Wstęp

Badania powierzchniowe przeprowadzone w 1986 roku na obszarze planowanego zbiornika Świnna Poręba - Mucharz objęły płaskowyż Beskidu Małego oraz strefę przełomu Skawy w Beskidzie Średnim. Odnaleziono dziewięć stanowisk, na których zarejestrowano kilkanaście artefaktów liticznych - od paleolitycznych wyrobów lewaluaskich po narzędzia epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Jedno stanowisko (Zagórze 2) udało się datować na piętro warty, pozostałe zaś sklasyfikowano typologicznie. Niewielka liczba znalezisk i intensywne wykorzystanie surowca obrazują lokalny niedostatek krzemienia oraz ciągłość tradycji krzemieniarstwa. Rozmieszczenie i funkcja stanowisk wskazują na sezonowe osadnictwo i rybołówstwo, wpisujące się w leśny model adaptacyjny Karpat od paleolitu po wczesną epokę żelaza.

Artykuł analizuje, jak w Księdze henrykowskiej ujmowano pojęcie państwa poprzez osoby sprawujące władzę: książąt (dominus dux), duchownych (domini) oraz lokalnych panów i „tyranów”. Autor pokazuje, że mediewalna łacińska terminologia (dominus, regnum, tyrannus) nie odwzorowuje ściśle słowiańskiej rzeczywistości politycznej, gdzie państwo rozumiano jako zbiór „panów”. Wykazuje trzy współistniejące wzorce: uniwersalne państwo kościelne, feudalne dominia rycerzy i model książęcej monarchii opartej na prawie rzymskim (quod principi placuit legis habet vigorem). Analiza wskazuje na złożoną interakcję duchownych i władców świeckich oraz na to, że absolutyzm księcia był w praktyce ograniczony prawem kanonicznym i wpływami lokalnych magnatów.

Artykuł podejmuje źródłoznawczą analizę Liber fundationis episcopatus Wratislaviensis (spisanego ok. 1305 r.), najważniejszego źródła do dziejów kościelnej organizacji Górnego Śląska. Autor pokazuje, że lista wiosek zobowiązanych do dziesięciny została pogrupowana „circa” najbliższych miasteczek, a nie według istniejących już wówczas struktur archiprezbiterackich czy kasztelańskich. Porównuje liczbę i obszary kasztelanii (9 ośrodków), późniejszych archiprezbiteratów (12 okręgów w XIV w.) oraz „circa-centrum” z Liber fundationis (20 ośrodków). Wniosek jest taki, że w przełomie XIII/XIV w. sieć archiprezbiteratów dopiero się kształtowała, dlatego księga odzwierciedla fazę przejściową w organizacji kościelnej, opartą na geograficznej bliskości proboszczów do miasteczek, a nie na prawnie wyodrębnionych okręgach diecezjalnych.

Artykuł analizuje średniowieczną wspólnotę cysterską w Kamieńcu za pomocą jej nekrologu, jednego z nielicznych źródeł odsłaniających życie wewnętrzne konwentu. Autor opisuje losy oryginalnej księgi zmarłych - zniszczenie w powodzi 1405 r. i wielowarstwowy rękopis złożony z podstawy (XIII-początek XV w.) oraz późnośredniowiecznej kontynuacji. Na tej podstawie szacuje wielkość i zmiany liczebne konwentu (rozwój do ok. 1359 r., spadek po wojnach husyckich), ukazuje hierarchię chórowych mnichów i konwersów oraz traktowanie każdego z nich w pamięci liturgicznej. Wnioski podkreślają wartość nekrologu jako klucza do zrozumienia struktury, codziennej dyscypliny i więzi brackiej w klasztorze.

Artykuł przedstawia długoterminową analizę demograficzną ludności hradišťskiego kraju w południowej Morawie, od końca wojny trzydziestoletniej (1648) aż po połowę XIX wieku. Bazując na mikroanalizie danych z rzymskokatolickich ksiąg metrykalnych, badanie ukazuje wpływ katastrof, wojen, epidemii i reform społeczno-politycznych na zmiany liczebności i struktury ludności. Po wojnie trzydziestoletniej nastąpił regres demograficzny, pogłębiony najazdem Tatarów (1663), epidemiami (np. dżuma w 1715, cholera w 1831 i 1836), a także głodem w latach 1770-1772. W XVIII wieku nastąpił rozwój struktur parafialnych i poprawa rejestracji metrykalnej, zaś wiek XIX przyniósł wyraźniejszy wzrost ludności przy lepszym systemie opieki zdrowotnej. Artykuł ukazuje także zróżnicowanie społeczne mieszkańców - od mieszczan przez chłopów po domkarzy - oraz wpływ religii i polityki państwowej na życie codzienne.

Artykuł przedstawia analizę rozwoju przemysłu lniarskiego w czeskich krajach w latach 1830-1914, w kontekście polityki gospodarczej monarchii habsburskiej. Autor ukazuje, jak struktura wielonarodowej monarchii, jej celna polityka i system wolnego handlu wpływały na industrializację. Przemysł lniarski - niegdyś dominujący sektor - stopniowo tracił znaczenie wobec rosnącej konkurencji przemysłu bawełnianego i spadku popytu na len. Problemy potęgowały zależność od importu surowca, nieadekwatna polityka celna, rosnące koszty produkcji oraz malejąca konsumpcja wewnętrzna. Pomimo prób modernizacji i eksportu, czeski przemysł lniarski w przededniu I wojny światowej był w głębokim kryzysie, a jego rozwój poważnie ograniczony przez politykę gospodarczą państwa.

Artykuł Teresy Kulak przedstawia rozwój polskiej myśli politycznej i historycznej na temat granicy państwowej na Odrze od średniowiecza do końca I wojny światowej. Autorka omawia powojenne oraz międzywojenne dyskusje historiografii o graniczności Odry i Nysy Łużyckiej oraz wcześniejsze spory polsko-niemieckie o dziedzictwo piastowskie tych ziem. Analizowane są głosy Staszica, Kołłątaja, Romera i Pola, którzy przedstawiali Odrę jako naturalną linię obrony i symboliczną granicę między światem słowiańskim a germańskim. Książki i artykuły romantyków, emigracji politycznej i narodowej demokracji kształtowały przekonanie o „powrocie nad Odrę”, uzupełniane o argumenty etnograficzne, geograficzne i ekonomiczne. Wreszcie omawiane są plany terytorialne Dmowskiego, Wakara i Parczewskiego, które do 1918 roku wyznaczały granicę zachodnią odrodzonej Polski na Odrze.

Artykuł omawia słabo dotąd rozpoznane losy Ślązaków, którzy osiedlali się w Australii od XIX wieku. Pierwsi przybysze - głównie luteranie z Dolnego Śląska i Wielkopolski - założyli w 1838 r. osadę Klemzig (obecnie Adelaide). Wkrótce przybywali też katolicy i poszukiwacze złota, a migracje ożywiło wprowadzenie hodowli owiec i „gorączka złota” 1851 r.
Wśród najważniejszych postaci znalazł się Wilhelm Blandowski, górnośląski geolog i zoolog, który jako pierwszy systematycznie badał florę i faunę Victorii oraz założył muzeum przyrodnicze w Melbourne. Artykuł przedstawia także inne związki Ślązaków z Australią: major von Tempsky w Nowej Zelandii, legionista Jerzy Zichy-Woynarski na polach złota Wiktorii oraz kapłani i kombatanci II wojny światowej, w tym ks. Jośko i ppłk Roczniok. Zarysowano rozwój polskiej imigracji po 1945 r., gdy do 1951 r. dotarło 60-70 tys. emigrantów, wśród których było wielu Ślązaków.

Artykuł analizuje rozwój praw i obowiązków nauczycieli szkół powszechnych w autonomicznym województwie śląskim w latach 1922-1939. Na mocy statutu z 1920 r. sprawy szkolnictwa podlegały Sejmowi i wojewodzie śląskiemu, którzy jednak w głównej mierze dostosowali prawo do aktów ogólnopolskich. Między 1922 a 1926 r. priorytetem były sprawy wynagrodzeń. W 1923 r. Sejm śląski wprowadził ustawę o uposażeniu i świadczeniach socjalnych dla nauczycieli, a w 1927 r. - pełną pragmatykę nauczycielską regulującą zasady zatrudniania, oceny, praw i obowiązków, awansów, przeniesień i karania kadry pedagogicznej. W 1932 r. wojewoda narzucił śląskim szkołom ogólnopolską reformę pragmatyki, a w latach 1933-1938 kolejne rozporządzenia ministra i prezydenta dostosowały regulacje do potrzeb województwa. Uchylenie restrykcji dla nauczycielek zamężnych oraz stopniowe usuwanie prawa pruskiego i śląskich “odrębności” tworzyły spójny system dla całego kraju.

Artykuł bada relacje Kościoła katolickiego z sanacyjną władzą państwową w autonomicznym województwie śląskim w latach 1926-1939. Po przewrocie majowym wojewoda Michał Grażyński i biskupi katowiccy uznali konieczność współdziałania, choć różnili się w ocenie roli niemieckiej mniejszości, modelu szkolnictwa i działalności napływowych nauczycieli. Hierarchia katowicka bronka wpływu Kościoła na oświatę i opiekowała się prawami mniejszości, a sanacja korzystała z poparcia duchowieństwa w inicjatywach charytatywnych, inwestycjach kościelnych (katedra) i rozbudowie organizacji katolickich.
Ważne były także porozumienia wobec konkursowego mianowania proboszczów (prawo państwa do zatwierdzania nominacji i biskupie prawo opiniowania kandydatur), zakazy udziału księży w kampaniach wyborczych (apel biskupów o apolityczność) oraz spór o kształt szkolnictwa powszechnego (konfrontacja lokalnej pragmatyki z ustawą centralną). Mimo obszarów napięć - zwłaszcza w kwestiach narodowościowych i edukacyjnych - sanacja i Kościół wypracowały wzajemny „modus vivendi”, oparty na respektowaniu autonomii i współpracy społecznej.

Artykuł omawia stosunek Wojciecha Korfantego i śląskiej Chrześcijańskiej Demokracji do mniejszości niemieckiej w województwie śląskim w okresie międzywojennym. Autorka analizuje ewolucję poglądów Korfantego - od silnego nacjonalizmu i otwartej wrogości wobec Niemców, po pragmatyczne podejście oparte na potrzebie współpracy i integracji mniejszości niemieckiej w strukturach odrodzonego państwa polskiego. Podkreślona zostaje jego wiara w lojalność wobec państwa jako warunek równouprawnienia. Korfanty opowiadał się za respektowaniem praw mniejszości, ale też bronił interesów narodowych i dążył do polonizacji życia publicznego. Często krytykowany przez środowiska narodowo-radykalne, podejmował współpracę z niemieckim kapitałem gospodarczym, co wywoływało kontrowersje wśród polskiej opinii publicznej. Chrześcijańska Demokracja, choć nie była monolitem ideologicznym, w znacznej części dzieliła poglądy lidera na potrzebę współistnienia narodów w regionie.

Artykuł analizuje koncepcje polityczne polskich ugrupowań nacjonalistycznych podczas II wojny światowej, które odwoływały się do idei jedności słowiańskiej. Omawiane wizje skupiały się na dwóch głównych projektach: budowie „Wielkiej Polski” oraz federacyjnym zjednoczeniu państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej pod przewodnictwem Polski. Wśród ugrupowań popierających idee słowiańskie wymienia się m.in. Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne, PPR, Unię, Pobudkę, Konfederację Narodu i SN-Secesję. Natomiast główne Stronnictwo Narodowe odrzucało słowianofilstwo, obawiając się dominacji sowieckiej i utraty wpływów na wschodnich terenach. Najbardziej rozbudowaną koncepcję przedstawiła Konfederacja Narodu, która postulowała utworzenie Imperium Słowiańskiego w dwóch etapach, obejmującego państwa bałtyckie, Ukrainę, Czechy, Słowację, a w późniejszym czasie także Rosję, Węgry i Bałkany. Autor zaznacza, że większość tych wizji opierała się na założeniu o gotowości innych narodów do podporządkowania się Polsce, co w rzeczywistości spotykało się z oporem – przykładem są Czechy, które skłaniały się ku orientacji proradzieckiej.

Niemiecka polityka narodowościowa na terenach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945 charakteryzowała się brutalną germanizacją i wynaradawianiem Polaków. Cel ten realizowano poprzez wysiedlenia, likwidację polskiej kultury i edukacji, a także represje i terror. W ich wyniku nastąpiły ogromne straty demograficzne i kulturowe, psychicznie i fizycznie wyniszczono polskie społeczeństwo, a także trwale zniszczono polską tożsamość narodową na terenach wcielonych.

Artykuł analizuje przebieg debaty senatu rzymskiego z 1 grudnia 50 r. p.n.e., rozgrywającej się między zwolennikami Pompejusza a obrońcami Cezara w kontekście sporu o prowincje galijskie. Autor omawia polityczne manewry optymatów, działania trybuna ludowego Gajusza Skryboniusza Kuriona oraz interwencje konsula Gnejusza Klaudiusza Marcellusa, który posłużył się rozdzieleniem pytań, by wypaczyć głosowanie. W pierwszym etapie senatorowie oddzielnie odrzucili odebranie władzy Pompejuszowi, ale uznali potrzebę wysłania następców dla Cezara. Następnie połączone pytanie o pozbawienie dowództwa obu przywódców uzyskało przytłaczające poparcie (370:22). Wynik odsłonił rosnącą dominację cezarian i odwlekał ostateczne rozstrzygnięcie konfliktu, przybliżając Rzym do wojny domowej.

Artykuł analizuje zmiany demograficzne w trzech ważnych miastach Górnego Śląska - Gliwicach, Bytomiu i Zabrzu - w pierwszych powojennych latach (1945-1950). Autor szczegółowo omawia wpływ II wojny światowej, migracji przymusowych i dobrowolnych, ruchu naturalnego (urodzenia, zgony, małżeństwa), przesiedleń ludności niemieckiej oraz repatriacji i osadnictwa ludności polskiej. Badanie opiera się na danych statystycznych, dokumentach archiwalnych i źródłach urzędowych. Wskazuje, że mimo początkowego spadku liczby mieszkańców, miasta te szybko się zaludniały, głównie dzięki migracjom i przyrostowi naturalnemu. Autor analizuje także kwestie weryfikacji narodowościowej oraz struktury społecznej i zawodowej nowych osadników.

Artykuł autorstwa Marka Nity przedstawia rozwój przemysłu celulozowo-papierniczego w Polsce w latach 1950-1955, ukazując wpływ socjalistycznego zarządzania, planowania i realizacji na tę gałąź przemysłu. Opisuje proces odbudowy zakładów po zniszczeniach wojennych, nacjonalizację przedsiębiorstw, zmiany organizacyjne w zarządzaniu (powstanie nowych ministerstw i reorganizacje), a także próbę wdrożenia planu 6-letniego, wzorowanego na modelu radzieckim. Mimo ambitnych założeń, pełnej odbudowy przemysłu nie osiągnięto z powodu nadmiernej centralizacji, nieefektywnego zarządzania, niedoborów kadrowych i przestarzałego wyposażenia technicznego. Autor analizuje produkcję papieru, celulozy i tektury, wskazując na trudności w realizacji planów oraz ich wpływ na zatrudnienie, rozwój infrastruktury, dokumentację naukowo-techniczną i poziom czytelnictwa społeczeństwa.

Artykuł analizuje proces kształtowania komunistycznej polityki wobec ludności romskiej w Czechosłowacji w latach 1948-1960. Autorka przedstawia, jak reżim komunistyczny, mimo formalnego zniesienia dyskryminacji (np. zniesienie ustawy o „włóczęgach” z 1927 roku), nie potrafił skutecznie zintegrować Romów ze społeczeństwem większościowym. Kluczowym problemem była niezdolność władz do zrozumienia odmienności kulturowej i społecznej Romów oraz brak realistycznych, spójnych działań. Próby asymilacji (m.in. przez zatrudnianie, edukację, zakazy koczowniczego trybu życia) były nieskuteczne, a często wręcz pogłębiały wykluczenie. Artykuł szczegółowo omawia zarówno politykę centralną, jak i lokalne praktyki na przykładzie regionu ostrawskiego.