Wstęp

Między wyborami konsularnymi w 60 roku a uchwaleniem lex Iulia agraria przez C. Juliusza Cezara w 59 roku w Republice Rzymskiej doszło do starć, w wyniku których dominujący w Senacie optimates zostali pozbawieni realnego wpływu na sprawy państwowe, a niepodzielną władzę przejęli uczestnicy tzw. pierwszego triumwiratu, czyli C. Juliusz Cezar, Gn. Pompejusz i M. Licyniusz Krassus. W tym okresie miały miejsce zasadnicze zmiany, które całkowicie przekształciły sytuację polityczną i dotychczasowy system rządów w Rzymie. Celem autora niniejszego artykułu jest zbadanie charakteru tych zmian, a zwłaszcza ukazanie ich potencjalnego podobieństwa do zamachów stanu i rewolucji – wydarzeń równie radykalnych i dających podobne rezultaty. Przeprowadzone analizy pozwoliły ustalić, że porozumienie między Cezarem, Pompejuszem i Krassusem było przez nich maskowane, a przez pewien czas utrzymywane w tajemnicy. Wykazywało ono również cechy typowe dla spisków i konspiracji, które od początków istnienia Republiki dążyły do przejęcia władzy. Ich sojusz był wymierzony przeciwko Republice i miał charakter antypaństwowy. Triumwirowie eliminowali swoich przeciwników nie tylko środkami politycznymi, lecz także poprzez walkę zbrojną, wykorzystując uzbrojonych zwolenników. Doprowadziło to do usunięcia antagonistów ze sceny politycznej oraz do dominacji nad przestrzenią publiczną. Po przejęciu władzy w Rzymie przez Cezara, Pompejusza i Krassusa zabrakło wolności słowa, opozycja stała się bezradna, a niektóre, nawet najważniejsze, instytucje państwowe zostały sparaliżowane. Według starożytnych polityków i autorów wielu tekstów źródłowych sytuacja ta doprowadziła do poważnego kryzysu Republiki, pogłębiła jej upadek, a nawet – w sposób niezauważalny – zapoczątkowała kres republikańskiego systemu, co okazało się katastrofalne dla Rzymu. Te ustalenia pozwalają wysunąć sugestię, że wydarzenia, które miały miejsce w Rzymie w latach 60-59 p.n.e., oraz wynikające z nich zmiany polityczne, miały wiele cech charakterystycznych dla rewolucji i zamachów stanu.

Artykuł poświęcony jest zagadnieniom relacji rzymsko-partyjskich w czasach Flawiuszów, w kontekście wystąpień Pseudo-Neronów, które rzadko są dostrzegane przez historyków. Na początku krótko omówiono przyczyny wystąpień uzurpatorów oraz braki w bazie źródłowej dotyczącej tego zagadnienia. Następnie przeanalizowano dwa kluczowe problemy: Czy obawy przed interwencją wschodniego sąsiada, widoczne w źródłach, odzwierciedlały opinię rzymskich elit rządzących w czasach Flawiuszów i jakie były ich przyczyny? Czy Arsacydzi, rządzący Imperium Partów po śmierci Wologazesa I, byli zdolni do podjęcia tak poważnego przedsięwzięcia, jak ingerencja w wewnętrzne sprawy Rzymu? Głównym czynnikiem decydującym o tej zdolności był potencjał militarny Partów, uwarunkowany układem sił wewnętrznych w ówczesnym Iranie oraz pozycją, jaką Partowie zajmowali w ówczesnym świecie. Analiza tych zagadnień pozwala stwierdzić, że Rzymianie w czasach Flawiuszów mogli odczuwać lęk i respekt wobec Partów. Obawy elit rządzących cesarstwem dotyczące ewentualnej interwencji sąsiadów zza Eufratu na rzecz jednego z Pseudo-Neronów były realne i prawdopodobnie wynikały z bolesnych doświadczeń z przeszłości, zwłaszcza z czasów Nerona i wcześniejszych, a także z obaw przed utratą lub zniszczeniem wschodnich prowincji. Podkreślono również, że po śmierci Wologazesa I imperium partyjskie było podzielone między pretendentów z rodu Arsacydów, a jego wewnętrzna sytuacja pozostawała niestabilna przez kilka kolejnych dekad. W tym czasie istniały liczne zagrożenia wewnętrzne – ze strony Alanów i innych plemion koczowniczych Europy i Azji, a także ze strony Imperium Rzymskiego i Kuszanów. Kryzys wewnętrzny oraz troska o bezpieczeństwo granic pochłaniały znaczne zasoby finansowe, ograniczone dodatkowo przez specyficzną strukturę społeczno-ekonomiczną Iranu, w której arystokracja posiadająca własne siły zbrojne odgrywała istotną rolę. W związku z tym wskazano, że te czynniki w dużej mierze eliminowały potencjał militarny każdego z władców partyjskich, co oznacza, że prawdopodobnie nie byli oni w stanie udzielić Pseudo-Neronom znaczącego wsparcia wojskowego. Wspieranie uzurpatorów i groźby interwencji formułowane przez Arsacydów mogły być jedynie elementem szantażu politycznego i gry dyplomatycznej, której cele i motywy nie są w pełni znane ze źródeł. Można jedynie hipotetycznie założyć, że jednym z głównych powodów tych działań była chęć wzmocnienia – przynajmniej symbolicznego – własnej pozycji wobec rywali, zarówno w obrębie dynastii, jak i poza nią.

Wizerunek cesarza polującego na zwierzęta pojawił się w systemie monetarnym cesarstwa w „okresie Antoninów”. Tego typu emisje były tworzone na zlecenie Hadriana, Marka Aureliusza i Kommodusa, a także – w okresie kryzysu III wieku – w przypadku monet Galliena, które stanowią jedyny znany przykład z tego czasu. Motyw ten wpisuje się w ideologię cesarską, według której władca, od początku istnienia Cesarstwa Rzymskiego, musiał być wojownikiem walczącym i zwyciężającym, zdolnym do kierowania państwem. W systemie monetarnym Hadriana, Kommodusa i Galliena schemat ikonograficzny polowania był silniej powiązany z odwagą i męstwem, ponieważ nawiązywał do tematyki legendy monetarnej virtus Augusti. Virtus Augusti, objawiająca się poprzez siłę i niezwyciężoność, mogła być manifestowana zarówno w wojnie, jak i poprzez walki o symbolicznym znaczeniu lub stanowiące zapowiedź rzeczywistego zwycięstwa – gdyż bogini zwycięstwa była obecna podczas polowania. W ten sposób pasja łowiecka wpisywała się w kanon obowiązków i cnót władcy, podobnie jak działania cesarza na wojnie. W konsekwencji, choć punktem wyjścia do stworzenia medali i monet przedstawiających cesarza na polowaniu były w każdym z omawianych przypadków rzeczywiste wydarzenia związane z zamiłowaniem władcy do łowów, to miały one nie tylko charakter doraźny, ale i epizodyczny. Działania cesarza podczas polowania, przekształcone w schematyczne „obrazy monetarne” rozpowszechnione w całym Imperium Rzymskim, nabierały także wymiaru ideologicznego, współtworząc w propagandzie cesarskiej wizerunek władcy. Zwierzę w tym kontekście stawało się symbolem siły, często wielkiej i groźnej, której przeciwstawiał się cesarz-myśliwy. W walce z nim władca demonstrował swoją odwagę i potęgę, a także manifestował swoje prawo do rządzenia.

Analiza dokumentów najstarszego i najmłodszego syna księcia Władysława Opolskiego dowodzi, że Przemko, który osiągnął pełnoletniość najpóźniej około 1284 roku, po okresie współrządów ze swoim bratem Mieszkiem, po 1288 roku objął księstwo raciborskie i od tego czasu tytułował się jako dux in/de Ratibor. Nigdy nie określał siebie jako pana na Oświęcimiu. Na tej podstawie można wysnuć jednoznaczny wniosek, że to właśnie wtedy powstało księstwo cieszyńskie. Pierwsza niepodważalna data pojawienia się Mieszka jako księcia Cieszyna to rok 1292. Jednakże, zwłaszcza w kontekście układu między Mieszkiem, Bolkiem i Wacławem, królem Czech, wydaje się, że już od 1289 roku ten Piast sprawował władzę nad nowo powstałym księstwem ze stolicą w Cieszynie. Ostatecznym dowodem na to jest fakt, że książę ten po 1290 roku przestał określać siebie mianem dominus oswencimensis. Po drugie, wątpliwości dotyczące daty wydania dokumentu dla rycerza Bogusza nie wpływają na próbę określenia czasu podziału „wielkiego” księstwa raciborskiego na księstwo cieszyńskie (obejmujące Oświęcim, Zator i Chrzanów) oraz właściwe księstwo raciborskie z Mikołowem i Pszczyną. W odniesieniu do dokumentu dla Bogusza z 1290 roku, uwzględniając niezwykle istotne ustalenia M. Wójcika i W. Irganga dotyczące Wojciecha, jednego ze świadków, ostrożnie opowiadamy się za dotychczas przyjmowaną datą, opartą nie na odczycie dokonanym przez M. Kasperlika z oryginału, lecz na odczycie A. Kauffmanna, również opartym na źródle pierwotnym. Zmiana naszej pozycji byłaby możliwa jedynie w przypadku przypadkowego odkrycia aktu nadania tytułu książęcego rycerzowi Boguszowi.

Anglia drugiej połowy XVIII wieku nie była dobrze znana w Rzeczypospolitej. Elity, głównie te zainteresowane systemem politycznym, czerpały z angielskich wzorców, choć w ograniczonym zakresie. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII wieku, w związku z planami reform Rzeczypospolitej, można jednak zaobserwować rosnące zainteresowanie Anglią. Tendencja ta jest wyraźnie widoczna w pamiętnikach spisywanych po trzecim rozbiorze przez osoby, które w pełni ukształtowały się w czasach Stanisława Augusta. Z ich zapisków wyłania się stereotypowy obraz Anglii i jej mieszkańców. Można stwierdzić, że był on zdecydowanie pozytywny. Anglia była postrzegana i chwalona za swoją rozsądną wolność, która w porównaniu do polskiej anarchii niekiedy budziła zazdrość. Podziwiano cechy angielskiego społeczeństwa, które pozwoliły na stworzenie tak potężnego imperium – szlachetność, pracowitość, uczciwość, a przede wszystkim niewymuszone przywiązanie do państwa. Nawet Kościół anglikański, funkcjonujący w tak dobrze zorganizowanym społeczeństwie, nie budził sprzeciwu polskich publicystów. Należy jednak zaznaczyć, że kwestia religii była traktowana z dużą uwagą, a Polacy zazwyczaj krytycznie odnosili się do wyznań innych niż katolickie. Produkty i towary wytwarzane przez angielskie społeczeństwo cieszyły się uznaniem obywateli Rzeczypospolitej – określenie czegoś mianem „angielskiego” oznaczało „dobrego”. Brytyjska korona miała być sojusznikiem Rzeczypospolitej, a angielscy obywatele jej przyjaciółmi. Jeśli chodzi o cechy negatywne, to bardzo rzadko wskazywano na zarozumiałość, a być może także „chłodną angielską rzetelność”. Wydaje się jednak, że to właśnie ta ostatnia cecha sprawiała, iż Polacy, wbrew wszystkiemu, woleli Francuzów. Więcej negatywnych cech przypisywano bowiem obywatelom Francji, choć to właśnie Francja była częściej wybierana przez polskich emigrantów, którzy traktowali ją jako kraj despotyczny – w przeciwieństwie do Anglii, postrzeganej przez nich jako oaza wolności.

Artykuł ukazuje udział artylerii w uroczystościach i obchodach o charakterze niemilitarnym. Ramy czasowe opisywanych wydarzeń obejmują okres nowożytny, czyli XVI–XVIII wiek. Wśród tych uroczystości można wyróżnić ceremonie o charakterze świeckim i kościelnym. Do pierwszych należą te uznawane za najważniejsze dla państwa, takie jak elekcje królów, koronacje, sejmy, a także uroczystości o charakterze prywatnym, jak śluby, wesela i różnego rodzaju festyny. Z kolei do uroczystości kościelnych zalicza się udział artylerii w pogrzebach, świętach religijnych czy ceremoniach poświęcenia obrazów. Udział artylerii w wymienionych wydarzeniach sprowadzał się do oddawania salw honorowych oraz organizacji pokazów pirotechnicznych, w tym fajerwerków i rakiet, które miały na celu uświetnienie ceremonii poprzez nadanie im splendoru i dostarczenie uczestnikom doznań estetycznych.

Proces oddzielenia dekanatu wodzisławskiego od dekanatu żorskiego, który rozpoczął się pod koniec XVI wieku, zakończył się w połowie XVII wieku. Od tego momentu oba dekanaty funkcjonowały niezależnie. Dekanat wodzisławski obejmował tymczasowo od 9 do 12 parafii, położonych na terytorium państwa stanowego Wodzisław. Dziekani wodzisławscy, zgodnie z zaleceniami wizytatorów, wykazywali dużą troskę o podległe parafie i kościoły filialne, a także aktywnie uczestniczyli w działaniach stacji policyjnej w Cieszynie. Byli dobrze wykształceni i odpowiednio przygotowani do pracy na pograniczu polsko-czeskim, gdzie posługiwali katolikom narodowości polskiej, czeskiej i niemieckiej.

Prezentowane studium omawia rozwój wybranych spółek kolejowych monarchii habsburskiej w przełomowym okresie lat 70. i 80. pierwszej połowy XIX w. Autor obrał sobie za cel ocenę poszczególnych spółek działających jako podmioty gospodarcze, poznanie roli państwa w działalności kolejowej w cesarstwie habsburskim i w dużym stopniu analizę przebiegu kryzysu gospodarczego w sektorze transportu. Warunki do prowadzenia działalności kolejowej na terenie cesarstwa habsburskiego można co najmniej po 1854 r. uznać za bardzo korzystne. System gwarancji państwowych zysku i ulg podatkowych odpowiednio stymulował prywatną rozbudową kolejnictwa. Dowodem na to jest faktyczny boom kolejowy, trwający z pewnymi przerwami od drugiej połowy lat 50. do roku kryzysowego 1873. Gwarancje państwowe, pierwotnie zamierzone tylko w szczególnych przypadkach, stały się niezbędnym instrumentem państwowej polityki transportowej i były udzielane większości konstytuujących się spółek kolejowych. Całkowicie gwarancji państwowych pozbawione były jedynie koleje węglowe i przemysłowe, które jednak korzystały ze swej nadzwyczajnej pozycji, a wielkie zyski zapewniły sobie nieproporcjonalnymi taryfami przewozowymi. Możliwość utrzymania wysokich taryf przewozowych w monarchii habsburskiej miały też niektóre duże spółki kolejowe, które wytworzyły sobie na rynku dominującą pozycję, wynikającą z braku alternatywnych form transportu. Do nich bezsprzecznie należały Koleje Północne Ferdynanda, którym wyjątkowa pozycja pozwalała nie tylko utrzymać nadzwyczaj wysokie taryfy za transport towarowy, ale również stosunkowo wysokie taryfy za transport osobowy. Z tym wiązały się też niezwykle duże dochody spółki. Poniekąd gorsza sytuacja panowała w największym przedsiębiorstwie prywatnym Austro-Węgier - w spółce Koleje Południowe. Borykała się ona z problemami finansowymi od jej założenia w 1859 r. praktycznie aż do samego upaństwowienia. To zaś odzwierciedlało się również w niskich kursach akcji spółki oraz w stosunkowo ciężkich przejawach kryzysu gospodarczego lat 70. w Kolejach Południowych. Kryzys gospodarczy 1873 r. jasno ukazał siłę ekonomiczną poszczególnych spółek kolejowych. Najlepiej poradziły sobie z nim duże spółki transportowe, które wcześniej zdobyły pozycję na rynku i dysponowały dobrze prosperującym transportem towarowym. Bez wyraźniejszych kłopotów przez kryzys przeszły spółki kolejowe założone do połowy lat 60. XIX w. Większe problemy miały Koleje Południowe, których akcje w okresie kryzysu przejściowo straciły ponad 60% wartości. W większości pozostałych przedsiębiorstw przejściowy spadek wartości akcji wynosił najwyżej 25%. Gorsza sytuacja panowała w spółkach, które uruchomiły swe koleje na początku lat 70. Przeszły one przez kryzysowe lata 70. z o wiele większymi problemami niż wcześniej wymienione przedsiębiorstwa. Oczywiście, na pozycję poszczególnych spółek kolejowych wpływ miało wiele okoliczności: nie tylko ich wydajność, lecz ogólna sytuacja finansowa, zadłużenie, koszty eksploatacyjne, złe gospodarowanie itp. Z analizy kursu akcji spółek kolejowych wynika, że kryzys ciężko odbił się na przedsiębiorstwach transportowych już w samym 1873 r., a swój szczyt osiągnął w drugiej połowie lat 70. Duża część spółek transportowych wybrnęła z kryzysu na początku lat 80., jednakże następujący potem spadek wskazuje na depresję gospodarczą w latach 80. Bez skutecznej interwencji państwa w kryzysowych latach 80. najpewniej niektóre przedsiębiorstwa kolejowe zbankrutowałyby. Pomoc państwa sprowadzała się do wielu dziedzin: wypłaty gwarancji państwowych i ich podwyższania, ulg podatkowych, zezwolenia na podniesienie taryf, zwolnienia z obowiązku dalszej rozbudowy linii kolejowych itp. To wszystko było jednak tylko zapowiedzią kolejnej fali państwowej rozbudowy kolei i ery upaństwawiania prywatnych spółek kolejowych.

Przejęcie jurysdykcji nad szkołami Śląska Cieszyńskiego przez Rzeczpospolitą Polską w 1918 roku było jednym z najszybszych i najbardziej energicznych działań władz polskich na tym obszarze. Jego geneza sięga jeszcze czasów monarchii habsburskiej. W 1918 roku, gdy monarchia ta się rozpadła, Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego – pierwszy reprezentant polskiej władzy w regionie – musiała dostosować się do nowej sytuacji politycznej, będąc równocześnie zmuszoną do korzystania z austriackich rozwiązań formalno-prawnych oraz własnych zarządzeń, zgodnych z wytycznymi władz centralnych odrodzonego państwa polskiego. Podjęte przez nią działania w dziedzinie edukacji miały bezpośredni wpływ na charakter i rozwój instytucji oświatowych w omawianym okresie. Przejęcie władzy w 1920 roku przez Zygmunta Żurawskiego, działającego w imieniu rządu polskiego, również oznaczało zmiany w zarządzaniu oświatą. Przejawiały się one przede wszystkim w gromadzeniu kadry fachowców niezbędnych do tworzenia i jednocześnie polonizacji systemu edukacji – zgodnie z potrzebami państwa polskiego. W artykule szczególny nacisk położono na organizację i podstawy prawne funkcjonowania szkolnictwa, a także na działania związane z przygotowaniem zawodowych nauczycieli, kluczowych dla organizacji tej sfery życia publicznego w województwie śląskim. Dotyczyło to przede wszystkim Górnego Śląska, który z racji uwarunkowań historycznych był pozbawiony możliwości rozwijania własnego szkolnictwa. Jak zaznaczono, od 1922 roku system oświaty musiał zostać dostosowany do potrzeb państwa polskiego. Jedną z najważniejszych ról odegrali nauczyciele wywodzący się ze Śląska Cieszyńskiego.

Praca podejmuje problem obowiązywania prawa niemieckiego w latach 1922–1939 w szkołach publicznych międzywojennego województwa śląskiego. Autorka zwróciła szczególną uwagę na genezę funkcjonowania zasad tego prawa, które wciąż obowiązywały na terenach przyznanych Polsce po 1922 roku. Rozważając to zagadnienie, starała się ukazać, w jakim stopniu elementy niemieckiego dorobku kulturowego były przydatne lub szkodliwe dla tzw. sprawy polskiej w górnośląskiej części województwa śląskiego. Autorka poruszyła m.in. kwestie działalności deputacji szkolnych, niektóre przepisy dotyczące wynagrodzeń, pragmatyki nauczycielskiej, zakładania i finansowania szkół publicznych, stosowania kar cielesnych, istnienia ośmioklasowego systemu nauczania, obowiązkowej czterogodzinnej tygodniowo nauki religii oraz funkcjonowania tzw. domów organistów. Rozpatrując poszczególne problemy, starała się wykazać, że elementy niemieckiego dziedzictwa kulturowego oraz proces rozwoju państwa polskiego stawały się wówczas pewnym balastem. Zwróciła również uwagę na fakt, że grupy sprzeciwiające się integracji i unifikacji szkół śląskich zgodnie z polskim prawem podejmowały działania mające na celu uniemożliwienie eliminacji tych pozostałości z górnośląskiego systemu szkolnego.

Kierowane przez Gustawa Alfreda Stenzla (1825–1855), drugiego dyrektora Archiwum Państwowego we Wrocławiu, archiwum, którego siedziba mieściła się w głównym budynku obecnego Wydziału Filozofii i Historii Uniwersytetu Wrocławskiego przy ul. Szewskiej 49, zaczęło przejmować akta i dokumenty innych śląskich instytucji, począwszy od archiwów dawnych księstw śląskich. G.A. Stenzel wprowadził nowy porządek dokumentacji księstw cieszyńskiego, opawskiego i karniowskiego, oznaczając je odpowiednio jako Rep. 6 b, c oraz d. Wymienione zbiory należały wówczas, tj. w latach 20. XIX wieku, do najsłabiej uporządkowanych. Dlatego też podzielono je jedynie na dwie grupy: dokumenty ogólne oraz tzw. Ortschaften, obejmujące źródła odnoszące się do konkretnych miejscowości.