Słowo wstępne

W wierzeniach plemion celtyckich dzik odgrywał niezwykle istotną rolę. Ze względu na swoją wyjątkową pozycję stanowił element wielu tradycji religijnych. Szczególną popularnością cieszyły się między innymi pochówki tych zwierząt. Wśród Celtów wyróżnia się dwa typy grobów dzików: indywidualne pochówki tych zwierząt w osobnych grobach oraz groby ludzkie zawierające kości dzików. Istnieje wiele interpretacji tego rodzaju znalezisk. Mogą one być związane z kompozycją zwierzęcą, ale także z zoolatrią, rozumianą jako przekonanie, że niektóre zwierzęta są wcieleniem bogów. W takim przypadku indywidualny pochówek odzwierciedlałby pozycję zwierząt w życiu społeczności. Prawdopodobne jest również, że pochówki dzików były powiązane z tradycją curad-mir, opisywaną przez starożytnych autorów. Sugerowano, że dzik stanowił obiekt rytuału magicznego, pełniąc rolę odpowiednika człowieka. Inne poglądy wskazują, że pochówki dzików związane były z ogólnymi tradycjami pogrzebowymi, w których zwierzę towarzyszyło człowiekowi jako przewodnik w drodze do zaświatów. Ze względu na charakter zachowanych źródeł trudno jednoznacznie określić cel grzebania dzików, niemniej nie ulega wątpliwości, że działania te miały istotne znaczenie dla społeczeństwa, które je praktykowało.

Jednym z najbardziej charakterystycznych zjawisk w sytuacji politycznej Rzymu u schyłku republiki było wykorzystywanie religii, w szczególności proroctw, w walkach wewnętrznych. Interesującym przykładem tego typu działań są działania Marka Tulliusza Cycerona przeciwko Katylinie. Cyceron interpretował wielokrotnie pojawiające się prodigia jako zapowiedź nieszczęść, które miały spotkać Rzym w wyniku spisku Katyliny. Artykuł poświęcony jest analizie symboli i wydarzeń, które Cyceron uznawał za pomocne w demaskowaniu planów Katyliny. Obejmowały one zarówno zjawiska astronomiczne (zaćmienie Słońca, komety, pochodnie słoneczne), jak i naturalne (burze, grzmoty, pioruny, trzęsienia ziemi). Znacznie większe znaczenie w jego walce z katylinariuszami miały jednak wydarzenia i proroctwa, którym przypisywał symboliczne i religijne znaczenie. Dotyczyło to między innymi kwestii związanych z posągami, Jowiszem oraz wilczycą z Romulusem. Cyceron wykorzystywał je, przedstawiając siebie jako wysłannika Jowisza i nowego Romulusa, odnowiciela Rzymu. Istotną rolę odgrywały także proroctwa augura Appiusza Klaudiusza (augurium Salutis) oraz symbol (wybuchający płomień), który widziały westalki podczas uroczystości ku czci Dobrej Bogini. Charakterystyczne jest jednak to, że dwadzieścia lat później Cyceron, w trakcie pisania De divinatione, sceptycznie odnosił się do opisanych symboli, kwestionując ich boską naturę.

Badając rolę cezarian w zamachu na życie Gajusza Juliusza Cezara 15 marca 44 roku p.n.e., autor artykułu podejmuje próbę wyjaśnienia kilku kwestii związanych z tym zagadnieniem. Przede wszystkim ustala kryteria służące do wyodrębnienia cezarystów. Definiuje ich, analizując sposoby przedstawiania polityków powiązanych z Cezarem, którzy uczestniczyli w jego zabójstwie, charakterystyczne dla autorów starożytnych źródeł oraz współczesnych historyków. Przybliża również sylwetki zamachowców i wyjaśnia motywy, które mogły skłonić senatorów zaprzyjaźnionych z Cezarem do wystąpienia przeciwko swojemu protektorowi i przywódcy. Po zaprezentowaniu tych zagadnień autor omawia rolę cezarystów w zamachu na życie Gajusza Juliusza Cezara. Rozważa ją stosunkowo szczegółowo, badając działalność najbardziej znanych cezarystów w spisku zorganizowanym przeciwko Cezarowi oraz podczas samego zamachu, który zakończył się jego śmiercią w dniu Id marcowych w 44 roku p.n.e.

Artykuł dotyczy wizerunku bogów jako motywu wykorzystywanego w programie propagandowym cesarzowych z dynastii Sewerów. Autor koncentruje się na interpretacji materiału numizmatycznego należącego do cesarzowych, tj. Julii Domny, Julii Mezy, Julii Soemias i Julii Mamei. Ich syryjskie pochodzenie oraz wpływowa pozycja na dworze cesarskim mogły w szczególny sposób wpływać na innowacyjność i oryginalność haseł propagandowych promowanych za pośrednictwem numizmatów. Z tego względu autor zastanawia się, których bogów wykorzystywano, bada częstotliwość ich występowania oraz porównuje numizmaty sygnowane przez Senat z cesarskimi. Szczegółowa analiza monet pozwala na wyciągnięcie wniosku, że system menniczy cesarzowych wykorzystywał tradycyjnych i powszechnie znanych bogów rzymskich. Pojawiające się wyjątki były raczej związane z polityką poszczególnych władców niż z promocją nowych trendów lub niestandardowych rozwiązań. To samo odnosi się do różnic między emisjami sygnowanymi przez Senat a cesarza. Na podstawie przeanalizowanego materiału można założyć, że Senat w pełni popierał hasła propagandowe pojawiające się w systemie menniczym cesarzowych.

Tradycja antyczna utrwaliła wizerunek Aureliana jako surowego i bezwzględnego władcy, troszczącego się o armię i dążącego do przywrócenia w niej dyscypliny. Można go określić mianem paedagogus militum. Aurelian kierował intensywną propagandę do żołnierzy, co znajduje odzwierciedlenie w treści monet cesarskich. W zbiorze 19 820 monet Aureliana aż 29,1% zawiera motywy militarne. W tej wyselekcjonowanej grupie dwie tematyki stanowiły trzon propagandy: concordia militum (68%) i virtus militum (19,5%). Pozostałe hasła, promowane mniej intensywnie, to: concordia legi, conco exer, fides exerciti, fides militum, genius exerciti, genius Illur, restitutor exerciti, virtus Illurici, virtus equit. W propagandzie Aureliana wyodrębnić można dwa główne nurty. Pierwszy odnosił się do armii jako realnej siły zapewniającej władzę, wspierającej i umacniającej cesarza. Zależało to jednak od lojalności, jednomyślności i wierności żołnierzy wobec cesarza. Nurt ten manifestował się w treściach monet, które przywoływały wartości concordia i fides lub schlebiały żołnierzom, wychwalając ich virtus. Ukazywał on także bardziej wzniosłą ideę, wywodzącą się z poszukiwania boskiej opieki i nadprzyrodzonych źródeł władzy cesarskiej. Ikonografia kilku serii monet propagujących concordia militum, fides militum i virtus militum, ukazujących cesarza obok Marsa i Jowisza, miała dowodzić prawa cesarza do panowania, wynikającego z woli bogów. Celem tego było zbudowanie silniejszej ideologicznej podstawy pod władzę Aureliana i wyniesienie go ponad środowisko, z którego się wywodził.

Artykuł przedstawia sposoby ukazywania króla Jana Olbrachta w staropolskich kronikach, dziełach literackich powstałych w okresie pozytywizmu i Młodej Polski, a także w wybranych pracach historyków. Rozważania koncentrują się wokół trzech tematów. Pierwszy dotyczy okresu od objęcia przez Jana Olbrachta rządów do wyprawy bukowińskiej, drugi obejmuje jego panowanie po klęsce w Mołdawii, ze szczególnym uwzględnieniem jej konsekwencji, zwłaszcza w polityce wewnętrznej, natomiast trzeci odnosi się do ocen panowania Olbrachta formułowanych przez literatów i historyków. Charakterystyka króla obejmuje uwagę poświęconą jego wyglądowi i cechom osobowości. Przedstawiono najważniejsze wydarzenia z okresu jego panowania, w tym wybór Olbrachta na króla (27 VIII 1492), na który wpływ miały między innymi zabiegi królowej matki oraz sytuacja Litwy, zjazd Jagiellonów w Lewoczy, z którego zachowało się niewiele dokumentów, Sejm w Piotrkowie w 1496 roku, podczas którego król zatwierdził nowe przywileje dla szlachty, oraz spotkanie króla z bratem Aleksandrem w Parczewie. Następnie artykuł opisuje wyprawę Jana Olbrachta do Mołdawii, poprzedzoną tajemniczymi znakami interpretowanymi jako zapowiedź klęski. Opis zmagań wojennych obejmuje działania króla i ocenę rozmiarów klęski w Bukowinie. Kolejnym przedmiotem refleksji jest omówienie jej znaczenia zarówno dla samego władcy, jak i dla kraju. W ostatniej części pracy przedstawiono ocenę profilu monarchy.

Przedmiot zainteresowania niniejszego artykułu stanowią powtórne związki małżeńskie zawierane przez mieszkańców miast Frýdek i Místek. Temat analizowany jest na podstawie informacji zawartych w księgach metrykalnych, testamentach oraz umowach przedślubnych. Autor koncentruje się przede wszystkim na przyczynach zawierania powtórnych związków małżeńskich oraz ich konsekwencjach demograficznych. Z umów przedślubnych wynika, że kobiety wychodziły powtórnie za mąż często na krótko po owdowieniu, ponieważ ich położenie ekonomiczne i społeczne nie pozwalało im na samodzielność. Również wdowcy często szukali sobie kobiet, ponieważ sami nie potrafili zarządzać gospodarką. Powtórne małżeństwa osób owdowiałych w obu miastach stanowiły 25—30% wszystkich związków małżeńskich, przy czym więcej związków tego typu odnotowano w Místku w XVIII wieku. Mogło mieć to związek z wysokim wskaźnikiem umieralności w tym mieście spowodowanym epidemią dżumy (w latach 1713—1715). Z kolei mniejsza liczba powtórnych małżeństw w XVIII-wiecznym Frýdku wynikać może — zdaniem autora — z niekompletnych danych w księgach metrykalnych. Liczba powtórnych związków małżeńskich zmniejszyła się w XIX wieku.

Jednym z najważniejszych kluczy biskupich był częściowo uprzemysłowiony klucz w Sławkowie (małym miasteczku i około 12 wsiach). Jedną z parafialnych wsi w tym kluczu było Jaworzno w 1581 roku. Była to wówczas duża wieś: 19 łanów chłopskich (co odpowiadało populacji mniej więcej 300 osób), 7 zagrodników bez ziemi (około 30 osób), 3 komorników z bydłem (około 15 osób), 6 komorników bez bydła (około 20 osób), 8 pogorzelców z 1579 roku (około 40 osób), 2 rzemieślników (około 15 osób) i 1 łan sołtysi (ponad 10 osób). Średnie wsie w tym czasie liczyły mniej niż 100 mieszkańców w Polsce, od 100 do 200 w Małopolsce, natomiast Jaworzno zamieszkiwało około 450 osób, nie licząc proboszcza, wikarych, ich służby i poddanych. Jan Leżeński oskarżył mieszkańców Jaworzna o armata manu, czyli sprzeciw „zbrojną ręką”, kiedy jego zastępca, starosta Zbożyński, próbował zająć bydło i trzodę za niezapłacone czynsze. Chłopi, którzy przebywali w Krakowie przy okazji spławiania drewna, w swojej odpowiedzi skarżyli się, że Zbożyński, dokonując zajęcia bydła w sposób nierówny, ciężko skrzywdził dwóch z nich, a innych poranił. Przykład oporu mieszkańców Jaworzna wobec Jana Leżeńskiego, starosty biskupiego, stanowił jeden z nielicznych przypadków zwycięstwa chłopów nad szlachtą w konfliktach ekonomicznych w dawnej Rzeczypospolitej.

Autor artykułu zajmuje się problemem korupcji w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku. Rozpoczyna od definicji pojęcia korupcji oraz sfer życia, których dotyczyła. Następnie podejmuje próbę przedstawienia działań mających na celu przeciwdziałanie korupcji i wyeliminowanie jej z życia społecznego i politycznego. Pomimo tych wysiłków okazało się, że wyeliminowanie korupcji, szczególnie silnie związanej z życiem politycznym Rzeczypospolitej Obojga Narodów, było niemożliwe. Opisano nadużycia popełniane podczas obrad sejmowych oraz działania przedstawicieli miast, którzy posługiwali się korupcją w celu realizacji swoich postulatów w Parlamencie. Przedstawiono również przykłady korumpowania władców Rzeczypospolitej oraz ich najbliższych współpracowników. Warto zauważyć, że zarówno królowie, jak i dwór stosowali te same metody w realizacji koncepcji politycznych. Szczególnie niebezpieczne dla Rzeczypospolitej były działania korupcyjne podejmowane przez obce rządy, mające na celu sparaliżowanie polityki polsko-litewskiej i osłabienie pozycji państwa. Alarmujące były również przypadki przekupywania urzędników, które umożliwiały zagranicznym dyplomatom poznanie wielu tajemnic Rzeczypospolitej. Opłacane przez obce rządy zrywanie sejmów, prowadzące do politycznego i militarnego osłabienia państwa i uniemożliwiające przeprowadzenie reform, miało tragiczny wpływ na historię polityczną. Artykuł porusza również problem funkcjonowania korupcji politycznej w okresach bezkrólewia, kiedy to stronnicy w walce o polską koronę byli pozyskiwani za pomocą pieniędzy.

Artykuł podejmuje próbę przedstawienia stosunku Józefa Szujskiego do powstania styczniowego. Jest to zagadnienie interesujące głównie dlatego, że Szujski był konserwatywnym politykiem galicyjskim, a przede wszystkim przywódcą stańczyków, przeciwników romantycznej tradycji walk niepodległościowych. Jednak w przypadku Szujskiego opinie powierzchowne i ogólne nie oddają w pełni złożoności jego poglądów, zwłaszcza historiozoficznych, które niewątpliwie miały wpływ na jego postawy polityczne. Z jednej strony Szujski to postać wielkiego formatu — jeden z najwybitniejszych polskich historyków, a także pisarz, publicysta, współtwórca krakowskiej szkoły historycznej. Początkowo liberał, później (po 1863 roku) polityk konserwatywny, lider polityki ugodowej i stronnictwa stańczyków, współautor Teki Stańczyka, znanego pamfletu politycznego dotyczącego narodu polskiego i jego demokratycznych i powstańczych dążeń. Z drugiej strony był również profesorem historii Polski na Uniwersytecie Jagiellońskim (od 1869 roku), jego rektorem w latach 1878–1879, posłem, a wreszcie — wspominając tylko najważniejsze obszary jego działalności — sekretarzem generalnym Akademii Umiejętności. Bez wątpienia wywierał wpływ nie tylko na środowisko krakowskie. Dzięki temu tym bardziej interesujące staje się przyjrzenie różnym formom jego zaangażowania w powstanie styczniowe oraz jego ocenie tego zrywu. Z jednej strony często wyrażał niechęć do działań rewolucyjnych, z drugiej zaś aktywnie w nim uczestniczył — zarówno osobiście, jak i pisząc o powstaniu. Jego analizy, mające na celu ukazanie przyczyn upadku Rzeczypospolitej, przynajmniej częściowo tłumaczą jego późniejszy stosunek do powstania styczniowego.

Rozłam, który miał miejsce w ruchu ludowym Galicji w 1913 roku, wywołał sensację w życiu politycznym i ostatecznie pogrzebał układ sił istniejący na scenie politycznej przez kilka lat. Powstanie i ostateczna struktura opozycji w Polskim Stronnictwie Ludowym w 1913 roku przeciwko Janowi Stapińskiemu, liderowi PSL, doprowadziły do wyboru komitetu organizacyjnego przyszłego Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” pod przewodnictwem Wincentego Witosa w Tarnowie 20 grudnia 1913 roku. Przyczyny rozłamu w galicyjskim ruchu ludowym były zróżnicowane i złożone. Wynikały z faktu, że PSL po demokratyzacji wyborów w 1907 roku wprowadziło do Rady Państwa w Wiedniu dużą grupę własnych posłów, którzy zdominowali Koło Polskie. Sukces ten spowodował napływ licznych nowych członków z różnych grup chłopskich, ale także osób, które niekoniecznie reprezentowały interesy chłopów. Miało to wpływ na brak stabilności w polityce kierownictwa partii oraz samego Stapińskiego, który od 1913 roku, po zawarciu sojuszu z konserwatystami w parlamencie austriackim, dążył do przejścia do radykalnej opozycji i porozumienia m.in. z ukraińskimi ugrupowaniami chłopskimi. Sam sojusz doprowadził do powstania tzw. lwowskiej frondy (Bolesław Wysłouch, Jan Dąbski i inni), grupy, która opuściła PSL w 1911 roku (w 1914 roku weszła do nowo utworzonego PSL Piast). W 1913 roku Stapiński zapowiedział zmianę polityki partii i przejście do radykalnej opozycji w parlamencie. Jego brak zdecydowania w wielu ważnych sprawach spotęgował krytykę ze strony niektórych działaczy, w tym Zygmunta Lasockiego. Krytyka dotyczyła nie tylko programu, ale także kwestii finansowych — Stapiński był oskarżany o pozyskiwanie funduszy na działalność z „nielegalnych źródeł”, w tym od jednego z komitetów kolonizacyjno-morskich. Ostra kampania prasowa, m.in. w nowym czasopiśmie „Piast”, oraz wystąpienia przeciw prezesowi PSL na forum parlamentarnym jesienią 1913 roku w związku z nadużyciami finansowymi, niewątpliwie osłabiły jego i tak już mocno nadwątlony autorytet w partii i stworzyły podstawy pod, jak się okazało, nieodległy rozłam.

Adam Piwowar, niezależny działacz, pierwszy demokratycznie wybrany prezydent Dąbrowy Górniczej (1917–1923), wieloletni nauczyciel „Sztygarki” w Dąbrowie, działacz społeczny i patriota, jedna z wybitnych postaci odgrywających ważną rolę w historii miasta. Najważniejszym elementem jego światopoglądu był głęboki humanitaryzm wynikający z założenia, że człowiek jest istotą społeczną, a zatem wszystkie jego działania powinny bezpośrednio lub pośrednio służyć społeczeństwu i innym ludziom. Przez całe życie Piwowar wierzył w „czystość myśli, słów i czynów”. Prospołeczna i patriotyczna postawa ukształtowała się w jego życiu w ostatniej ćwierci XIX wieku, w czasie postępującej industrializacji Zagłębia, ale także dużych kontrastów społecznych, braku podstawowych swobód obywatelskich i szybkiego rozwoju narodowego. Pomimo związków z ruchem socjalistycznym, Piwowar nigdy nie był socjalistą w sensie ideologicznym i politycznym. Jego późniejsze wybory polityczne były zawsze podporządkowane celom wyższym, mianowicie najlepszemu i bezinteresownemu służeniu społeczeństwu. Duży wpływ na ukształtowanie takiego światopoglądu wywarł Albert Heim, wybitny kartograf i pedagog ze Szwajcarii, którego Adam Piwowar poznał podczas studiów geologicznych w Szwajcarii.

W pierwszej połowie lat 20. XX wieku ksiądz August Hlond pracował na polskiej części Górnego Śląska, pełniąc funkcję administratora apostolskiego, a następnie biskupa w Katowicach. Obie nominacje zostały podjęte przez papieża Piusa XI, który brał pod uwagę różne zalety charakteru duchownego. Najcenniejszą spośród nich była umiejętność rozwiązywania konfliktów wewnątrz obozu katolickiego. Antagonizm narodowy, dzielący środowisko katolickie na grupy polską i niemiecką, był najsilniejszy właśnie na Górnym Śląsku. Polacy stanowili liczebną większość, jednak grupa niemieckich katolików również domagała się zagwarantowania praw językowych w pracy duszpasterskiej. Sytuację dodatkowo komplikowało ich zaangażowanie w spór polityczny między organizacjami polskimi i niemieckimi, co podnosiło temperaturę konfliktu narodowego. W obliczu tej skomplikowanej sytuacji wewnętrznej ksiądz A. Hlond stosował metody mediacyjne i starał się zapewnić zwaśnionym stronom najwyższy standard opieki duszpasterskiej ze strony Kościoła. Tak można wyjaśnić jego politykę tolerancji wobec praw językowych niemieckiej części wiernych. Przyniosło to pozytywne rezultaty w postaci znaczącego zmniejszenia intensywności konfliktów społecznych. Było to szczególnie widoczne po tym, jak biskup Hlond opuścił Górny Śląsk i objął funkcję prymasa Polski.

Śląski oddział Ligi Obrony Powietrznej, założony 24 stycznia 1924 roku (od 1927 roku Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej), podobnie jak inne jednostki organizacyjne Ligi, miał propagować rozwój lotnictwa cywilnego oraz obronę przeciwlotniczą i przeciwgazową. Pomimo specyfiki wynikającej z odmiennych warunków społeczno-gospodarczych i politycznych województwa śląskiego, oddział osiągnął imponujące wyniki w ciągu 15 lat swojej działalności. Było to możliwe dzięki niezwykłej ambicji i solidarności wielonarodowego społeczeństwa oraz rzadko spotykanemu wówczas zaangażowaniu społecznemu. Autorytet osób kierujących komitetami Ligi oraz ich duże zaangażowanie we wszystkie obszary działalności organizacji były dodatkowymi czynnikami sprzyjającymi dynamicznemu rozwojowi. Do najważniejszych ogólnopolskich osiągnięć stowarzyszenia należały: budowa czterech placówek akademickich szkolących przyszłych pilotów, dwóch lotnisk, w tym jednego o charakterze sportowo-turystycznym, udział w zbiórkach funduszy na zakup sprzętu lotniczego oraz budowa największej w Polsce wieży spadochronowej. Śląska Liga była również znana z doskonałej organizacji w zakresie obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej ludności cywilnej. Prowadziła liczne szkolenia społeczne w tym zakresie, budowała wzorcowe schrony przeciwgazowe oraz zorganizowała pierwszą ogólnopolską wystawę obrony powietrzno-gazowej, obejmującą wszystkie regiony wojewódzkie Ligi. Wybuch II wojny światowej zniszczył wieloletnie osiągnięcia Ligi. Jednak kadra wyszkolonych pracowników lotnictwa oraz liczni działacze Ligi odznaczyli się podczas działań wojennych, walcząc z wrogiem.

Główne polskie partie w województwie śląskim, między innymi chadecja skupiona wokół Wojciecha Korfantego oraz, po 1926 roku, sanacja z ideologicznym liderem wojewodą Michałem Grażyńskim, mimo wzajemnych różnic, niewątpliwie łączyła niechęć do Niemców. Było to szczególnie widoczne po dojściu Adolfa Hitlera do władzy w 1933 roku i ekspansji Niemiec w Europie, której początkiem była remilitaryzacja Nadrenii w 1936 roku. Poszczególne partie, w różnym stopniu i na różne sposoby, zależnie od stosunku do polityki zagranicznej rządu polskiego, wyrażały obawy przed potencjalnym konfliktem z III Rzeszą. Obawy te, związane z okupacją Austrii, Kłajpedy i rozbiciem Czechosłowacji, nasiliły się po kwietniu 1939 roku, po wypowiedzeniu przez Niemcy polsko-niemieckiej deklaracji o nieużywaniu siły z 1934 roku. Organ prasowy sanacji „Polska Zachodnia” zajmował stanowisko zgodne z wytycznymi z Warszawy, wyjątkiem była jednak kwestia mniejszości niemieckiej — czasopismo, zgodnie z opiniami Grażyńskiego, reprezentowało wrogi stosunek do wszelkich przejawów hitleryzmu, dążąc do ograniczenia wpływów niemieckich w życiu gospodarczym i społecznym Górnego Śląska. Takie stanowisko różniło się od oficjalnego kursu polskiej polityki zagranicznej. „Polonia” Korfantego dostrzegała zagrożenie ze strony Niemiec i ostro krytykowała politykę zagraniczną rządu polskiego, choć po aneksji Austrii przez III Rzeszę osłabiła krytykę, szczególnie w odniesieniu do polityki obronnej rządu. Socjalistyczna „Gazeta Robotnicza” ostrzegała przed niebezpieczeństwem ze strony Niemiec już od czasu okupacji Nadrenii w 1936 roku, jednak początkowo nie popierała akcji na rzecz Funduszu Obrony Narodowej, ostro krytykując politykę zagraniczną prowadzoną przez Józefa Becka. Poparcie dla zbiórki na FON uzależniała od zmian w polityce wewnętrznej i zagranicznej i dopiero wiosną 1939 roku, po zajęciu Czech i litewskiej Kłajpedy, socjaliści zaprzestali krytyki rządu i wsparli subskrypcję na pożyczkę obrony narodowej i FON. Narodowo-radykalna „Kuźnia” wyraziła swoje stanowisko wobec stosunków polsko-niemieckich w uchwale II Zjazdu Delegatów Ruchu Narodowo-Radykalnego, który odbył się 11 czerwca 1939 roku w Katowicach. Redakcja nie łudziła się co do nieuchronności zbrojnego konfliktu z III Rzeszą, postulując wzmocnienie żywiołu polskiego we wszystkich sferach życia społecznego, ograniczenie znaczenia mniejszości niemieckiej w gospodarce, parcelację dużych niemieckich majątków ziemskich, objęcie specjalną opieką bezrobotnych na pograniczu oraz bardziej energiczne działania na rzecz ograniczenia niemieckiej agitacji i rezygnację z konfliktów politycznych.

Polskie roszczenia wobec Czechosłowacji dotyczące Zaolzia, nasilające się pod koniec lat trzydziestych XX wieku i zajęcie tego terytorium, wzbudziły duże zainteresowanie wśród mieszkańców Krakowa. Było to historycznie uzasadnione, ponieważ umacnianie polskości na Śląsku Cieszyńskim od końca XIX wieku wspierane było przez działania Polaków z Galicji, zwłaszcza z Krakowa. Po I wojnie światowej mieszkańcy Krakowa brali udział w polsko-czeskiej walce o przynależność narodową Zaolzia. Po niekorzystnym dla Polski podziale tego terytorium w 1920 roku, odczuwali rozczarowanie. Dlatego możliwość włączenia Zaolzia w granice Rzeczypospolitej w związku z osłabieniem Czechosłowacji po Monachium była dla nich interesująca. Kraków, jak żadne inne miasto w Polsce, wykazywał zainteresowanie „powrotem Zaolzia do macierzy” w październiku 1938 roku. Znajdowało to odzwierciedlenie w prasie, masowych manifestacjach, uchwałach, tworzeniu organizacji wspierających działania polskie i zbiórkach pieniędzy. Poziom zaangażowania różnił się w zależności od opcji politycznej, z którą związani byli mieszkańcy Krakowa. Zwolennicy reform wyrażali mocniejsze poparcie dla polityki rządu polskiego, przeciwnicy czynili to mniej gorliwie. Opozycja, poza aprobatą dla włączenia Zaolzia, ostrzegała przed konsekwencjami tego faktu dla polityki międzynarodowej, wskazując na ryzyko współpracy z Niemcami.

W nadziei na demokratyzację systemu politycznego w Polsce, szczególnie po VII Plenum KC PZPR w październiku 1956 roku, oczekiwano również poluzowania biurokratycznych i nadmiernie scentralizowanych metod zarządzania w gospodarce. Ożyły idee demokracji z 1945 roku, kiedy wydawało się, że to właśnie załogi będą prawdziwymi gospodarzami uspołecznionych zakładów pracy. Jednak masowy i oddolny ruch tworzenia i rozwijania samorządów pracowniczych w 1956 roku zagroził istniejącemu systemowi planowania centralnego oraz pozycji organizacji partyjnych i związkowych w jednostkach gospodarki państwowej. Dlatego organy PZPR na szczeblu centralnym i terenowym od początku starały się monitorować ruch tworzenia samorządów pracowniczych w fabrykach województwa katowickiego. W konsekwencji uchwała Sejmu z 19 listopada 1956 roku ograniczyła działalność tej nowej formy samorządu pracowniczego do mało znaczących i produkcyjnych działań, głównie decyzji w zakresie organizacji pracy. W województwie katowickim do początku sierpnia 1957 roku powstało 368 rad pracowniczych, obejmujących 2500 działaczy, jednak praktyczne znaczenie przedstawicieli załóg — mimo pozytywnej oceny ich działalności (w ramach określonych przez PZPR) przez władze centralne i wojewódzkie — było nieznaczne. Ostatecznie ustawa o Konferencji Samorządu Pracowniczego z 1958 roku włączyła rady pracownicze w system różnych, pozornie niezależnych instytucji społeczno-gospodarczych poddanych całkowitej kontroli PZPR i administracji państwowej.

Artykuł zwraca uwagę na problematykę funkcjonowania prawnego szkoły podstawowej (powszechnej) oraz pracy nauczyciela w latach 1945–1972. Analiza obejmuje założenia systemu i obowiązku szkolnego, obowiązki kadry pedagogicznej i jej odpowiedzialność zawodową, a także ocenę pracy oraz inne prawa nauczycieli. Autor artykułu podjął próbę ukazania, że po 1945 roku ustawodawstwo dotyczące tego zagadnienia opierało się na przedwojennych aktach prawnych. Szkoły podstawowe (do połowy lat 50. określane jako powszechne) były początkowo siedmioletnie, a od 1962 roku ośmioletnie. Obowiązek szkolny obejmował dzieci rozpoczynające naukę w wieku 7 lat i trwał do 17. roku życia. Na stanowisko nauczyciela przeznaczano osoby z odpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi (z czego częściowo rezygnowano z powodu strat wojennych wśród kadry nauczycielskiej, jednak od 1972 roku warunkiem niezbędnym stało się wykształcenie wyższe) oraz nieskazitelną postawą moralną. Istniał podział na nauczycieli stałych i tymczasowych oraz mianowanych i kontraktowych w zależności od formy zatrudnienia. Wszyscy, z różnych powodów, mogli być automatycznie przenoszeni do innych szkół (za zgodą lub bez zgody). Nauczyciel był zobowiązany przekazywać wiedzę uczniom i kształtować właściwą postawę ideologiczną. Przepisy precyzyjnie określały warunki zatrudnienia i przenoszenia w stan nieczynny, odpowiedzialność zawodową (kary porządkowe i dyscyplinarne) oraz sposób oceny pracy (bardzo dobra, dobra, dostateczna i niedostateczna). Ze względu na charakter zawodu nauczyciele mieli prawo do specjalnych przywilejów, takich jak dłuższy urlop, płatny urlop zdrowotny, ulgi kolejowe, a niekiedy także bezpłatne mieszkanie.

Przemysłowe zakłady Śląska i Zagłębia włączyły się w akcje strajkowe i protestacyjne latem 1980 roku. 21 sierpnia rozpoczął się strajk w FAZOS-ie w Tarnowskich Górach, a kilka dni później objął kopalnie węgla kamiennego oraz kombinat metalurgiczny Huta „Katowice” i największe oraz kluczowe zakłady gospodarcze w kraju. Umowy podpisane z rządem spełniły wiele postulatów strajkowych, w tym najważniejsze prawo do tworzenia własnej, samorządnej reprezentacji — wolnych związków zawodowych. Nowo powstały NSZZ „Solidarność” regionu Śląsko-Dąbrowskiego był najliczniejszym w skali całej krajowej struktury „Solidarności”. Skupiał ponad milion członków, skoncentrowanych w kilku głównych ośrodkach, z których najważniejsze to MKR Jastrzębie oraz MKR z siedzibą w Hucie „Katowice”. Nowe związki zawodowe zmagały się z ogromnymi problemami i przeszkodami w codziennej pracy, z których najtrudniejsze stanowiło wzajemne uzgadnianie organizacyjne i wszelkie próby unifikacji od samego początku. W relacjach z rządem dominowała wzajemna obojętność i niechęć, które z czasem przerodziły się w nieprzekraczalną barierę we wspólnych sprawach. Te właśnie kwestie, obok podstawowych prac organizacyjnych i tworzenia struktury związku, wypełniły pierwsze miesiące działalności NSZZ „Solidarność” regionu Śląsko-Dąbrowskiego.