich. W rezultacie wspomniana sesja, mimo długich i starannych przygotowań, a także mimo że została zwołana wyłącznie w celu rozwiązania tego konkretnego problemu, zakończyła się fiaskiem. Działania Curiona doprowadziły do niepowodzenia wszelkich wysiłków podjętych przez Pompejusza i jego sojuszników z kręgu optymatów, którzy stali za organizacją tej sesji już w poprzednim roku. Trybun ludowy przyczynił się także do zaostrzenia konfliktu między Cezarem z jednej strony a Pompejuszem i jego stronnictwem z drugiej, a także do przedłużenia politycznych sporów związanych z tą kwestią aż do początku stycznia 49 r. p.n.e. Z tego powodu C. Scribonius Curio miał swój udział w wybuchu wojny domowej między Cezarem a Pompejuszem i jego sojusznikami. W tym kontekście należy postrzegać interwencję Curiona, trybuna ludowego, podczas tej sesji Senatu jako wydarzenie o ogromnym znaczeniu. Było to również pewnego rodzaju polityczne arcydzieło, gdyż Curio, uniemożliwiając odebranie Cezarowi namiestnictwa prowincji galijskich, umożliwił mu dalszą obronę swojej pozycji w państwie. Zorganizował swoje działania w taki sposób, aby nie dać przeciwnikom Cezara pretekstu do natychmiastowego zastosowania wcześniej przygotowanych wobec niego sankcji. Zamiast tego doprowadził do ujawnienia rzeczywistych zamiarów Pompejusza i jego sojuszników z kręgu optymatów. Celem autora jest zatem wyjaśnienie wszystkich istotnych i dostępnych aspektów działań podjętych przez C. Scriboniusa Curiona, trybuna ludowego, podczas sesji Senatu 1 marca 50 r. p.n.e., a w szczególności ustalenie, czy w celu storpedowania planów przeciwników Cezara skorzystał on z prawa weta, które było wówczas przywilejem trybuna ludowego. Problem polega na tym, że postawa i działania Curiona podczas tej konkretnej sesji nie zostały jak dotąd jednoznacznie i w pełni wyjaśnione w literaturze przedmiotu. Wielu badaczy nie przywiązuje do tej kwestii wystarczającej wagi, podczas gdy inni, nie opierając swoich wniosków na dogłębnej analizie materiału źródłowego, sugerują, że tego dnia Curio zapobiegł utracie przez Cezara prowincji galijskich właśnie poprzez zastosowanie intercesji. Nie odpowiada to jednak temu, co wydarzyło się później w związku z konfliktem między Pompejuszem, jego optymackimi sojusznikami i Cezarem. Po przeanalizowaniu polityki stron zaangażowanych w ten spór, materiału źródłowego oraz komentarzy badaczy zajmujących się tym zagadnieniem, autor doszedł do wniosku, że sposób przedstawienia działań Curiona podjętych podczas tej kluczowej sesji Senatu w literaturze przedmiotu pozostawia wiele do życzenia. Wykazał również, że Curio w żaden sposób nie mógł osiągnąć swojego celu, gdyby posłużył się intercesją. Wynika to z faktu, że zastosowanie prawa weta natychmiast skutkowałoby wdrożeniem wcześniej przygotowanych sankcji wobec Cezara, co znacząco skomplikowałoby jego sytuację i doprowadziło w kolejnych miesiącach do zupełnie innego przebiegu wydarzeń, niż ten, który znamy ze źródeł.

W cesarskiej propagandzie w okresie od I do III wieku n.e. spośród opowieści o legendarnym pochodzeniu Rzymian oraz wczesnej historii Rzymu najczęściej wykorzystywano dwa główne wątki tematyczne: jeden związany z przygodami Eneasza, drugi dotyczący opowieści o Romulusie i Remusie, wykarmionych przez wilczycę, oraz o czynach dorosłego Romulusa. Przekaz historycznej legendy rzymskiej w propagandzie cesarskiej odbywał się głównie za pośrednictwem ikonograficznych możliwości, jakie oferowała przestrzeń na rewersach monet. Początkowo, w I wieku n.e., dominowała przede wszystkim reprezentacja bogini Romy z tarczą, na której przedstawiano wilczycę z bliźniętami. Równie istotne było wówczas także autonomiczne przedstawienie wilczycy z dziećmi. W II wieku n.e. pojawiła się większa różnorodność ikonograficzna. Na rewersach monet cesarskich można dostrzec również wizerunki Romulusa z trofeum, Marsa, Rei Sylwii, Eneasza oraz innych postaci związanych z początkami historii Rzymu. Szczególnie w epoce Antoninów tego rodzaju przedstawienia łączyły rzymską przeszłość z jej współczesną wielkością, ukazując Rzym jako doskonałą wspólnotę polityczną. Pomimo rzeczywistego wzbogacenia praktyki ikonograficznej, kwestie te, podobnie jak w I wieku, wykazywały niewielką różnorodność pod względem inskrypcji na rewersach. Na próżno szukać tam jednoznacznych odniesień do wydarzeń politycznych epoki lub sytuacji politycznej państwa rzymskiego. W III wieku n.e. sceny związane z Eneaszem zniknęły z ikonografii monetarnej. Najczęściej spotykanym symbolem stało się przedstawienie wilczycy karmiącej dzieci; sporadycznie można również znaleźć wizerunki Romulusa z trofeum, Marsa oraz Rei Sylwii. Ideologiczne przesłanie tych monet odzwierciedlało polityczną orientację władz odpowiedzialnych za ich emisję, a także główne troski polityczne epoki. Odniesienia do wieczności Rzymu oraz do wybitnych przodków Rzymian mogły służyć potwierdzeniu legitymizacji władzy cesarskiej i przyczyniać się do jej umocnienia. W tym kontekście można je postrzegać jako związane z ideami salus Augusti, aeternitas Augusti oraz virtus Augusti.

W śląskiej historiografii wiele uwagi poświęca się testamentowi Mieszka II Otyłego. Powodem tego jest kontrowersja dotycząca daty jego sporządzenia. Biorąc pod uwagę datę śmierci tego księcia, która miała miejsce między 18 a 22 października, a także dzień i miesiąc, czyli 29 października, należy założyć, że ostatnia wola Mieszka została przygotowana najpóźniej 29 października 1245 roku.

Liczna dokumentacja oraz pieczęcie, a szczególnie różne kontrpieczęcie, świadczą o intensywnej działalności kancelarii księżnej. Większość dokumentów wydanych w imieniu Agnieszki pochodzi z lat 70. i 80. XIV wieku. To również w tym okresie, jak wskazuje co najmniej pięć różnych kontrpieczęci, personel kancelarii księżnej był najliczniejszy. Zachowane pieczęcie wiernie oddają wizerunek księżnej i uzupełniają informacje, które można uzyskać z dokumentów. Dostarczają także istotnych faktów na temat personelu kancelarii, a ponadto stanowią odzwierciedlenie poziomu ówczesnego złotnictwa i sztuki grawerskiej. Trzy pieczęcie popiersiowe księżnej, o wyraźnie niższej jakości artystycznej, prawdopodobnie wykonano w warsztatach lokalnych złotników, podobnie jak kontrpieczęcie w postaci sygnetów sekretarzy księżnej. Natomiast piesza pieczęć Agnieszki prezentuje bardzo wysoki poziom artystyczny, porównywalny z ówczesnymi pieczęciami czeskich królów, i prawdopodobnie została wykonana przez praskiego złotnika. Kwestia, dlaczego księżna nie posiadała własnej kontrpieczęci, pozostaje otwarta. Możliwe, że z powodu pośpiechu przy tworzeniu pieszej pieczęci (księżna z pewnością miała ją w 1369 roku, a prawdopodobnie już w 1368), jej autor nie otrzymał zlecenia na wykonanie pieczęci sygnetowej. W każdym razie Agnieszka miała do dyspozycji co najmniej cztery pieczęcie, co świadczy o złożoności jej kancelarii i podkreśla zasięg jej władzy.

Badania autora nad karierami duchownymi poszczególnych przedstawicieli rodziny Rudzkich, a także nad ich dochodami i majątkiem prowadzą do następujących wniosków. Rudzcy nie należeli do najstarszej rodzimej szlachty Księstwa Cieszyńskiego, której początki sięgają drugiej połowy XIV wieku (jak na przykład Czelowie z Czechowic) lub, w niektórych przypadkach, nawet przełomu XIV wieku, czyli okresu formowania się tej klasy społecznej w nowo powstałym Księstwie Cieszyńskim. Pierwsi przedstawiciele rodziny Rudzkich pojawili się w otoczeniu książąt cieszyńskich już w ostatniej ćwierci XV wieku, jednak o ich rzeczywistej obecności na tym obszarze możemy mówić dopiero od lat 20. XVI wieku, kiedy to na dworze cieszyńskiej linii Piastów pojawił się Erasmus Rudzki. Otrzymawszy od księcia Kazimierza II dwór „Parchowo” we wsi Bobrek, położonej w pobliżu Cieszyna, Rudzcy uzyskali przywilej osiedlenia się, a tym samym mogli uważać się za członków cieszyńskiej szlachty i korzystać ze wszystkich przysługujących im z tego tytułu praw. Biorąc pod uwagę, że w XIV i na początku XV wieku szlachta cieszyńska była nieliczna, a większość rodzin szlacheckich stanowili przybysze spoza Księstwa, Rudzkich można zaliczyć do typowych przedstawicieli tej klasy społecznej, której członkowie poszukiwali miejsca do osiedlenia się w różnych regionach Górnego Śląska. Zdobycie przez Erasmusa zaufania księcia Kazimierza umożliwiło mu objęcie stanowiska przewodniczącego rady Księstwa Cieszyńskiego. Najprawdopodobniej książę powierzył mu również edukację swojego wnuka, Wacława III Adama. Dzięki temu Erasmus wprowadził na książęcy dwór swoich synów – Wacława i Mikołaja – co można przypuszczać, biorąc pod uwagę wyjątkowe pozycje, jakie obaj Rudzcy zajęli w niedalekiej przyszłości na dworze książęcym. Zaufanie, jakie synowie i wnukowie Erasmusa zdobyli u Wacława III Adama, otworzyło im drogę do kariery, jakiej nie osiągnęła żadna inna rodzina szlachecka w Księstwie Cieszyńskim – ani wcześniej, ani później. Dwaj synowie Erasmusa skutecznie zadbali o awans swoich braci: Melchiora i Kaspra. Pierwszy z nich został zarządcą majątków książęcych w domenie cieszyńskiej, natomiast drugi zarządzał domeną skoczowską. Wszyscy wymienieni pełnili swoje funkcje aż do śmierci, co świadczy o tym, że nie zawiedli zaufania, jakim ich obdarzono. Dalsza kariera Rudzkich została na jakiś czas wstrzymana z powodu braku doświadczonego dorosłego męskiego przedstawiciela rodu po śmierci dwóch najważniejszych urzędników – kanclerza Wacława i przewodniczącego rady Mikołaja. Jednak Wacław, idąc w ślady ojca Erasmusa, zdołał ulokować swoich synów – Kaspra i Erasmusa – w otoczeniu małoletniego księcia Adama Wacława, syna Wacława III Adama, co pozwoliło im później objąć na dworze książęcym stanowiska analogiczne do tych, które wcześniej zajmowali ich ojciec i stryj. Kaspar został zarządcą domeny cieszyńskiej, a później kanclerzem (do 1608 roku), przewodniczącym rady ziemskiej Księstwa Cieszyńskiego oraz przez pewien czas także sędzią grodzkim. Erasmus przejął po bracie urząd kanclerza, a pod koniec życia przez krótki czas pełnił również funkcję przewodniczącego rady. Śmierć obu dostojników zbiegła się z politycznymi zmianami w Księstwie Cieszyńskim, które wiązały się przede wszystkim z wygaśnięciem dynastii Piastów, a także z działaniami wojennymi podczas wojny trzydziestoletniej. W tym samym czasie wygasła również męska linia rodu Rudzkich w Księstwie Cieszyńskim, co doprowadziło do upadku znaczenia tej rodziny – zarówno w wymiarze politycznym, jak i majątkowym.

Niniejszy artykuł przedstawia problem produkcji armat w warszawskiej ludwisarni w latach 1780-1784 w świetle raportu złożonego Sejmowi przez majora Stanisława Wągrowskiego, dyrektora odlewni. Autor omawia skład administracyjny zakładu, specjalistycznych rzemieślników odpowiedzialnych za odlewanie armat oraz udział dodatkowych współpracowników, gdyż w proces produkcji zaangażowani byli także specjaliści niezatrudnieni bezpośrednio w odlewni. Szczególną uwagę poświęcono kolejnym etapom produkcji, ze szczególnym naciskiem na jej aspekty finansowe, ponieważ koszt wytworzenia poszczególnych armat był zmienny. W omawianym okresie warszawska odlewnia produkowała armaty 3-funtowe, 6-funtowe i 12-funtowe.

Po przegranej wojnie polskiej z Rosją w 1792 roku, z Rzeczypospolitej wyemigrowało, z powodów politycznych, od 200 do 700 osób. Była to niewielka grupa, lecz miała znaczący wpływ polityczny w kraju. Część społeczeństwa, niechętna rządom konfederacji targowickiej oraz jej formalnym protektorom – Rosjanom – pokładała duże nadzieje na lepszą przyszłość w działalności emigrantów. Ci jednak, aż do ogłoszenia drugiego rozbioru, nie byli skłonni podejmować zdecydowanych działań mających na celu destabilizację rządu. Dopiero gdy nieuchronność nowego rozbioru stała się oczywista, najbardziej energiczna część tej grupy zaczęła myśleć w kategoriach walki o niepodległość. Idea kompromisu z targowiczanami została w praktyce porzucona, choć opcja porozumienia z królem Stanisławem Augustem pozostawała otwarta dla tych, którzy obawiali się gwałtownych przemian społecznych w Polsce, porównywalnych z tymi, jakie przyniosła rewolucja francuska. Należy pamiętać, że wszyscy emigranci byli w pełni świadomi, iż Polska zmierza ku całkowitemu upadkowi, wszyscy pragnęli ocalić Rzeczpospolitą, lecz nie wszyscy byli gotowi podjąć tak ryzykowne przedsięwzięcie. Polscy emigranci, którzy opuścili kraj po 1792 roku, mieli niewątpliwie swój udział w przygotowaniach do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, lecz nie stanowili czynnika decydującego. Wydaje się, że powstanie zostało wywołane i rozpoczęte przez grupę entuzjastów, głównie wojskowych, którzy uznali, że nowa rzeczywistość pozbawia ich perspektyw zawodowych – oczywiście tak długo, jak nie byli gotowi wyrzec się podstawowej przyzwoitości i godności. Znaczna część polskiej szlachty poparła insurekcję 1794 roku, ponieważ uznała, że polityka Rosji i konfederacji targowickiej zachwiała ekonomicznymi i moralnymi fundamentami istnienia państwa. Warto również zauważyć, że powstanie, pozbawione silnych nastrojów antyrosyjskich i antypruskich, upadłoby już w dniu swojego wybuchu. Część emigrantów zdecydowała się na zaangażowanie w polityczne zamieszanie w Polsce dopiero po pierwszych sukcesach wojskowych powstańców – bardzo niewielu z nich podjęło ten desperacki krok natychmiast, z wyjątkiem samego Tadeusza Kościuszki.

Jan Wypler (1890-1965) był jedną z najbardziej niezwykłych postaci, jakie kiedykolwiek żyły i tworzyły na Górnym Śląsku. W pełni wykształcony, studiował na niemieckich uniwersytetach we Wrocławiu i Kilonii. Od dzieciństwa, oprócz polskiego, posługiwał się także niemieckim, który w pewnym stopniu stał się dla niego drugim językiem ojczystym. Nieustannie poszerzał swoją wiedzę i zdobywał kolejne języki obce, których opanował biegle około dwudziestu. Zasłynął jako gorliwy propagator klasycznej literatury polskiej oraz jej tłumacz na język niemiecki. Już jako dorosły mężczyzna zainteresował się językiem i literaturą chińską. Sinologia stała się pasją jego życia. W krótkim czasie stał się jednym z najwybitniejszych tłumaczy literatury chińskiej, a jako jeden z pierwszych polskich tłumaczy opierał swoją pracę na oryginalnych chińskich tekstach. Oprócz tłumaczeń zajmował się także językoznawstwem, krytyką literacką i teatralną. Pisał również poezję w języku niemieckim, był historykiem, publicystą, redaktorem i nauczycielem. Jego badania nad poszczególnymi językami obejmowały również historię, filozofię i kulturę narodów, które się nimi posługiwały.

Przedwojenna prasa parafialna ukazująca się w diecezji katowickiej stanowi cenne, choć wciąż stosunkowo mało zbadane źródło historyczne. Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka jednego z takich periodyków – „Wiadomości Parafialnych” wydawanych w Wielkich Hajdukach (obecnie Chorzów Batory, część miasta Chorzów) w latach 1929-1939, jako źródła historycznego. Parafia w Wielkich Hajdukach, która wówczas stanowiła jeszcze odrębną dzielnicę powiatu świętochłowickiego, okazuje się wyjątkowo interesującym obszarem badań zarówno ze względu na dobrze zachowane archiwa, jak i na jej reprezentatywność jako typowego obszaru przemysłowego i robotniczego Górnego Śląska w XIX i pierwszych dekadach XX wieku. „Wiadomości Parafialne” z Hajduk to bez wątpienia wartościowe źródło dla różnorodnych badań, obejmujących m.in. demografię, socjologię, kwestie narodowościowe, a także mentalność, obyczajowość i sposoby spędzania wolnego czasu. Przede wszystkim jednak dostarczają one cennych informacji na temat praktyk religijnych, działalności stowarzyszeń i bractw oraz, szerzej, form życia religijnego lokalnej społeczności skupionej wokół parafii w tamtym okresie. „Wiadomości Parafialne” pozwalają na głębokie wniknięcie w codzienne życie parafian oraz ukazują starania duchowieństwa o kształtowanie pożądanych postaw religijnych. Życie parafii pw. Najświętszej Maryi Panny w Wielkich Hajdukach, jakie wyłania się z łamów pisma, można określić jako intensywne i barwne. Przede wszystkim jednak przedstawiony obraz wydaje się wiarygodny, autentyczny, dynamiczny i wielostronny. Wyraźnie dostrzegalne są wysiłki miejscowego duchowieństwa, by liczną wspólnotę parafialną przekształcić w prawdziwą społeczność o pogłębionej świadomości religijnej i obywatelskiej. Jednocześnie możemy z bliska obserwować życie lokalnej społeczności z jej różnorodnymi problemami. Pismo to daje także możliwość analizy charakterystycznych cech mentalności epoki, prowadzenia badań demograficznych i socjologicznych, a także uzupełnienia historycznej wiedzy o przeszłości poszczególnych miast i dzielnic. Mając na uwadze, że podobne pisma ukazywały się w wielu parafiach, możemy traktować je jako niezwykle interesujące źródło, pozwalające znacząco pogłębić naszą wiedzę o historii lokalnej. „Wiadomości Parafialne” z Wielkich Hajduk dostarczają historykowi licznych cennych informacji – sprawy istotne przeplatają się tu z codziennymi, wydarzenia wyjątkowe z powszednimi, sukcesy ludzi z ich porażkami. Krótko mówiąc, mamy do czynienia z doskonałym przewodnikiem po codziennym życiu Górnego Śląska w okresie międzywojennym – źródłem, które pozwala historykowi lepiej zrozumieć przeszłość.

Proces polaryzacji postaw narodowych wśród ludności Górnego Śląska, który rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku, nie zakończył się aż do podziału tego regionu po I wojnie światowej. Nadal istniała liczna grupa ludności narodowo obojętnej, potocznie nazywana „warstwą pośrednią”. To właśnie ci ludzie stali się głównym obiektem polskich i niemieckich zabiegów o pozyskanie ich poparcia w kampanii przed plebiscytem narodowym. Po 1922 roku walka o tę grupę trwała nadal. Przed wyborami do rad miejskich, Sejmu Śląskiego, Sejmu Rzeczypospolitej, rad personalnych, rad kościelnych czy kas chorych zarówno Polacy, jak i Niemcy starali się zdobyć ich głosy. Obie strony traktowały tę grupę jako część swojej narodowości. Z punktu widzenia statystyki, liczebność tej grupy zwiększała niemiecką mniejszość, wzmacniała niemieckie organizacje społeczne i polityczne oraz niemieckie szkoły mniejszościowe. Członkowie tej grupy byli często faworyzowani w kwestiach zatrudnienia kosztem polskich robotników. Grupa ta dostarczała również niemieckim politykom pretekstu do subiektywnej interpretacji podziałów narodowościowych w regionie, ponieważ osoby narodowo nieokreślone miały na ogół tendencję do sprzyjania Niemcom bardziej niż Polakom, mimo iż pochodziły z etnicznie polskiego środowiska. W artykule czytelnik znajdzie wiele przykładów zachowań osób narodowo obojętnych, a także niemieckiego punktu widzenia na tę kwestię.

Niniejszy artykuł porusza zagadnienia należące do kilku dyscyplin naukowych: historii, socjologii wiedzy oraz częściowo psychologii społecznej. Przede wszystkim jest to jednak studium z zakresu hermeneutyki historycznej - praca oparta na specyficznym źródle historycznym. Celem autora było odtworzenie „obrazu świata i rodzaju ludzkiego”, jaki reprezentowali najwybitniejsi polscy komuniści w latach 1944–1956, na podstawie wywiadów, których siedmioro z nich udzieliło Teresie Torańskiej, a które następnie zostały opublikowane w książce Oni. Autor skupił się na następujących zagadnieniach, traktując je jako elementy rekonstruowanego komunistycznego światopoglądu:
- wizji rzeczywistości społecznej (jak polscy komuniści postrzegali podmioty i przedmioty działalności społecznej),
- wizji procesu historycznego (jak rozumieli proces historyczny i kto, według nich, odgrywał w nim najważniejszą rolę),
- obszaru wartości i celów społecznych.
Wysoce specyficzne przekonania tej grupy wynikały z jej ideologicznych założeń. Ich światopogląd kształtowały także charakterystyczne doświadczenia społeczne i polityczne, a także szczególne warunki, w jakich formowała się ta grupa.

Artykuł stanowi analizę historyczną realizowania idei oporu antykomunistycznego w formie Bielej legii. Porównano tu ambicje twórców nadajnika Biela légia z wynikami osiągniętymi w walce antykomunistycznej zgodnie z tym, jak je odnotowała czechosłowacka Służba Bezpieczeństwa w procesie likwidacji Bielej legii na Słowacji. W przeciwieństwie do wspomnień J. Vicena (z 1999 roku), głównego protagonisty nadajnika Biela légia, analiza odnotowanych protokolarnie wypowiedzi J. Vicena z lat 1957-1958 wskazuje na powstanie i realizację idei Bielej legii w dwóch etapach. Początkowo, w latach 1948-1949, był to szeroko zorganizowany ruch o celach politycznych, realizowany na terytorium Słowacji, który miał także równocześnie cele szpiegowskie. W ten sposób Biela légia, zorganizowana na wzór organizacji Slovenská tajná ochrona (Słowacka Tajna Ochrona), miała realizować plany projektu zwiadowczego WACO, wspieranego finansowo przez amerykańskie służby informacyjne Counter Intelligence Corps. W drugim etapie, w latach 1950-1955, Biela légia istniała w formie niezorganizowanej jako prowadzona bez używania przemocy walka z terrorem komunistycznym. Walka ta polegała na biernym oporze wobec nakazów władzy totalitarnej. Brak zorganizowanego ruchu oporu w walce społeczeństwa z reżimem miał zrekompensować nadajnik, dzięki któremu można było zwracać się do ludzi indywidualnie. W przeciwieństwie do takiego profilu nadajnika na Słowacji powstały liczne zbrojne grupy Bielej legii, przygotowujące się do zmiany stosunków politycznych i restytucji Państwa Słowackiego.