Strona redakcyjna

Spis treści

Omówienie zawartości numeru

ПРЕДСТАВЛЯЯ СЕБЕ МАССЫ ПО-НОВОМУ. К ВОПРОСУ О ПОЛИТИКЕ РУССКОЙ ПОПУЛЯРНОЙ КУЛЬТУРЫ

Резюме

Статья является обзорной вступительной статьей к сборнику.  В ней автор рассматривает и детально анализирует статьи авторов сборника, а также делает попытку привести их к «общему знаменателю», выявляя связи и параллели и связывая разные по подходу и темам статьи вопросами массовой и популярной культуры.  Автор также пытается определить разницу между этими двумя терминами в связи с их проявлениями в современной русской культуре.

WYOBRAŻAJĄC SOBIE MASY PO NOWEMU. Z PROBLEMATYKI POLITYCZNOŚCI ROSYJSKIEJ KULTURY POPULARNEJ

Streszczenie

Niniejszy artykuł stanowi rodzaj wprowadzenie do całości prezentowanego tu materiału. Autor analizuje w nim poszczególne prace, a także podejmuje próbę sprowadzenia ich do “wspólnego mianownika”, ukazując związki i paralele tych różnych metodologicznie i tematycznie studiów. Usiłuje także określić relacje między polami problemowymi polityki i kultury popularnej oraz ich relacji w rosyjskiej kulturze.

ЧЕЛОВЕК В ЧЕРНОМ: ПУТИН. ВЛАСТЬ. ИМИДЖ

Резюме

В статье рассматривается значение одежды Президента Владимира Путина в качестве явле-ния популярной культуры.  Со времен развала Советского Союза, структура культуры в России драматически изменилась, и новые форма и функция образа лидера страны служат показателем этой перемены.  Основной тезис заключается в том, что в изменившемся культурном ландшаф-те мы можем истолковать факт путинского предпочтения к черной, особенно дорогой одежде в качестве критерия поливалентности образа президента.  В роли «человека в черном», образ Путина вызывает рефлексию одновременно к советскому прошлому и глобальному капита-листическому настоящему.  В итоге, черная одежда Путина наводит на мысль о том, что его популярность частично основана на его кажущейся невыразительности, бесцветности — на его способности означать в сегодняшей России все для всех людей.

CZŁOWIEK W CZERNI. PUTIN. WŁADZA. IMAGE

Streszczenie

W artykule analizowane jest znaczenie stroju prezydenta Władimira Putina jako zjawiska kultury popularnej. Od czasu rozpadu Związku Radzieckiego pragmatyka kultury w Rosji uległa zmianie. Nowe formy i funkcje obrazu lidera kraju są symptomem tych przemian. Podstawowa teza artykułu sprowadza się do twierdzenia, że w nowych warunkach możemy zinterpretować fakt przywiązania Putina do czarnych i drogich strojów jako kryterium poliwalentnego obrazu prezydenta. W roli faceta w czerni” obraz Putina odsyła równocześnie do radzieckiej przeszłości i globalnej kapital-istycznej teraźniejszości. W rezultacie czarne stroje Putina wskazują na to, że jego popularność jest częściowo oparta na pozornym braku wyrazu, bezbarwności — na stosowanej przez niego zasadzie, aby oznaczać w dzisiejszej Rosji wszystko dla wszystkich.

ЮМОР СТАЛИНСКОГО ВРЕМЕНИ: AНЕКДОТЫ-ШУТКИ О ЖИЗНИ И СМЕРТИ

Резюме

В статье исследуются антисталинские политические анекдоты-шутки 30х годов прошлого столетия.  Пользуясь теориями комического Кестлера и Раскина, мы выделяем одну группу таких анекдотов, анекдотов о жизни и смерти.  По Кестлеру юмор строится по принципу биссоциации — особому взаимодействию в шутке двух  контекстов. Эти контексты должны быть по смыслу прямо противоположными друг другу, но в шутке возникает частичное их тождество.  Для политического юмора 30х годов такими противоположными контекстами являются категории жизни и смерти. При помощи антонимической пары жизнь-смерть в анекдотах описываются самые острые проблемы в жизни человека сталинскохо времени — преследования, аресты, голод в деревне, квартирный вопрос и дефицит еды и товаров в магазинах.  

HUMOR OKRESU STALINOWSKIEGO: ANEGDOTY O ŻYCIU I ŚMIERCI

Streszczenie

W artykułe analizie zostały poddane antystalinowskie dowcipy polityczne lat 30. zeszłego stulecia. Wykorzystując teorie komizmu Kestlera i Ruskina, wyodrębniono jedną z grup dowcipów: o życiu i śmierci. Według Kestlera humor konstruowany jest na zasadzie biasocjacji — szczególnego wzajemnego oddziaływania dwóch kontekstów. Konteksty owe winny być wprost przeciwstawione sobie nawzajem, zaś w dowcipie powstaje częściowa ich tożsamość. Dla humoru politycznego lat 30. takimi przeciwstawnymi kontekstami są kategorie życia i śmierci. Za pomocą owej antyno micznej pary w dowcipach opisywane są najdrażliwsze problemy w życiu ludzi epoki stalinowskiej — prześladowania, areszty, głód na wsi, problem mieszkaniowy i brak żywności oraz towarów w sklepach.

СОВЕТСКОЕ ВОЛШЕБНОЕ: РАЗРУШИТЕЛЬНАЯ СИЛА СКАЗКИ

Резюме

В данной статье рассматриваются ключевые моменты в развитии жанра волшебной сказки в советской детской литературе. На примере текстологического анализа такого канонического текста советской детской литературы как сказка А.Н. Толстого Золотой ключик или приключения Буратино (1935) предпринята попытка  показать внутренние механизмы превращения сказочного сюжета в нарратив, легко подчиняющийся требованиям новой советской идеологии. «Советскость» сказки закрепляется и в перенесении её сюжета на экран в фильме Александра Птушко «Золотой ключик» (1939). Популярность текста и фильма превращают Буратино из героя детской сказки в своеобразный «бренд» мира взрослых, где функции деревянной куклы настолько многообразны, что она выступает и как герой взрослых анекдотов, и как торговая реклама самых разнообразных товаров. Новый телевизионный фильм Приключения Буратино, снятый в 1975 году режиссёром Леонидом Нечаевым, не только возвращает сказку в мир детства, но и через песни Булата Окуджавы и Юрия Энтина вносит в неё новый альтернативный идеологический подтекст, доступный взрослому зрителю.

SOWIECKIE CZARNOKSIĘSTWO: DESTRUKCYJNA SIŁA BAŚNI

Streszczenie

Artykuł przedstawia kluczowe momenty rozwoju gatunku baśni magicznej w radzieckiej liter-aturze dziecięcej. Na przykładzie tekstologicznej analizy takiego kanonicznego tekstu dziecięcej literatury jak Złoty kluczyk, czyli przygody Buratina Aleksieja Tołstoja podjęto próbę ujawnienia wewnętrznych mechnizmów przekształcenia baśniowej fabuły w dyskurs podporządkowujący się wymogom nowej sowieckiej ideologii. Owa tendencja została utrwalona w fi lmowej adaptacji tej baśni przez Aleksandra Ptuszko (Złoty kluczyk) w roku 1939. Buratino przekształca się tam z bohatera dziecięcej bajki w specyfi czny element świata dorosłych, w którym funkcje drewnianej lalki są na tyle różnorodne, że zaczyna on funkcjonować jako bohater dowcipów i element reklamy handlowej najróżniejszych produktów. Nowy telwizyjny fi lm Przygody Buratina nakręcony w roku 1975 przez Leonida Nieсzajewa nie tylko przywraca tę baśń do świata dzieci, ale dzięki piosenkom Bułata Okudżawy i Jurija Entina wnosi do niej nowy, alternatywny, ideologiczny podtekst, dostępny dla dorosłego widza.

ИГРОВОЕ ТВОРЧЕСТВО ГРИГОРИЯ ОСТЕРА В СОВЕТСКИЕ И ПОСТ-СОВЕТСКИЕ ВРЕМЕНА

Резюме

Григорий Остер (1947-) — один из самых популярных детских писателей России. В его книгах темы, образы и язык популярной культуры успешно переплетается с лучшими тради-циями игровой поэзии, которую он унаследовал от Корнея Чуковского, Самуила Маршака, поэтов ОБЭРИУ, Бориса Заходера, Эдуарда Успенского и других талантливых детских поэтов. Художественный прием Остера — прикол. И в советские и в пост-советские времена приколы Остера учили юных читателей критически смотреть на окружающий мир. Остер создал свою собственную жанровую и стилистическую постмодернистскую идиому, которая отражает большие изменения не только в постсоветской детской литературе, но и во всей российской культуре. 

TWÓRCZOŚĆ GRIGORIJA OSTERA W CZASACH RADZIECKICH I POSTRADZIECKICH

Streszczenie

Grigorij Oster (1947–) to jeden z najpopularniejszych Rosyjskich pisarzy dziecięcych. W jego książkach tematy, obrazy i język kultury popularnej skutecznie splata się z najlepszymi tradycjami poezji dziecięcej, które odsyłają do twórczości Kornieja Czukowskiego, Samuiła Marszaka, poetów OBERIU, Borisa Zachodera, Eduarda Uspienskiego i innych utalentowanych poetów dziecięcych.Artystycznym chwytem Ostera jest przytyk. Zarówno w okresie radzieckim, jak i postradzieckim przytyki Ostera uczyły młodych czytelników krytycznego spojrzenia na otaczający ich świat. Oster stworzył własny gatunkowy i stylistyczny postmodernistyczny idiom, który odzwierciedla zmiany nie tylko w postsowieckiej dziecięcej literaturze, ale w całej rosyjskiej kulturze.

В статье рассматривается творчество Тимура Шаова на фоне более широкого вопроса об
авторской песне и бардовской традиции в русской культуре. На основе анализа песен Шаова,
а также их сравнительного анализа с песнями бардов 60-х–70-х годов (Булата Окуджавы,
Александра Галича, Владимира Высоцкого), автор статьи предлагает отличать авторскую
песню от песни бардовской, выделяя бардовскую традицию, как неотъемлемо связанную
с советской эпохой, и соответственно укладывая ее в определенные временные рамки.

ЧЕЛОВЕК БРЕЖНЕВСКОЙ ЭПОХИ НА БЕЙКЕР-СТРИТ (К ПОСТАНОВКЕ ПРОБЛЕМЫ «СОВЕТСКОГО ВИКТОРИАНСТВА»).

Резюме

Статья посвящена прочтению одного из самых популярных советских телефильмов, поставленного по рассказам о Шерлоке Холмсе и докторе Ватсоне. В тексте анализируется историко-культурный контекст намерения режиссера Масленникова и актеров «поиграть в англичанство». Автор статьи обнаруживает определенное сходство между викторианс-кой эпохой (временем написания рассказов и повестей о приключениях частного сыщика Шерлока Холмса) и позднесоветским временем, семидесятыми — началом восьмидесятых годов, когда создавался телефильм. Среди черт сходства — отношение к сексуальности, легитимизированное ханжество в вопросах секса, господство «мужской культуры» — при парадоксально (в таких условиях) значительной роли женщин в обществе. В статье делается вывод, что речь идет об исторических драмах «модернизации» общества — английского XIX века и советского XX, которые с разницей в сто лет переживали схожие процессы. Именно это сходство определило несомненный успех позднесоветской телеверсии викторианской приключенческой классики.

CZŁOWIEK EPOKI BREŻNIEWOWSKIEJ NA BAKER STREET (UWAGI O „SOWIECKIM WIKTORIAŃSTWIE”)

Streszczenie

Artykuł poświęcony jest omówieniu jednego z najpopularniejszych radzieckich filmów telewizyjnych opartego na opowiadaniach o Sherlocku Holmesie i doktorze Watsonie. Analzie poddany został historyczny i kulturowy kontekst towarzyszący zamiarowi reżysera Maslennikowa i aktorów polegający na tym, by „odegrać Anglików”. Autor artykułu dostrzega określone podo-bieństwo pomiędzy epoką wiktoriańską (okresem, w którym powstał literacki pierwowzór fi lmu) i okresem późnosowieckim, przełomem lat 70. i 80., kiedy powstawał fi lm. Wśród podobieństw nale-ży wskazać stosunek do seksualności, legitymizowaną hipokryzję w sprawach seksu, dominowanie „kultury męskiej” przy paradoksalnie w takich przypadkach znaczącej roli kobiety w społeczeństwie. Artykuł prowadzi do wniosku, że mamy tu do czynienia z historycznymi dramatami „modernizacji” społeczeństwa — angielskiego w XIX wieku i sowieckiego w wieku XX, które w odstępie stu lat przeżywały podobne procesy. Właśnie to podobieństwo wpłynęło na niewątpliwy sukces późnosowieckiej telewizyjnej wersji wiktoriańskiej klasyki przygodowej.

ПОРЯДОК И БЕСПОРЯДОК В СОВРЕМЕННЫХ РОССИЙСКИХ БЛОКБАСТЕРАХ

Резюме

В российском прокате вышли за последние 10 лет первые блокбастеры и их сиквелы, в жанре триллера и фентези. Очень интересно проследить идеологическую эволюцию между фильмами и их сиквелами, поскольку эта эволюция кажется характерной для сегодняшней России. В фильмах «Брат», «Антикиллер», «Бумер» или позже «Ночной дозор» романтизацией бандитов и смыванием точных авторских указаний отражается беспорядок общества, потерявшего прочные социальные и моральные критерии. В сиквелах наоборот выражается тоска по порядку, по сильному мужскому герою и по национальной идентичности. То есть масскультовая кинопродукция, путем заимствования американских кинематографических моделей, предоставляет зрителю осуществление мечты о возвращении позиции или по крайней мере самоощущения великой державы. Не красота спасет мир, а Россия.

PORZĄDEK I CHAOS WE WSPÓŁCZESNEJ ROSYJSKIEJ KULTURZE POPULARNEJ

Streszczenie

W Rosji w ciągu ostatnich dziesięciu lat pojawiły się pierwsze fi lmy z gatunku thriller i fan-tasy. Bardzo interesująca jest charakterystyczna dla współczesnej Rosji ewolucja, którą można zaobserwować, badając te fi lmy oraz ich kontynuacje. W takich fi lmach, jak Brat, Antykiller, Bumer czy późniejsza Straż nocna w romantyzacji bandytów i rozmyciu pozycji autorskiej odzwierciedla się brak porządku społecznego, utrata trwałych społecznych i moralnych wartości. W sequele’ach natomiast wyrażona jest tęsknota do porządku, do silnego męskiego bohatera i naro dowej toż-samości. Produkcja fi lmowa z domeny kultury masowej, zapożyczając modele bohaterów z kina amerykańskiego, proponuje widzowi realizację marzeń o znaczącej pozycji Rosji lub przynajmniej dostarcza poczucia poważnej imperialnej rangi ich kraju. To nie piękno zbawi świat, lecz Rosja.

НОЧНОЙ ДОЗОР КАК ЭХО ХОЛОДНОЙ ВОЙНЫ

Резюме

В статье рассмотрены стереотипы современного российского национального самосознания (в оппозициях Я/Другой), проявившиеся в популярных книгах С. Лукьяненко и фильмах Т. Бекмамбетова. Структурно-семиотический анализ показал, что эти типичные образцы се-годняшней российской массовой культуры эстетически ориентированы на голливудский канон, но идеологически имеют отчетливую антизападную, антиамериканскую направленность, со-храняют «образ врага», сформированный еще в годы холодной войны. Советский образ жизни (прошедший в последние годы декоммунизацию и деидеологизацию) противопоставлен здесь постсоветскому, ориентированному на западные образцы.

STRAŻ NOCNA JAKO ECHO ZIMNEJ WOJNYStreszczenie

W artykule omówione zostały stereotypy współczesnej rosyjskiej narodowej samoświadomości (w opozycji ja–inny), manifestujące się w popularnych książkach S. Łukjanienki i filmach T. Biekmambietowa. Strukturalno-semiotyczna analiza pokazała, że te typowe fi gury dzisiejszej rosyjskiej kultury masowej są estetycznie zorientowane na kanon hollywoodzki, ideologicznie zaś posiadają wyraźnie antyzachodnią, antyamerykańską orientację, przechowują „obraz wroga” ukształtowany jeszcze w epoce zimnej wojny. Sowiecki sposób życia (który w ostatnim okresie przeszedł dekomunizację i deideologizację) przeciwstawiany jest tu postsowieckiemu, zorientowanemu na wzorce zachodnie.

СМЕХ НА ПОРОГЕ: МОЯ ПРЕКРАСНАЯ НЯНЯ И БОРЬБА ЗА ВКУС

Резюме

Моя прекрасная няня (МПН) была первой успешной комедией ситуаций на российском телевидении. Успех этой комедии, которая напоминает американский сериал Няня, я связываю с тем, что МПН позиционирована на стыке некоторых ключевых постсоветских культурных «сенсативных точек»: жанра (позиция на пограничьи жанра сериала с его очерченными границами и «бесконечной» комедией ситуаций), эстетического вкуса (его пограничный «вульгарный» юмор), и класса (разграничение между столичным предпринимателем и про-винциальной няней). Эти карта сенсативных точек проецируется на напряженные отношения реализма и фанатазии (жизнь няни представляется как совокупностью проблем, порожденных постсоветской жизнью, так и моделью надежды на спасение), на разделение общественного и частного (известность предпринимателя, который явлется ее работодателем, выступает одновременно и как стимул и как препятствие для проявления его чувств), гендера и сексуальности (находчивая няня, готовая «использовать» сексуальное очарование для экономической выго-ды; образованный, но все же легковерный предприниматель), и национальной идентичности (проблематизация элементов, из которых складывается образ «россиянина»).

ŚMIECH NA PROGU: MOJA WSPANIAŁA NIANIA I WALKA O GUST

Streszczenie

Moja wspaniała niania (MWN) była w rosyjskiej telewizji pierwszą komedią sytuacyjną, która odniosła sukces. Popularność komedii, która przypomina amerykański serial Niania, wynika z tego, że MWN została usytuowana na styku pewnych kluczowych postsowieckich kulturowych „punktów wrażliwości”: gatunku (na styku serialu z jego wyraźnie zakreślonymi granicami i „nieskończonej” komedii sytuacyjnej), gustu estetycznego (pograniczny „wulgarny” humor) i klasy (rozgraniczenie pomiędzy stołecznym człowiekiem interesu i pochodzącą z prowincji nianią). Owa mapa punktów wrażliwości projektowana jest na napięte relacje pomiędzy realizmem i fantastyką (życie niani prezentowane jest jako nagromadzenie problemów zrodzonych przez postsowieckie życie oraz nadziei na ratunek), na rozdzielenie tego, co społeczne i indywidualne (rozpoznawalność człowieka interesu, który jest jej pracodawcą, staje się równocześnie bodźcem i przeszkodą w objawianiu jego uczuć), problemów płciowości i seksualności (pomysłowa niania, gotowa „wykorzystać” seksualne oczarowanie dla korzyści ekonomicznych; wykształcony, ale mimo to łatwowierny biznesmen) i narodowa tożsamość (problematyzacja tych elementów, które składają się na obraz Rosjanina).

В ПОИСКАХ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ: ТЕЛЕВИЗИОННЫЙ ФИЛЬМ ДОКТОР ЖИВАГО КАК НОЕВ КОВЧЕГ

Резюме

Статья пытается разобраться в серьезной философской работе сценариста Ю. Арабова и режиссера А. Прошкина в многосерийном телевизионном фильме Доктор Живаго. С точ-ки зрения автора статьи, поиск национальной идеи — главная мысль телесериала. Статья акцентирует внимание на коллективном авторстве фильма, описывает проблемы, с которыми столкнулся сценарист, разбирает, как новая версия соотносится с предыдущими постанов-ками и как сценарий Арабова вступает в диалог с текстами русской литературы. В статье показывается, какие изменения совершает автор сценария по отношению к тексту Пастернака и почему. Объясняется выбор актеров. Описывается, как режиссерская концепция отражается в работе оператора.

W POSZUKIWANIU NARODOWYCH IDEI: TELEWIZYJNY FILM DOKTOR ŻYWAGO JAKO ARKA NOEGO

Streszczenie

W artykule podjęto próbę opisania poważnego zamysłu fi lozofi cznego scenarzysty J. Arabowa i reżysera A. Proszkina w telewizyjnym serialu Doktor Żywago. Z punktu widzenia autora artykułu główną myśl serialu stanowi poszukiwanie idei narodowej. W artykule podkreśla się kolektywne autorstwo fi lmu, opisane zostały problemy, z którymi borykał się scenarzysta, przeanalizowane relacje nowej wersji do poprzednich inscenizacji i problem, w jaki sposób scenariusz Arabowa podejmuje dialog z tekstami rosyjskiej kultury. W artykule opisano zmiany dokonane przez autora scenariusza w tekście Pasternaka i podjęto próbę wskazania jaka była ich przyczyna. Uzasadniony został także wybór wykonawców i przenalizowano sposób, w jaki koncepcja reżysera odzwierciedlona została w pracy operatora.

ИНТЕРВЬЮ С ХУДОЖНИКОМ ВИТАЛИЕМ КОМАРОМ

Резюме

В интервью Виталий Комар отвечает на вопросы о том, что такое советская массовая культура и каково ее место в русском контексте; какое существует взаимоотношение между искусством агитации и соцартом, а также между элитной и массовой культурами; проводит параллели между пропагандой в искусстве в Советском Союзе и на Западе; обсуждает вопрос о массовой культуре интеллигента и поднимает вопрос о роли искусства и художника в современном мире.

WYWIAD Z ARTYSTĄ WITALIJEM KOMAREM

Streszczenie

Witalij Komar odpowiada na pytanie o to, czym jest sowiecka kultura masowa i jakie jest jej miejsce w kulturze narodowej; jakie są związki pomiędzy sztuką agitacji i socartem, a także między kulturą elitarną i masową; przeprowadza paralele między propagandą i sztuką w Związku Radzieckim i na Zachodzie; omawia problem udziału inteligenta w kulturze masowej oraz stawia pytanie o rolę sztuki i artysty we współczesnym świecie.