„Plichacz w beczce siwra Deusa o spas" – słownictwo należące do kategorii „religia” w XIX-wiecznej gwarze przestępczej
Abstrakt
Przedmiotem obserwacji poczynionych w artykule jest XIX-wieczny żargon kryminalny. Szczegółowemu opisowi poddano leksykę należącą do pola tematycznego religia. W tekście przedstawiono mało znane (lub wręcz zupełnie nieznane) historyczne słownictwo socjolektalne. Skupiono się na przedstawieniu etymologii zebranego materiału leksykalnego, zaznaczając, że niektóre uwagi dotyczące pochodzenia słów mają charakter autorskich hipotez i stanowią pretekst do dalszej dyskusji. Słownictwo wyekscerpowano ze Słownika mowy złodziejskiej Antoniego Kurki (1896) i Szwargotu więziennego Karola Estreichera (1903; publikacja ta gromadzi słownictwo z prac Estreichera opublikowanych kilkadziesiąt lat wcześniej). W toku analiz oceniono stabilność zgromadzonej leksyki w polskim socjolekcie środowisk przestępczych, zaprezentowano rozwój leksyki należącej do omawianego pola – w tym celu zestawiono materiał XIX-wieczny z zapisami występującymi w późniejszej pracy Żargon mowy złodziejskiej autorstwa Wiktora Ludwikowskiego i Henryka Walczaka (wyd. 1922)..
Słowa kluczowe
leksyka; etymologia; socjolekt; żargon przestępczy; religia; XIX wiek
Bibliografia
Źródła
BmT – Трахтенберг, В. Ф. (1908). Блатная музыка („жаргон” тюрьмы). Тип. А.Г. Розена.
Gzł – Estreicher, K. (1967). Gwara złoczyńców. Drukarnia Gazety Polskiej.
Jzł – Estreicher, K. (1859). Język złoczyńców. Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej, 12, 89–92; 13, 97–100; 14, 105–110.
LLw – Хобзей, Н., Сімович, К., Ястремська, Т., Дидик-Меуш, Г. (2012). Лексикон львівський – поважно і на жарт. Інститут українознавства імені І. Крип’якевича НАН України.
Słowniki
Bm – [b.a.] (1927). Блатная музыка. Словарь жаргона преступников. Издание Управления Уголовного Розыска Республики.
SDor – Doroszewski, W. (red.). (1958–1969). Słownik języka polskiego. T. 1–11. Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SgpK – Karłowicz, J. (1900–1911). Słownik gwar polskich. T. 1–6. Nakładem Akademii Umiejętności.
SgpPAN – Karaś, M. i in. (red.). (1977–2007). Słownik gwar polskich. T. 1–7. Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Instytut Języka Polskiego PAN.
SjpR – Rykaczewski, E. (1913). Słownik języka polskiego podług Lindego i innych nowszych źródeł. T. 1. Neufeld und Henius.
SL – Linde, M. S. B. (1807–1914). Słownik języka polskiego. Drukarnia Zakładu Ossolińskich.
Smz – Kurka, A. (1896). Słownik mowy złodziejskiej. Nakładem autora.
SStp – Urbańczyk, S. (1963). Słownik staropolski. T. 4. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Stgp – Stępniak, K., Podgórzec, Z. (1993). Słownik tajemnych gwar przestępczych. Puls.
SumB – Білодіда, І. К. (ред.). (1973–1980). Словник української мови. Т. 1–11. Наукова думка.
SumG – Грінченка, Б. (ред.). (1907). Словарь української мови. Т. 1. АН УРСР.
SumM – Макарович, В. (ред.). (2016). Словник української мови. Т. 7. Наукова думка.
SW – (słownik warszawski) Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (red). (1902): Słownik języka polskiego. T. 2. Warszawa.
SwiajP – Попов, В. Ф. (1912). Словарь воровского и арестантского языка. Печатня С. П. Яковлева.
SWil – (słownik wileński) Zdanowicz A. i in., 1861: Słownik języka polskiego. T. 1–2. Wilno.
SwjL – Лебедев, В. (1909). Словарь воровского языка. Вестник полиции, 22–24.
Szw – Estreicher, K. (1903). Szwargot więzienny. E. Wende i Spółka – Księgarnia D. E. Friedleina.
SżpP – Потапов, С. М. (1927). Словарь жаргона преступников. Народный Комиссариат Внутренних Дел.
Usjp – Dubisz, S. (red.). (2003). Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–4. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
WsD – Досталь, Г. (1904). Воровской словарь. Слобода Покровская.
Żmp – Ludwikowski, W., Walczak, H. (1922). Żargon mowy przestępców. „Blatna muzyka”. Ogólny zbiór słów gwary złodziejskiej. Drukarnia R. Szrajbera.
Bibliografia
Althaus, H. P. (1963). Jüdisch-hessische Sprachbeziehungen. Zeitschrift für Mundartforschung, 30(2), 104–156.
Bondaletow, W. D. [Бондалетов, В. Д.] (1980). Греческие заимствования в русских, украинских, белорусских и польских Арго. Этимология, 64–79.
Borzymińska, Z., Żebrowski, A. (red.). (2003). Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie. T. 1. Prószyński i S-ka.
Brzegowy, T. (2002). Kapłani i lewici w tradycji kapłańskiej (P) Pięcioksięgu, Collectanea Theologica, 72(3), 5–32.
Brzezina, M. (1986) Polszczyzna Żydów. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Budziszewska, W. (1957). Żargon ochweśnicki. Zakład im. Ossolińskich.
Buttler, D. (1973). Dyskusyjne zagadnienia opisu polskich gwar środowiskowych. W: К. Конески, Б. Видоески, К. Тошев, (red.). Говорните форми и словенските литературни јазици. Материјали од второто заседание на Меѓународната комисија за словенските литературни jазици (s. 153–159) Македонска Академија на Науките и Уметностите.
Bystroń, J. S. (1925). Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych. Prace i Materjały Etnograficzne, 4(3), 95–152.
Cała, A., Węgrzynek, H., Zalewska, G. (2000). Historia i kultura Żydów polskich. Słownik. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Geremek, B. (1980). O językach tajemnych. Teksty, 2(50), 13–36.
Gorbacz, O. [Горбач, О.] (2006). Арґо в Україні. Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України.
Grabias, S. (2001). Język w zachowaniach społecznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Harris, R. L., Archer, G. L., Waltke, B. K. (red.). (1980). Theological wordbook of the Old Testament. Moody Press.
Jaworskij, J. (1901). „Kumać po lembersku”. Przyczynek do słownika lwowskiej gwary złodziejskiej. Lud, 7, 276–281.
Kozickij, A. M., Biłosctockij, S. M. [Кози́ цький, А. М., Білостоцький, С. М.] (2001). Кримінальний світ старого Львова. Афіша.
Klepsch, A. (2004). Westjiddisches. Wörterbuch. Auf der Basis dialektologischer. Erhebungen in Mittelfranken. B. 1. Max Niemeyer Verlag.
Klugman, A. (2000). Słownik polsko-hebrajski. Wydawnictwo Europa.
Korybut-Marciniak, M. (2010). Działalność dobroczynna zakonów i zgromadzeń zakonnych w Wilnie w końcu XVIII i pierwszej połowie XIX wieku. Echa Przeszłości, 11, 125–143.
Królikowska, S. (1975). O współczesnym słownictwie przestępców. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-społeczne. Seria I, 110, 55–77.
Kurzowa, Z. (1983). Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Małocha, A. (1994). Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym. W: J. Anusiewicz, B. Siciński (red.). Język a kultura. T. 10: Język subkultur (s. 135–170). Wiedza o Kulturze.
Marczewska, M. (2007). Swój i obcy w mieście – kilka uwag o stereotypie kielczanina (rzecz o stosunkach polsko-żydowskich). Etnolingwistyka, 19, 163–173.
Niewiara, A. (2003). Schematy ideologiczne w obrazie Żyda w polskiej literaturze pamiętnikarskiej z XVI–XIX w. W: A. Szawerna-Dyrszka, M. Tramer (red.), Żydzi w literaturze. T. 1. (s. 192–209). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Pacuła, J. (2012). Polskie i rosyjskie egzoetnonimy i przezwiska Żyda w kontekście stereotypu językowego. W: B. Mitrenga (red.), Linguarum Silva 1. Opozycja – przeciwieństwo – kontrast (s. 135–148). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Pacuła, J. (2019). O kilku judaikach w polskim socjolekcie przestępczym. Linguistica Copernicana, 16, 363–379.
Pacuła, J. (2020a). Leksyka dotycząca „najstarszego zawodu świata” w polskim socjolekcie przestępczym z XIX i początku XX wieku. Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia Linguistica, 39, 129–152.
Pacuła, J. (2020b). Nie tylko „pies” – o kilku animalistycznych nazwach funkcjonariuszy służb więziennych w historii polskiego socjolektu przestępczego. Jazykovedný časopis, 1, 91–108.
Pacuła, J. (2021). Garść słów z XVI-wiecznego języka złoczyńców (glosa do artykułów Witolda Maisla [1956 r.] i Bogdana Walczaka [1993 r.]). Prace Językoznawcze, 1, 5–18.
Priemyszewa M. N. [Приемышева, М. Н.] (2009). Тайные и условные языки в России XIX в. Часть I. Нестор-История.
Rak, M. (2016). Kilka uwag o socjolekcie przestępczym polszczyzny przedwojennego Lwowa. Socjolingwistyka, 30, 133–145.
Rieger, J. (2014). Słownictwo polszczyzny gwarowej na Brasławszczyźnie. Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa.
Rubinkiewicz, R. (1999). Lewici. W: G. Witaszek (red.). Życie religijne w Biblii (s. 157–165). Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,.
Rudnicki, M. (1936). T. E. Karsten (Helsingfors). „Zu den ältesten Völker- und Ortsnamen der Ostseeländer”. Germanen und Indogermanen. Festschrift für Herman Hirt. Heidelberg 1936. Slavia Occidentalis, 15, 165–166.
Smoczyński, W. (2007). Słownik etymologiczny języka litewskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wileńskiego.
Sorokoletow, F. P. [Сороколетов, Ф. П.] (1968). Слово в русских народных говорах. Наука.
Steinmetz, S. (2005). Dictionary of Jewish usage. A guide to the use of Jewish terms. Rowman & Littlefield Publishers.
Szaszkiewicz, M. (1997). Tajemnice grypserki. Instytut Ekspertyz Sądowych.
Tomaszewski, J., Żbikowski, A. (2001). Żydzi w Polsce. Życie i kultura. Leksykon. Wydawnictwo Cyklady.
Ułaszyn, H. (1951). Język złodziejski. Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Wdowiszewski, A. (2018). Historia i współczesność duszpasterstwa więziennego w kontekście formowania postaw chrześcijańskich wśród więźniów. Teologia Praktyczna, 19, 173–190.
Weinberg, W. (1994). Lexikon zum religiösen Wortschatz und Brauchtum der deutschen Juden. Frommann-Holzboog.
Weinreich, M. (1973). Geshikhte Fun Der Yidisher Shprakh. History of the Yiddish language. Vol. 3. YIVO Institute of Jewish Research.
Weinreich, U. (1968). Modern English-Yiddish, Yiddish-English dictionary. YIVO Institute for Jewish Research.
Wexler, P. (1983). Hebräische und aramäische Elemente in den slavischen Sprachen: Wege, Chronologien und Diffusionsgebiete. Zeitschrift für Slavische Philologie, 43 (2), 229–279.
Wexler, P. (1987). Explorations in Judeo-Slavic linguistics. E.J. Brill.
Wexler, P. (2002). Two-tiered relexification in Yiddish. Jews, Sorbs, Khazars, and the Kiev-Polessian Dialect. Mouton de Gruyter.
Wilkoń, A. (2000). Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Wolf, S. A. (1956). Wörterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache. Bibliographisches Institut.
Wronicz, J. (red.). (2009). Mały słownik gwar polskich. Wydawnictwo LEXIS.
Yiddish dialect dictionary, https://yiddishdialectdictionary.com (dostęp: 25.07.2019).
Zdunkiewicz-Jedynak, D. (2021). „Żydki”, „gudłaje”, „parchy” i inne wyrazy haniebne. Antysemityzm odciśnięty w dawnej i współczesnej leksyce polskiej. Poradnik Językowy, 10, 51–65
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-9972-7925
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
