Editorial pages

Table of contents

Index

Olaf Haraldsson (Saint Olaf) made history as a king and missionary but also as one of the forefathers and patron saints of Christian Norway. His achievements have perpetuated in the folk memory of the Scandinavian peoples, making him the Eternal King of Norway (Rex Perpetuus Norvegiae) and the most distinguished figure among those Norwegian rulers whose reigns are recorded in sagas. Nevertheless, Olaf, though a saint, is depicted as a bellicose, harsh, and severely punishing ruler – a picture that seems to diverge significantly from the model of a gentle, merciful, and saintly king, widespread in the European hagiographic tradition. That twofold nature of Olaf is described in Snorri Sturluson’s narrative, as indicated earlier by Carl Phelpstead. The present study refers to the findings of that scholar and emphasizes two interrelated facets of Olaf’s picture in Snorri’s narrative: his childhood and his appearance. In the former case, Olaf is shown as a naughty child, disrespecting his stepfather, which corresponds to the posterior episode of Olaf’s return to Norway, depicted as a paraphrase of the Parable of the Prodigal Son. Snorri provides a picture of a young man who, unlike the prodigal son, fails to change his faulty nature, and that in turn influences the way he rules. In the latter case, while depicting Olaf’s appearance, Snorri seems to present his looks only partially. Although Olaf is handsome, well-built, and his face and hair have a fair shade, he is short, has a flushed face and brown hair. In this way, Snorri departs from the model of a tall ruler with a fair complexion and blond hair. However, if we take into account the older Legendary Saga, it seems that Snorri in both cases follows solutions that are deeply rooted in the oral and written tradition, and which are supposed to reflect the ambiguity characterizing the memories of Olaf kept by the peoples of Scandinavia in the generations living after his death.

In common opinion, Harald Hardrada’s death in the battle of Stamford Bridge in 1066 is perceived as a symbolic end of the Viking Age. However, that moment could be moved to 24 August 1103, when, after ten years of his reign in Norway, Harald’s grandson, Magnus dies in an ambush in Ulster. Some of Old Norse records that describe Magnus’s reign compare both rulers and depict Magnus as the true and determined follower of his grandfather. For that reason it is not surprising that the circumstances of Magnus’s death are often shown as the fullest manifestation of that picture, including both its positive and negative facets. The king of Norway appears to be deeply interested in making his reign perceived as a direct continuation of Harald Hadrada’s times. That tendency concerns not only his political actions in general, but also the area of propaganda. The latter was in turn dominated by skalds composing for the king.

Old Norse sagas" literary depictions of magic swords highlight the active role of objects in shaping and renegotiating cultural constructions of personhood and identities. By focusing on narrative portrayals of these artifacts and the psychosomatic dynamics of saga characters' interactions with said artifacts, this study illuminates the ecological entanglements between cognitive and material spaces across the medieval North, stressing cross-cultural variability and diversity inherent in medieval worldviews.

Artykuł dotyczy pieczęci herbowej miasta Wieruszowa wyciśniętej przy dokumencie z 28 stycznia 1426 roku. Jest ona punktem wyjścia do analizy heraldyki tego miasta oraz jego właścicieli, którymi od przełomu XIII i XIV wieku aż do 1467 roku byli przedstawiciele familii Wieruszów herbu Wieruszowa. W historiografii pieczęć ta nie była dotychczas znana, a za najstarszy herb miasta powszechnie uchodził kładziony w srebrnym polu wizerunek czarnego, kroczącego w prawą stronę kozła stojącego na zielonej murawie i dźwigającego na
grzbiecie czerwony kościół z dwiema wieżami, którego przedstawienia pochodzą dopiero z pieczęci z końca XVIII wieku. Odnaleziona pieczęć, datowana na lata 1368–1426, eksponuje dwudzielną w słup tarczę herbową z szachownicą sześciorzędową w trzy cegły na polu prawym i wspiętym połukozłem na polu lewym, w otoku zaś napis: + · S(igillum) · C(ivitatis) · WERVSC[HOW]IENSIS. Jej ikonografia nawiązuje ewidentnie do herbu właścicieli miasta, którzy pieczętowali się kozłem na poły czarnym, na poły szachowanym w czerwono-srebrne cegły. Na podstawie analizy artefaktu z 1426 roku oraz pieczęci herbowych panów Wieruszowa z lat 1395–1448 autor wykazuje, że brak uzasadnienia dla forsowanej ostatnio w literaturze opinii, jakoby rodzina kładła w herbie jelenia zamiast kozła. Nieznana dotąd pieczęć była używana przypuszczalnie do końca XV wieku. Po pożarze miasta, jaki wybuchł w 1497 lub 1498 roku, została wymieniona na nową, z uaktualnioną treścią ikonograficznego przekazu, który z jednej strony łączył symbolikę odwołującą się bezpośrednio do założycieli miasta i reprezentującą zwierzchność feudalną (kozioł), z drugiej zaś był formą manifestacji
miejskiej samodzielności (fasada kościoła z dwiema wieżami). W takim kształcie herb funkcjonuje do dziś.

Księstwo karniowsko-rybnickie powstało w 1437 roku w wyniku podziału schedy po księciu raciborskim Janie II Żelaznym. Przypadło ono starszemu synowi Mikołajowi i zachowało integralność terytorialną do 1465/1466 roku. Wtedy to bowiem Jan Starszy i Wacław III (synowie Mikołaja) przeprowadzili podział, którego skutkiem było powstanie księstw: karniowskiego (z Karniowem, Bruntalem i Wodzisławem) i rybnickiego (z Rybnikiem, Żorami, Pszczyną). Na dalsze losy tych niewielkich księstw niewątpliwie przemożny wpływ wywarła wojna o koronę czeską, która toczyła się w latach 70. między Jagiellonami i Maciejem Korwinem. Zmusiła ona braci do lawirowania między stronami konfliktu, co wkrótce spowodowało odrzucenie i oskarżenie o zdradę przez jednych i drugich. Nierozważne rządy Wacława, a potem bezpotomna śmierć (1478), przyniosły koniec istnienia księstwa rybnickiego, którego część pszczyńską skonfiskował król Maciej Korwin i oddał w zastaw Hynkowi z Podiebradów, natomiast Rybnik i Żory (oraz połowa Baborowa) zostały zastawione. W przypadku księstwa karniowskiego król Maciej Korwin obszedł się nie mniej surowo, konfiskując Janowi Starszemu część karniowską (1474), a następnie przejmując część wodzisławską po bezpotomnej śmierci księcia (1483). Zabiegi sióstr zmarłych braci, księżnych Małgorzaty oświęcimsko-zatorskiej i Barbary oświęcimskiej, o odzyskanie schedy po nich zakończyły się tylko połowicznym sukcesem. Małgorzata po kilkuletniej batalii
zrezygnowała (za odszkodowaniem) ze swych praw do Rybnika i Żor na rzecz Jana IV Młodszego raciborskiego, natomiast przegrała batalię o okręg pszczyński z księciem Kazimierzem cieszyńskim. Barbara z kolei, wykorzystując śmierć króla Macieja Korwina (1490), próbowała odzyskać Karniów, ale ostatecznie udało jej się tylko współrządzić (do śmierci) w księstwie karniowskim ze swym zięciem Jerzym z Šelmberku, który został nowym dziedzicem na mocy decyzji króla Władysława Jagiellończyka.

Cílem předkládané studie je poukázat na rozšířené stereotypy a topoi, které byly využívané středověkými kronikáři při popisech tzv. heretických hnutí. V centru mé pozornosti byla postava opolského knížete Bolka V. (ok. 1400-1460), který nechvalně proslul již za svého života spojenectvím s husitskými vojsky. Pro mnohé autory nejenom ze slezského prostředí se tím stal husitou a kacířem. I kroky, které Bolek V. podnikal po husitských válkách, upoutaly v negativním smyslu pozornost dobových autorů (např. Jana Dlugosze, Petra Eschenloera, Eneáše Silviuse Piccolominiho nebo Kaspara Borgeniho). Jak jsem se pokusil doložit v této
studii, pro mnohé z výše zmíněných autorů byla důležitější podpora Jiřího z Poděbrad ze strany Bolka V. (Petr Eschenloer, Kaspar Borgeni) nebo útoky, které podnikal vůči polskému království ve čtyřicátých a padesátých letech patnáctého století (Jan Dlugosz) než samotné spojenectví s husity, ke kterému došlo na začátku třicátých let. Právě kroky, které opolský kníže podnikal na dobové politické mapě, byly důvodem, proč jej doboví kronikáři popisovali jako kacíře. V jejich popisech nalezneme celou řadu stereotypů a rétorických figur, jež byly ve středověku běžně vztahovány vůči tzv. kacířům. Bolkovi V. byla připisována především pýcha, jakožto závažný hřích, kterého by se správný křesťan měl vyvarovat. Část autorů také
upozorňovala na Bolkův nekřesťanský sexuální život, E. S. Piccolomini v této souvislosti zpochybňoval také jeho příčetnost. Častým stereotypem jsou poukazy na Bolkovo spojenectví s ďáblem či temnými silami. Specifickým stereotypem, který můžeme spojit s opolským knížetem, je poté učenost. V případě Bolka V. poukazoval Kaspar Borgeni na skutečnost, že šlo o studenta pražské univerzity. Jak jsem se pokusil doložit, toto tvrzení nelze brát doslovně, protože studium v Praze nelze prokázat žádným dalším pramenem. Kaspar Borgeni jej využil jako jeden z narativních prostředků, které měly dobového čtenáře přesvědčit, že opolský kníže byl skutečně odsouzeníhodným heretikem. Takto utvořený obraz Bolka V. vykazuje velkou životnost a s tvrzeními o herezi opolského knížete se můžeme setkat ještě dnes. 

Podstawą dla niniejszego artykulu jest opracowanie i edycja nieznanego dotąd źródła dotyczącego konfliktów na Śląsku w latach 1509–1513. Dzięki szczegółowej analizie zapisu udało się zidentyfikować nieznanego do tej pory autora źródła, którym okazał się książę Bartłomiej ziębicki, wnuk czeskiego króla Jerzego z Podiebradu i jeden z najważniejszych polityków czasów rządów Jagiellonów w Czechach. Wspomniane źródło jest zapisem publicznej obrony księcia Bartłomieja, ma zatem wydźwięk jednostronny, ale i tak znacznie wzbogaca naszą wiedzę na temat lat 1509–1513 na Śląsku i wydarzeń tego czasu. Wówczas toczyły się na Śląsku dwa konflikty – jednym był spór księcia Fryderyka II legnickiego z Wrocławiem z 1509 roku, a drugim spór książąt legnickich właśnie z księciem Bartłomiejem – w których widać wyraźnie animozje między książętami a mieszkańcami Wrocławia. Obydwóm sporom nie poświęcono dotychczas zbyt wiele miejsca w historiografii, pomimo że szybko owe konflikty przestały być sporami regionalnymi i interesowano się nimi nawet na dworze czesko-węgierskim. W celu ich rozwiązania zwołano w 1512 roku w Kłodzku zgromadzenie ogólne wszystkich ziem Korony Czeskiej, co było pierwszym tego typu zjazdem od pojednania się w Ołomuńcu Władysława Jagiellończyka z Maciejem Korwinem.

Artykuł poświęcony jest dziejom dóbr pomorzańskich położonych w ziemi lwowskiej do końca XV wieku. Kompleks ten leżał w dorzeczu rzeki Złota Lipa wokół miasta i zamku Pomorzany. Zachowane źródła pozwalają na prześledzenie i analizę procesu powstawania tych dóbr. Wynika z niej, że już w najwcześniejszym uchwytnym źródłowo okresie dobra położone w dolinie jednej rzeki i jej dopływów tworzyły wspólną ekumenę osadniczą, co było m.in. uwarunkowane ukształtowaniem tej części płaskowyżu podolskiego. Podmokłe i szerokie doliny rzeczne o łagodnych zboczach tworzyły korzystniejsze warunki dla osadnictwa niż strome i gęsto porośnięte lasami grzbiety. Te górne partie płaskowyżu początkowo pozostawały poza strefą osadnictwa. Właścicielami dóbr pomorzańskich była zamożna bojarska rodzina Kierdejów wywodząca się z Wołynia i Podola. Jej cztery linie (Świnkowie, Kierdejowie z Pomorzan – potomkowie Jana Hryćka, Szpikłoscy i Urmańscy) na dobre związały się z tym majątkiem aż do wygaśnięcia w dramatycznych okolicznościach na przełomie XV i XVI wieku dwóch pierwszych z nich, dziedziczących w Pomorzanach. Kierdejowie, sprawnie zarządzając dobrami, przekształcili je w XV wieku w nowoczesny i dobrze rozwinięty kompleks majątkowy. Dzięki kolonizacji wewnętrznej zagęścili osadnictwo i zaczęli w pełni wykorzystywać gospodarczo do tej pory niedostępne przestrzenie wewnątrz tych dóbr poprzez zagospodarowanie lasów porastających górne partie grzbietów, osuszenie części mokradeł, spiętrzenie rzek i potoków, tworząc łańcuchy stawów. Powiększyli też obszar dóbr pomorzańskich poprzez przejmowanie i zasiedlanie pustek osadniczych leżących na zewnątrz. Przykład ten znakomicie ilustruje charakterystyczny dla Rusi Czerwonej tego okresu proces linearyzacji granic własności ziemskiej poprzez zajmowanie pustek osadniczych i stopniowe zwężanie, a w konsekwencji likwidację granic strefowych między włościami. Powstała w tym czasie i rozwijana w kolejnych stuleciach struktura osadnicza miała wpływ na rozwój organizacji przestrzeni geograficznej i krajobrazu do czasów industrialnych, a jej ślady zachowały się po dziś dzień.

Choć średniowieczne księgi rachunkowe miasta Lwowa są jednymi ze starszych i lepiej zachowanych tego typu źródeł z ziem polskich, to nie były one dotąd szerzej wykorzystywane w studiach nad miejskimi rachunkowością i finansami. Artykuł stara się uzupełnić tę lukę, a także zweryfikować dotychczasowe ustalenia historiografii poprzez analizę budowy zewnętrznej i wewnętrznej wspomnianych rękopisów oraz ich treści. Porównanie struktury lwowskich rejestrów rachunkowych z ich zawartością wskazuje, że wszystkie trzy księgi powstały w wyniku jednorazowej czynności oprawienia określonej liczby składek. Tak przygotowane woluminy były stopniowo uzupełniane każdego roku. Wpisy z poszczególnych lat zapisywano wieloetapowo – najpierw pisarz wpisywał nagłówki rejestrów i przygotowywał miejsce na noty, które sukcesywnie zapełniał w późniejszym czasie. Lwowskie rachunki prowadzone były według określonego schematu. Wpisy każdego roku otwierały wykazy nowych urzędników i przyjętych do prawa miejskiego. Właściwe rachunki dzieliły się na kilka zasadniczych kategorii, takich jak: wynagrodzenia służb miejskich, czynsze z nieruchomości, przedsiębiorstw i wsi miejskich, wydatki ogólne (głównie wydatki budowlane i wypłaty dla dorywczych robotników), wydatki na podróże i podarki w sprawach miejskich czy wreszcie grupa rozliczeń z mieszczanami oraz rejestrów specjalnych. System ten stosowano do początku XVI wieku. Zawartość ksiąg dokumentuje jedynie wycinek działalności skarbowej miasta, co znajduje odbicie w corocznej znacznej przewadze wydatków nad dochodami oraz w sporych wahaniach ich kwot rok do roku. Rachunki sporadycznie wymieniają nierejestrowane w nich kategorie dochodów i wydatków, takie jak wpływy z podatków, czynszów spoza miasta i opłat gospodarczych. Rozproszone wzmianki wskazują też, że kancelaria prowadziła również rejestry pomocnicze, których część wykorzystywano do uzupełniania właściwych ksiąg. Praktyka rejestrowania w księgach jedynie określonych grup wpisów miała najpewniej związek ze zwyczajem składania rachunków przez ustępującą radę, zauważonym także w innych miastach polskich. Analiza lwowskich ksiąg wskazuje, że najprawdopodobniej wydatki i dochody miasta były bardziej zbilansowane niż pozornie dokumentują to rachunki. Jednocześnie pozwalają one wskazać zasady prowadzenia rachunkowości w późnośredniowiecznym mieście polskim.

W artykule przedstawiono uwagi dotyczące obecności w polskiej mediewistyce historycznej czasów powojennych (po 1945 roku) przekonań i wizji przeszłości wypracowanych jeszcze w XIX stuleciu, czyli u progu tworzenia się nowoczesnej, krytycznej historiografii. Z praktycznych względów szkic dotyczy tylko mediewistyki historycznej, bez odwoływania się do innych nauk zajmujących się średniowieczem. Autor zwrócił uwagę na liczne odwołania historiografii do wypracowanych w XIX wieku paradygmatów postrzegania przeszłości. Jednym z nich był paradygmat opisywania przeszłości „narodowej”. Zasygnalizowano także zastosowanie dość archaicznych sposobów opisu przeszłości w okresie po II wojnie światowej oraz utylitarny charakter części prac historycznych. 

Celem artykułu jest ukazanie losów Siedmiogrodu po bitwie pod Mohaczem w roku 1526. Klęska Węgier i śmierć dotychczasowego króla Ludwika Jagiellończyka w tejże bitwie spowodowały zmiany w układzie sił w Europie Środkowej. W myśl postanowień układu zawartego między Jagiellonami a Habsburgami w roku 1515, umocnionego decyzjami o małżeństwach Ludwika Jagiellończyka z Marią Habsburżanką i Anny Jagiellonki z Ferdynandem Habsburgiem, po bezpotomnej śmierci Jagiellończyka władza w Czechach i na Węgrzech miała przejść w ręce Habsburgów. Jednak wśród szlachty węgierskiej nie było zgodności co do tej kandydatury, toteż po śmierci Ludwika Jagiellończyka doszło do podwójnej elekcji. Podczas gdy zgromadzenie szlachty w Székesfehérvárze w listopadzie wybrało na króla Jana Zápolyę, zwolennicy Habsburgów na konkurencyjnym sejmie opowiedzieli się za Ferdynandem. To z kolei nieuchronnie musiało wieść do wojny. Jako że Zapolya szukał pomocy w Turcji, Węgry stały się obszarem rywalizacji dwóch sił: Habsburgów i Turcji. W centrum całego konfliktu znalazł się Siedmiogród (stanowiący wówczas część państwa węgierskiego), leżący w strefie zainteresowań nie tylko Jana Zápolyi i Ferdynanda Habsburga, ale także Piotra Rareșa – hospodara mołdawskiego, oraz samego sułtana. Celem artykułu jest zarysowanie owej skomplikowanej sytuacji, ze szczególnym uwzględnieniem relacji na linii Jan Zápolya – Piotr Rareș – Turcja.

Artykuł stanowi próbę przedstawienia osobistej pobożności oraz praktyk religijnych spełnianych przez Helenę moskiewską (1476–1513), córkę wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III oraz bizantyjskiej księżnej Zoe, która w 1495 roku wyszła za mąż za wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka, późniejszego króla Polski. W tym celu wykorzystano dokumenty i korespondencję z epoki, kroniki ważniejszych historiografów podługoszowych (Bernard Wapowski, Maciej z Miechowa, Marcin Bielski, Marcin Kromer, Maciej Stryjkowski i Jan z Komorowa) oraz przekazy wybranych latopisów (Latopis sofijski I, Kronika Bychowca i Latopis hustyński). W pierwszej kolejności omówiono rolę prawosławia w doktrynie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, wychowanie Heleny na dworze moskiewskim oraz obowiązujące w Europie i Polsce zwyczaje tyczące się małżeństw dynastycznych z wyznawcami obrządku wschodniego. W drugiej części tekstu zajęto się kwestią swobody sprawowania przez Helenę prawosławnych praktyk religijnych na Litwie i w Polsce, zebrano też przykłady jej donacji na rzecz cerkwi i monastyrów w Wielkim Księstwie Litewskim, na koniec zaś omówiono relację Heleny z Kościołem katolickim (tu m.in. omówiono spór dotyczący ewentualnej konieczności zmiany wiary przez królową i jej ponownego chrztu w obrządku łacińskim).

Artykuł dotyczy kwestii pochodzenia rodu Bes, jednego z najważniejszych w późnośredniowiecznym księstwie opolskim. Autor powraca do zauważonego w XIX wieku problemu podobieństwa herbu Besów (ulistniona ostrzew) i kilku innych rodzin. Badając dzieje dwóch osad – Gostomi i Ścinawy – należących pod koniec XIII wieku do dwóch rycerzy, na pieczęciach których znajduje się identyczne godło przedstawiające ulistnioną ostrzew, autor zauważa, że z tymi miejscowościami był wcześniej związany łowczy Otton. Był on bratem stryjecznym Jana Sybocica, właściciela Gostomi, oraz zięciem kasztelana opolskiego Zbrosława ze Śmicza, właściciela Ścinawy. Zarówno Gostomia, jak i Ścinawa zostały przekazane instytucjom kościelnym, ale najprawdopodobniej na podstawie prawa bliższości trafiły do krewnych darczyńców. Kolejnymi znanymi ich właścicielami byli odpowiednio Aleksy z Leckinsteinu oraz kasztelan opolski Szymon ze Ścinawy. Szymon
pojawił się na dwóch prywatnych dokumentach panów ze Strzelina, krewnych Zbrosława, co także pozwala łączyć obu kasztelanów opolskich. Natomiast Aleksy przekazał Gostomię klasztorowi jemielnickiemu, ale ta najprawdopodobniej wróciła do krewnego donatora, gdyż około 50 lat później była własnością Aleksego z Gostomi, na pieczęci którego znajdowała się również ulistniona ostrzew. Przy jego akcie darowizny świadkami byli dwaj Besowie, co należy interpretować jako wyrażenie zgody na tę czynność. Na łączenie obu Aleksów, Szymona oraz Besów w jedną rodzinę pozwalają także inne, poza heraldycznym i majątkowym, kryteria genealogiczne, mianowicie: imionowe, pozycji społecznej oraz bliskości terytorialnej.

This study is based on the analysis of the paper and the text of royal and princely accounts in which scribes registered the everyday incomes and expenditures of four Jagiellonian courts, located in different parts of East-Central Europe around the turn of the 15th and 16th-century. The period covers the establishment and the very first years of paper mills in Silesia and the Polish Kingdom. Regarding the lack of archival sources preserving the foundation and running of these mills, the cradles of paper-making in East-Central Europe, one should use many different and quite laconic written sources to shed light upon these revolutionary years. Although accounts could preserve mentions of purchasing, trading and using paper, in most cases the textual information is not adequate to reconstruct a detailed and clear image of paper producing; researchers should examine the medium of writing - the paper - itself. Instead of the investigation of single sheets, folded papers, small notebooks and bound books such as accounts proved to be more useful. One can compare the sheets of the volumes and find those traces which lead to the paper mills, the places of their origin. Through the detailed examination of one especially complex and interesting ledger from the courts of Prince Sigismund, the author attempts to demonstrate the opportunities lay in watermark studies. Furthermore, the article purposes to reflect on the huge hiatus clearly perceptible on the field of watermark research and paper history in East-Central Europe and the necessity of developing a database of watermarks reflecting on the history of paper-making in this region. 

O potrzebie zinwentaryzowania i skatalogowania ksiąg miejskich Na marginesie opracowania: Testamenty z ksiąg sądowych małych miast polskich do 1525 roku. Oprac. Agnieszka Bartoszewicz, Krzysztof Mrozowski, Maciej Radomski, Katarzyna Warda. Red. Agnieszka Bartoszewicz. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Semper, 2017, ss. 184.

Marek L. Wójcik: Pieczęcie rycerstwa śląskiego w dobie przedhusyckiej. T. 1—2. Kraków—Wrocław, Księgarnia Akademicka (Kraków)—Uniwersytet Wrocławski, 2018, ss. 1019.

Magdalena Biniaś-Szkopek: Małżonkowie przed sądem biskupiego oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku. Poznań, Instytut Historii UAM,
2018, ss. 293

Pamięci Grażyny Rutkowskiej (1956—2019)

Colophon