Przegląd Rusycystyczny 2025 nr 2

PR 2025 nr 4 tytuł

PR 2025 nr 2 strona redakcyjna

PR 2025 nr 2 spis treści

Wstęp

Kijów na przestrzeni wieków tradycyjnie był uważany za wschodniosłowiańską kolebkę prawosławia, a następnie określano go nawet mianem duchowej stolicy Imperium Rosyjskiego. Status ten podkreślają takie określenia jak „matka ruskich grodów” czy „ruska Jerozolima”. Utrwalony w kulturze obraz Kijowa nie może być interpretowany z pominięciem świątyń jako jego kluczowych elementów. Ławra Kijowsko-Peczerska, Sobór św. Zofii, Cerkiew św. Andrzeja stały się integralną częścią tekstu kijowskiego w literaturze rosyjskiej (i rosyjskojęzycznej). W artykule poruszono kwestię reprezentacji literackich kijowskich świątyń, ich roli w kształtowaniu tekstu miasta. Zwrócono także uwagę na określone tendencje w przedstawianiu cerkwi Kijowa, m.in. ich ponadnarodowy, inkluzywny charakter. Materiałem badawczym dla artykułu stały się utwory (m.in. o charakterze autobiograficzym i memuarystycznym) literatury rosyjskiej XIX i XX wieku, takich autorów, jak N. Gogol, N. Leskow, A. Kuprin, K. Paustowski, M. Bułhakow, W. Niekrasow.

Obecnie prawosławie wschodnie jest drugim wyznaniem w Czechach. Ta sytuacja jest nowa, rozwinęła się dopiero w XXI wieku. Wcześniej prawosławie odgrywało jedynie drugorzędną rolę w historii Czech. Celem tego artykułu jest postawienie pytania, w jakim stopniu obecność i stopniowy wzrost liczby wyznawców prawosławia w Czechach jest związany z rosyjską diasporą w kraju.

Artykuł opiera się na tekstach dystopijnych i antyutopijnych z XX i XXI wieku, które opisują prawosławną wizję organizacji społecznej z różnych perspektyw społecznych, politycznych i religijnych. Interdyscyplinarna metodologia wykorzystuje narzędzia analizy porównawczo-historycznej, fenomenologicznej i semiotycznej. W historii literatury rosyjskiej XX i XXI wieku utwory utopijne i dystopijne zyskały popularność i wpłynęły na proces literacki zarówno na emigracji, jak i w metropolii. Prawosławne modele organizacji społecznej radykalizują projekty utopijne. Od XX wieku przekształcają je w agresywne programy szowinistyczne, niekiedy zbieżne z hasłami nazistowskimi. Rozpoczynając jako opisy ludowych obrazów upragnionej przyszłości oraz manifestacje szowinistycznych projektów organizacji społeczeństwa, prawosławna utopia dąży do stania się pozytywnym programem dla narodu rosyjskiego. Z religijnej deklaracji rosyjska utopia ewoluuje w program izolacji i segregacji. Głównymi bohaterami prawosławnej utopii są postacie polityczne: car, dowódcy wojskowi, hierarchowie kościelni. W różnych dystopiach projekty te są przedstawiane oczami pojedynczej osoby – protagonisty lub narratora. Podobna prawosławna monarchia jest podważana lub przynajmniej wyśmiewana. Okazuje się ona formą konserwacji czasu, zwyczajów, obrzędów i rytuałów. Prawosławna utopia staje się nacjonalistyczna i przekształca się z religijnej w totalitarną.

W niniejszej pracy rozpatrywany jest problem istnienia Boga w społeczeństwie przyszłości. Materiałem źródłowym jest dystopia dość młodej, ale już bardzo utytułowanej rosyjskiej pisarki, Anny Starobiniec, Żyjący (Живущий, 2011). Autorka prezentuje w niej świat prawie całkowicie zdominowany przez cyberprzestrzeń, w którym człowiek jest właściwie tylko dodatkiem do technologii, jeszcze niezbędnym, ale już nie traktowanym podmiotowo. Można zatem zgodzić się, że powieść ta jest de facto materializacją lęków internetfobów, ponieważ rozważa kwestię: co się stanie, jeśli dojdzie do pojawienia się w praktyce organizmu post-biologicznego. Starobiniec dokonuje tu skutecznej dekonstrukcji i Boga Ojca i Syna Bożego. Prawdziwym Bogiem jest informacja przekazywana przez System. Jest ona najcenniejszym elementem rzeczywistości, bo umożliwia postęp, a ten z kolei jest źródłem pieniędzy i praktycznie nieograniczonej władzy. Ludzie przyszłości, jak prognozuje autorka, będą trwale uzależnieni od technologii, przestaną samodzielnie myśleć i staną się słabi, tak jak ostatecznie słaby jest każdy system komputerowy. Jeśli sprawdzą się pesymistyczne prognozy Jeana Baudrillarda, prędzej, czy później ludzkość zniknie, bo pragnąc ulepszyć swoje życie, będzie nieświadomie dążyła do samounicestwienia.

Artykuł omawia charakterystyczne aspekty chrystianizacji Chantów i Mansów na przykładzie dwuczęściowej powieści Aleksieja Iwanowa Toboł. Przejście z wierzeń pierwotnych na prawosławie ukazane jest z różnych perspektyw: z punktu widzenia rdzennych mieszkańców Syberii oraz cerkwi. Przyjęcie chrześcijaństwa przez autochtonów odbywało się w kilku etapach; było zarówno dobrowolne, jak i gwałtowne, co znajduje odzwierciedlenie w dylogii. Artykuł analizuje cztery prawosławne misje metropolity Filoteusza (Leszczyńskiego) i charakteryzuje wybrane osoby zaangażowane w konflikt wyznaniowy. Poruszono także problem rekonstrukcji wizerunków postaci historycznych w powieści. Szczególną uwagę poświęcono ponadto motywowi autochtonicznej inności i sposobom jego przedstawienia w tekście.

Artykuł poświęcony jest przedstawieniu święta Iwana Kupały w rosyjskojęzycznym dyskursie mediów społecznościowych na podstawie publikacji na platformach YouTube i TikTok. W badaniu uwzględniono noszące charakter ludyczny relacje z obchodów wydarzenia i posty informacyjne o charakterze świeckim, a także należące do dyskursu religijnego publikacje organizacji prawosławnych oraz grup neopogańskich. Obserwujemy trzy główne sposoby przedstawiania święta Iwana Kupały: jako dobrej zabawy przy ognisku podczas festynów; jako ważnego dnia w kalendarzu religijnym rodzimowierców oraz jako pogańskiej tradycji, której należy unikać. Interesującym zjawiskiem są publikacje o przesądach połączone z motywami chrześcijańskimi i modlitwami. Największą popularnością w dyskursie mediów społecznościowych cieszą się trwające około jednej minuty filmiki, prezentujące efektowne ogniska i piękne Słowianki w wiankach. W artykule podkreślono również algorytmiczną segmentację treści w mediach społecznościowych: użytkownikom najczęściej wyświetlają się materiały o podobnym zabarwieniu ideologicznym.

Celem artykułu pt. Obraz piekła w przysłowiach polskich i rosyjskich jest przedstawienie obrazu piekła, który wyłania się z jednostek paremiologicznych i frazeologicznych, zarejestrowanych przez polskie i rosyjskie słowniki paremiologiczne. Analiza materiału językowego pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków. Obraz piekła zarysowujący się w źródłach leksykograficznych odpowiada przede wszystkim wizji ludowej oraz religijnej piekła. Świadczą one o dualizmie wiary, który cechował zarówno Rosjan, jak i Polaków. Paremie różnią się nie tylko pod względem ilościowym, ale też jakościowym.  Różnice jakościowe zawierają się w podejmowanych przez przysłowia wątkach tematycznych. Za przykład mogą posłużyć m.in. paremie rosyjskie, osadzone w realiach wieków przeszłych, oraz odzwierciedlające prawosławne pojmowanie zaświatów.

Tradycyjnym ludowym świętem Słowian, obchodzonym podczas letniego przesilenia Słońca, jest noc świętojańska, na różnych obszarach Słowiańszczyzny nazywana również nocą Kupały, sobótką, palinocką, kupalnocką i in. Badacze utrzymują, że pierwotnie było to święto pogańskie, które z czasem zostało zaadaptowane na drodze inkulturacji przez chrześcijaństwo i powiązane z postacią św. Jana Chrzciciela. Zgodnie z mitologią słowiańską obchodom tej niezwykłej nocy towarzyszyły ludowe obrzędy i rytuały, łączące elementy pogańskie i chrześcijańskie oraz związane ze światem przyrody. Nieodłącznym ich elementem były rośliny, a zwłaszcza zioła, co znalazło odzwierciedlenie w nominacji językowej. Temat został przedstawiony na przykładzie ludowych nazw wybranych gatunków roślin zielarskich w językach polskim, rosyjskim i ukraińskim.

Niniejszy artykuł podejmuje temat patronimikum w języku rosyjskim. Rozważania dotyczą trendów, które wpływają na coraz uboższe jego użycie w komunikacji codziennej, w massmediach i komunikacji biznesowej. Ruchy oddolne, próbują zastąpić go w niektórych przypadkach matronimem. W obronie patronimikum stoi rząd rosyjski, realizujący swoją politykę językową i Cerkiew prawosławna. Odwołując się do wyjątkowości narodu rosyjskiego i jego specjalnej misji, wskazują, że patronimikum jest odzwierciedleniem rosyjskiej narodowej i religijnej świadomości społecznej.

Przedmiotem rozważań jest szczególne doświadczenie skazanego na karę śmierci bohatera antyutopii Dmitrija Daniłowa. W oczekiwaniu na realizację wyroku zarówno on jak i jego bliscy znajdują się w stanie niepewności i zawieszenia tożsamości, zajmują więc pozycję liminalną, związaną z alienacją dotychczasowego statusu społecznego. Zaprezentowane w powieści wyobcowanie, którego bohater nie jest w stanie przezwyciężyć nadaje mu cech tożsamości liminalnej i świadczy o destrukcję powieściowej rzeczywistości, którą traktować można jako przestrogę przed utratą kontroli nad kształtowaniem społeczeństwa.

Główna teza danego artykułu zakłada, że nieuzasadnione jest mówienie o Rosji jako monolicie mentalno-obyczajowym, jednolitej masie ludzkiej zgodnie popierającej putinowski rezim i wojnę w Ukrainie. Przeciwnie, istnieją przynajmniej trzy Rosje: pierwsza proputinowska, druga — nieprawomyślna (głównie na emigracji) oraz trzecia — milcząca. Stałym punktem odniesienia dla autorki artykułu jest dziennik pierwszego roku wojny Grzegorza Przebindy Ostatnia wojna Putina. Rozprawa filologa z Rosją.

Renesans popularności „czerwonego cara” we współczesnej Rosji został dostrzeżony przez niektórych twórców dramaturgii i teatru. Kiriłł Sieriebriennikow wyreżyserował spektakl dokumentalny Pogrzeb Stalina, oparty z jednej strony na wspomnieniach świadków historii, pamiętających marzec 1953 roku, z drugiej strony – na wypowiedziach działaczy kultury, przestrzegających przed uwielbieniem dla dyktatury. Artur Sołomonow prezentuje obraz kultu genseka za pośrednictwem środków metateatralnych. Jego tragifarsa Jak grzebaliśmy Józefa Stalina opowiada historię reżysera, który wystawiając sztukę o dyktatorze, sam się nim staje. Podczas gdy Sieriebriennikow i Sołomonow dokonali metaforycznego „pogrzebu” sowieckiego tyrana, Walerij Fokin, próbując zrozumieć naturę totalitaryzmu, wystawił spektakl o „narodzinach” Stalina. Postać „Młodego Soso” na deskach Teatru Aleksandryjskiego odsyła do bohaterów twórczości Fiodora Dostojewskiego.

Artykuł jest poświecony problemowi zakotwiczenia w dyskursie lirycznym i omawia jedną ze strategii stosowanych do wyznaczenia w nim planu bliższego. Polega ona na tym, że najpierw ten czy ów kanon językowy (dotyczyć on może składni, leksyki oraz pragmatyki; może być ogólny, właściwy konkretnemu gatunkowi lub przyjęty w pojedynczym utworze) zostaje złamany, jednak później tekst zaczyna go spełniać; fragment, w którym on odzyskuje swoją moc wykazuje tendencję do bycia planem pierwszym. Autor twierdzi, że ta ogółna strategia jest manifestowana w strukturze tematyczno-rematycznej odpowienich zdań, ponieważ nierzadko na planie dalszym wiersza lirycznego występują nieprototypowe tematy i rematy, natomiast te prototypowe pojawiają się na planie bliższym. Rozpatrzone zostało pojęcie prototypowych tematów i rematów; te pierwsze są znane z góry, eksplicytne, dobrze określone względem swojego znacznia, posiadają wysoką rangę morfoskładniową, odnoszą się do osoby pierwszej lub drugiej; prototypowy remat przynosi nową wiedzę i dąży do bycia jak najkrótszym. Na poparcie swojej tezy Autor podaje analizę czterech wierszy Georgija Iwanowa. W zakończeniu podane są przyczyny, wobec których opisany powrót rematu do bycia prototypowym stanowi prymarną, podstawową realizację badanej strategii, tymczasem gdy inne wykryte jej realizacje postrzegać należy jako rozszerzenia quasi-metaforyczne tego pierwowzoru.

Artykuł jest poświęcony zjawisku enantiosemii syntaktycznej, polegającej na opozycji pierwotnego i wtórnego (pochodnego) znaczenia wypowiedzi. Autorzy zauważają, że stopień antoniczności znaczeń może być większy lub mniejszy, a z pragmatycznego punktu widzenia wypowiedzi enantiosemiczne pełnią funkcję pośrednich aktów mowy: ich funkcja pragmatyczna nie odpowiada ich strukturze gramatycznej ani ich składowi leksykalnemu. Autorzy skupiają się przede wszystkim na opisie pragmatycznych modyfikacji wypowiedzi enantiosemicznych, których pierwotna funkcja illokucyjna ma charakter asertywny, interrogacyjny lub dyrektywny. We wnioskach zauważono, że enantiosemia syntaktyczna ma charakter ambiwalentny z punktu widzenia norm kultury komunikacyjnej: z jednej strony większość tego typu wypowiedzi realizuje ocenę negatywną, tj. odzwierciedla awersyjną postawę komunikacyjną mówiącego, z drugiej strony jest realizowana w formie pośredniej, co wskazuje na postawę kompromisową. Z jednej strony większość wypowiedzi enantiosemicznych wskazuje na negatywną emocję – niezadowolenie, irytację; z drugiej strony pośrednia forma wypowiedzi wskazuje na grę językową.

Artykuł przedstawia założenia i przebieg projektu badawczego pt. (E)migracja — tożsamość kulturowa — pamięć kulturowa, realizowanego w latach 2023–2024 w Instytucie Literaturoznawstwa Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Projekt dotyczy zagadnień związanych z historią literatury i kultury emigracji polskiej i rosyjskiej, stanowiących istotny obszar działalności naukowej i dydaktycznej Instytutu.

Podręcznik Разговоры по душам autorstwa Marii Kossakowskiej-Maras i Magdaleny Woś jest dedykowany osobom uczącym się języka rosyjskiego na poziomach B1 i B2, w szczególności studentom filologii rosyjskiej. Skierowany do dorosłych odbiorców, łączy naukę języka z zagadnieniami kulturowymi, które studenci poznają w kontekście codziennego życia, obyczajów i tradycji Rosjan, takich jak wygląd, charakter, zdrowie, mieszkanie czy kuchnia. Podręcznik kładzie duży nacisk na rozwój kompetencji komunikacyjnej oraz interkulturowej. Proponuje różnorodne ćwiczenia, które angażują studentów i rozwijają ich umiejętność skutecznego porozumiewania się. Podręcznik opiera się na autentycznych materiałach pochodzących z literatury, prasy i Internetu, co umożliwia uczącym się przyswajanie wiedzy językowej w kontekście kulturowym.

PR 2025 nr 2 noty o autorach