Soothing the Wounds

Zgodnie z saussurowską zasadą dowolności znaku językowego słowo rana ma różnorodne znaczenia w językach świata. Spośród licznych przykładów uwagę autora przykuwa przede wszystkim rana romańska, czyli ‘żaba’ oraz rana słowiańska, zwłaszcza polska. Omówione są najstarsze wystąpienia tego słowa w okresie staropolskim, współczesne kolokacje i frazeologizmy, skojarzenia literackie i kulturowe w aspekcie komparatystycznym, a także
homonimy.

W artykule autor przedstawia znaczenie pojęcia traumy w koncepcji męskiej podmiotowości rozwijanej przez Kaję Silverman w książce pt. "Male Subjectivity at the Margins". Rozprawa Silverman pochodzi z 1992 roku, a więc z czasów, gdy powstawały kluczowe dla współczesnych gender i queer studies rozprawy Judith Butler, Eve Kosofsky Sedgwick czy Pierre’a Bourdieu (nieco później, bo w 1995 roku, została opublikowana równie kluczowa praca Raewyn W. Connell). Koncepcja Silverman ma podobny rozmach co wspomniane koncepcje, lecz nigdy nie zyskała takiej popularności i nie stała się kluczowa dla badań genderowych początku XXI wieku. Autor nie rozważa w artykule przyczyn, dla których tak się stało, lecz stara się ukazać drzemiący w niej potencjał teoretyczny.

Pisarstwo Stanisława I. Witkiewicza, którego światowa kariera zaczęła się w latach 50. minionego stulecia, traktowane jest dzisiaj w wielu aspektach jako prekursorskie w stosunku do postmodernizmu. W jego dramatach i powieściach znalazło to swój wyraz w kreowaniu postaci bohaterów rozbitych wewnętrznie, działających niczym rozregulowane maszyny ludzkie i niebędących w stanie panować nad własnymi popędami. Z tymi motywami korespondowała równie rozbita, targana przez różnego rodzaju sprzeczności („węzłowiska”) i nieustannie się podwajająca tożsamość pisarza, co znajdowało swój wyraz w jego obsesji sobowtóra. W artykule autor chce pokazać, jak dalece obsesja ta miała swoje źródło w instrumentalnym traktowaniu go przez ojca, który chciał w nim widzieć doskonalsze artystyczne wcielenie samego siebie. Rozpatrywana z tej perspektywy cała twórczość Witkacego jest buntem przeciwko ojcu, wyrażającym się w (nadaremnym) dążeniu do wyłamania się z bycia jego lepszą kopią, sobowtórem.

Celem artykułu jest zbadanie sposobów manifestowania się w tekstach Leopolda Buczkowskiego śladów doświadczeń traumatycznych. Jak dowodzi autor szkicu, miejscem ich objawiania się jest, w pierwszej kolejności, graficzny wymiar tych książek, nazywany przez niego „traumatografiami”. W późniejszych fazach twórczości autor Czarnego potoku rozwinie oryginalną koncepcję spauzowania języka jako jedynej formy adekwatnego świadczenia o wojennych zdarzeniach. Buczkowski, świadek nazistowskiej eksterminacji podolskich Żydów, nie tylko jako jeden z pierwszych twórców kultury europejskiej postawi pytanie o warunki możliwości literatury po Zagładzie, ale również udzieli na nie jednej z najradykalniejszych odpowiedzi, domagając się od tej strony całkowitej redefinicji samego pojęcia literackości.

Tematem artykułu jest relacja między afazją a traumą w odniesieniu do twórczości polskiego pisarza Leo Lipskiego. W pierwszej, teoretycznej części artykułu za punkt wyjścia posłużyło studium izraelskiej badaczki Ilit Ferber, dowodzące wyraźnych analogii między Freudowskim opisem afazji, w pewnym stopniu zgodnym ze współczesnymi ujęciami afazji w medycynie, i później wprowadzoną przezeń definicją traumy. W drugiej, analitycznej części artykułu przedmiotem zainteresowań jest natomiast to, w jaki sposób zaburzenia afatyczne Lipskiego przejawiają się w tekście i jak są w nim tematyzowane. Wspierając się na teoretycznych założeniach, autorka stawia tezę, że choć nie sposób postawić znaku równości między afazją a traumą, to jednak trzeba zwrócić uwagę na strukturalne podobieństwo przejawiania się i jednej, i drugiej w tekście. Prowadzi ją to do wyodrębnienia trzech właściwości prozy Lipskiego, charakterystycznych zarówno dla afazji, jak i traumy, i zarazem stanowiących o specyfice prozy tego pisarza. Określa je kolejno mianami: a) perseweracji, b) przesunięcia języka c) zblokowania języka, a następnie opisuje każdą z nich w odniesieniu do wybranych fragmentów prozy Lipskiego.

Autor opisuje zjawisko poczucia krzywdy w społeczności górnośląskiej. Punktem wyjścia jest diagnoza socjologiczna Mariana Gerlicha, który genezę tego zjawiska lokuje w epoce międzywojennej. Przykłady traumy o charakterze historycznym i strukturalnym (według podziału Dominicka LaCapry) odnajdywane są w losach bohaterów tekstów literackich Wilhelma Szewczyka, Szczepana Twardocha, Wojciecha Kuczoka, Stanisława Bieniasza i Leszka Libery. Autor śledzi dynamikę rozwoju tej traumy, odnosząc ją do eseju Julii Kristevej (Czarne słońce. Depresja i melancholia). Tytułowa metafora (le soleil noir) stanowi rewers narracji o Górnym Śląsku, konfrontacyjnej wobec oficjalnej opowieści (awersu), w której dominują historie o udanej symbiozie Ślązaka z otaczającym go środowiskiem geograficznym i geopolitycznym. Autor koncentruje się na losach bohaterów wykluczonych z wielkiej wspólnoty etnicznej, zazwyczaj bękartach lub dzieciach porzuconych, będących – w planie symbolicznym – ilustracją relacji wielka ojczyzna – mała ojczyzna. Określenie „zachód czarnego słońca” odniesione jest do obserwowanych w aktualnym dyskursie tendencji – do zastępowania narracji „czarnej” (apoteozującej eksploatację) narracją „zieloną” oraz do odchodzenia od obrazów eksponujących sieroctwo etniczne do obrazów pokazujących obraz wspólnoty autonomicznej i świadomej swoich celów.

Artykuł stanowi próbę opisania sposobów funkcjonowania przeszłości w pamięci bohaterów powieści Ono Doroty Terakowskiej, zwłaszcza postrzegania przez nich czasów Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Wydarzenia z tego okresu pozostały głęboko zakorzenione w ich świadomości, jednak Teresa, Jan oraz Irena diametralnie różnią się sposobem zarówno postrzegania ówczesnej rzeczywistości, jak i przekazywania swych wspomnień innym. Po scharakteryzowaniu właściwych tym postaciom typów pamięci PRL oraz omówieniu ich przy użyciu kategorii traumy uwaga zostaje przeniesiona na Ewę – główną bohaterkę książki, która musi mierzyć się ze swoją własną traumą, jaką stanowi gwałt. Interpretacja tego wątku pozwala m.in. pokazać, że fikcyjne wydarzenia pisarka wykorzystała, by wypowiedzieć ważne prawdy dotyczące przemocy o charakterze seksualnym, a szczególnie jej społecznego postrzegania. Rozważania dotyczące (traumatycznej) przeszłości zostają uzupełnione o wątek autobiograficzny, co umożliwia paralelna lektura Ono oraz quasi‑politycznego, autobiograficznego utworu Terakowskiej, zatytułowanego
Guma do żucia.

Artykuł stanowi próbę interpretacji powieści Zyty Rudzkiej zatytułowanej Krótka wymiana ognia. Dochodzi w nim do odczytania tego utworu za pomocą kategorii zaczerpniętych z myśli psychoanalitycznej Marii Török i Nicolasa Abrahama oraz z interdyscyplinarnych studiów nad pamięcią i traumą ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia transgeneracyjnego przekazu traumy. Autor przedstawia trzy podstawowe łańcuchy rzeczywistych i obecnych w porządku fantazmatycznym zdarzeń, które wpływają na skomplikowaną relację pomiędzy kobietami należącymi do trzech pokoleń tej samej rodziny. Krążący między nimi pamięciowy przekaz jest zaburzony i stopniowo wytraca jednoznaczną afiliację, stając się traumatycznym palimpsestem o charakterze sensualnym i somatycznym.

Ksiądz Jan Twardowski zaleca, by śpieszyć się kochać ludzi, zanim „zostaną po nich buty i telefon głuchy”. Poeci sięgają po motyw spóźnionego dzwonienia do tych, których już nie ma, ale – wbrew diagnozie z innego wiersza Twardowskiego, Potem, że umarli „nie telefonują” – trauma śmierci wraca też w formie telefonu od zmarłego (jak w Słuchawce Wisławy Szymborskiej). Takie (nomen omen) sygnały traumy – Holocaustu, wojny, pojedynczej straty – są wyrazem bezradności tych, którzy przeżyli, ale i próbą podtrzymywania pamięci (Spis abonentów sieci telefonów miasta stołecznego Warszawy na rok 1938/39 Jerzego Ficowskiego, Notes Antoniego Słonimskiego). Wizje telefonicznego porozumienia między światami mogą pozwolić na rozmowę wcześniej niemożliwą (Telefon Zbigniewa Herberta), mogą pomagać w przepracowywaniu traumy, a nawet służyć człowiekowi w oswajaniu jego własnej śmiertelności (Telefon Mieczysława Jastruna). Interesujące są funkcje tych „kontaktów” i metafory charakterystyczne dla wymienionych wierszy (oraz pokrewnych, jak Telefon Władysława Szlengla). W centrum podjętej w artykule refleksji znajduje się polska poezja współczesna, ale pojawią się konteksty zagraniczne (Telephone Call Donalla Dempseya) i prozatorskie (Szum Magdaleny Tulli, Duchy w maszynach Anny Kańtoch, Maigret w Vichy Georges’a Simenona).

Książka Agaty Stankowskiej Ikona i trauma. Pytania o „obraz prawdziwy” w liryce i sztuce polskiej drugiej połowy XX wieku jest jedną z kluczowych rozpraw badających reprezentacje doświadczeń granicznych. Autorka w sposób innowacyjny analizuje wiersze oraz sztukę artystów należących do różnych formacji pokoleniowych (Ewy Kuryluk, Tadeusza Różewicza, Stanisława Czycza, Jerzego Nowosielskiego i Tadeusza Kantora), wykorzystując terminologię z zakresu historii sztuki. Pomysł Stankowskiej opiera się na założeniu, że traumatyczne doświadczenie (może nim być rozłąka z bliską osobą lub śmierć na skutek działań wojennych) domaga się uobecnienia pod postacią acheiropoietoi, czyli wizerunku stworzonego w sposób cudowny, bez ludzkiej interwencji. Badaczka proponuje, by termin ten traktować jak jedno z wędrujących pojęć humanistyki. Dzięki zastosowaniu pojęcia, z którym wiąże się konieczność somatycznego kontaktu z mimowolnie portretowaną postacią, badaczka szczególnie podkreśla moment cielesnej nadwrażliwości (casus Czycza) oraz zjawisko rozkwitu życia (casus Różewicza), które może zostać dowartościowane w momencie zdania sobie sprawy z epistemologicznego potencjału cierpienia. Największym atutem publikacji, zdaniem autora szkicu, jest ukazanie innej, niedostrzegalnej dotąd, strony sztuki modernistycznej, której reprezentanci postanawiają zachować obraz traumatycznych doświadczeń człowieka w XX wieku. Kwestia rozwoju estetyk nie jest w charakteryzowanej przez Stankowską odnodze modernizmu kwestią priorytetową. Wytypowanych przez badaczkę artystów wiążą obowiązki, pragnienia i przeżycia, które krążą wokół koncepcji „obrazu prawdziwego”. Czytelnik książki Stankowskiej powinien docenić szczególnie interdyscyplinarny charakter rozprawy i pomysł, który powoduje, że narracja o dwudziestowiecznej sztuce wykracza poza ramy wytyczone w podręcznikach historii sztuki i literaturoznawstwa. Recenzowana rozprawa wiele zawdzięcza formule Georges’a Didi­‍‑Hubermana „obrazy mimo wszystko”, dzięki czemu powracające pragnienie uobecniania doświadczeń o różnym stopniu traumatogenności wiąże się z wyobraźnią, a nie pamięcią. To przejście od pamiętania do wyobrażania determinuje wybór artystów i pozwala na solidaryzowanie się z zamordowanymi i cierpiącymi w obrębie większej grupy niż rodzina.

Artykuł zawiera omówienie zbioru esejów Grzegorza Jankowicza zatytułowanego Blizny. Autor tekstu skoncentrował się na dokonaniach Jankowicza – nie tylko krytycznoliterackich, także tych nietypowych, mieszczących się w polu „literackiego aktywizmu”. W artykule zostały omówione strategie autoprezentacji eseisty w kontekście gier społecznych o prestiż i znaczenie. Ponadto zarysowano ogólną sytuację w domenie zwanej eseistyką literaturoznawczą. Osobno autor zastanawia się nad sposobem wyłaniania się formy wydawniczej, czyli zbioru tekstów – zrazu rozproszonych, pisanych w różnych okolicznościach i pod wpływem rozmaitych impulsów, a następnie scalonych, ułożonych tak, aby uzyskać przekonujący efekt monografii.