Artykuł jest próbą przedstawienia zagadnienia wzajemnego świadkowania duchownych i mieszczan krakowskich na wystawianych przez siebie dokumentach. Analizą objęto pergaminy z XIII–XIV wieku (do 1412 r.). Wzajemne świadkowanie ujawniają: 6 dokumentów mieszczańskich (występują na nich w charakterze świadków osoby duchowne) oraz 34 pergaminy instytucji kościelnych i duchownych (w charakterze świadków występują na nich mieszczanie krakowscy). Stwierdzono, że w testacji dokumentów wystawianych przez radę miejską Krakowa i przez kolegium ławników brak przywoływania jakichkolwiek świadków, w tym także
duchownych. Mieszczanie krakowscy wystąpili jako świadkowie łącznie na 34 aktach wystawionych przez duchownych i instytucje kościelne. Było to 73 obywateli miasta, co daje średnią nieco ponad 2 na jeden dokument. Powtarzalność świadków mieszczańskich możemy zaobserwować w 9 przypadkach, w większości jest to powtarzalność dwukrotna. Najwięcej mieszczan świadkowało na dokumentach klasztornych. Bardzo liczny był udział w listach świadków przedstawicieli elit miejskich – wójtów, rajców i ławników. W kilku przypadkach można wskazać na rodzinne związki mieszczan-świadków z duchowieństwem oraz na sąsiedztwo w sensie miejsca zamieszkania.

W artykule są przedstawione związki kilku klasztorów pomorskich ze swoim otoczeniem społecznym na podstawie wybranych źródeł memoratywnych, a więc nekrologu klasztoru cysterskiego w Kołbaczu, nekrologu klasztoru cysterskiego w Pelplinie oraz nekrologu i księgi benefaktorów klasztoru kartuzów Coronae Mariae w Darłowie. Poddane analizie zostało pochodzenie społeczne i terytorialne osób, za które podjęte zostały modlitwy w poszczególnych klasztorach. W przypadku przeglądu wpisów zawartych w nekrologu kołbackim można stwierdzić, że raczej nie są to osoby z otoczenia klasztoru kołbackiego, lecz odzwierciedlają otoczenie modlitewne instytucji kościelnej duńskiej, zapewne klasztoru w Esrum. W przypadku nekrologu pelplińskiego odnotowano przede wszystkim związki z najbliższym terytorialnie otoczeniem społecznym klasztoru. Wpisy zwykle ograniczają się do osób z terenu Pomorza Gdańskiego i państwa krzyżackiego. Duże znaczenie dla klasztoru miały społeczności miejskie. W przypadku kartuzów darłowskich wyraźnie widać ich atrakcyjność modlitewną nie tylko dla najbliższych terytorialnie społeczności miejskich i wiesjkich, ale dla mieszczaństwa hanzeatyckiego pochodzącego nawet z bardzo odległych miast, jak np. Lubeka. 

Klasztor dominikanów pod wezwaniem Krzyża Św. w Brzegu powstał w połowie XIV w. z inicjatywy księcia Bolesława III Hojnego i był ostatnią fundację Braci Kaznodziejów na terenie średniowiecznego Śląska. Dominikanie przebywali w tym mieście krótko - po mniej więcej 200 latach ich dom zakonny został zlikwidowany w dobie Reformacji. W ciągu dwóch stuleci działalności w mieście i jego okolicy konwent nawiązał więzi społeczne z licznymi grupami mieszkanców Brzegu, a także innych miast oraz wsi położonych w granicach jego okręgu. Do grona osób utrzymujących codzienne kontakty z braćmi należala zatrudniana przez służba i pracownicy najemni. Konwent zgromadził też wokół siebie liczne grono dobrodziejów (mieszczanie i okoliczna szlachta) wspierających do na niwie materialnej. Bracia prowadzili też ożywioną działalność duszpasterską i gospodarczą w swym otoczeniu i zakładali świeckie stowarzyszenia religijne (Bractwo Różańcowe), które integrowały z nimi okoliczna ludność.

W artykule omówiono zespół zapisek pochodzących z najstarszej zachowanej lwowskiej księgi konsystorskiej z końca XV wieku, w których – w różnych rolach – występują Rusini, Ormianie oraz Żydzi. Jedynie Żydzi, chociaż nie we wszystkich zapiskach, pojawiają się z jednoznacznie identyfikującym ich predykatem – perfidus. Rozpoznanie konfesji Rusinów i Ormian nie zawsze jest tak oczywiste. Niewielka liczba wzmianek z udziałem niekatolickich Rusinów i Ormian oraz nie-chrześcijan (stanowią one zaledwie ułamek procenta wszystkich 4920 wpisów) nie może dziwić: wynika po części z właściwości samego sądu oficjała, a po części z realiów społecznych i prawnych epoki. Mimo to analizowane mikrohistorie pozwalają uzupełnić znany z innych przekazów obraz wieloetnicznego i wielokulturowego społeczeństwa metropolii lwowskiej. Znaleźć w nich można i echo sporów o dziesięciny z nowo zakładanych ról, do płacenia których zmuszano prawosławnych, i potwierdzenie praktyki rebaptyzacji podczas nie zawsze dobrowolnej konwersji, i egzemplifikację nieufności katolików do ortodoksyjnych Rusinów, których świadectwo kwestionowano ze względu na ich „schizmatyckość” oraz wynikającą z niej rzekomą niechęć do łacińskiego kleryka. Treść niektórych zapisek potwierdza, że religię Ormian uważano za heretycką i pogańską: o swoje dziecko walczy z ormiańskim neofitą
jego „pogańska małżonka”, w innej sprawie Ormianin pozywa duchownego łacińskiego o nazwanie go złodziejem, łotrem, oszustem i „heretykiem”. Swój finał w sądzie oficjała znajdowały też spory Żydów z chrześcijanami o niespłacone długi czy zagrabione mienie. Do wyjątków należał pozew kleryka złożony przeciw starozakonnemu w sprawie o napad i pobicie. Powód domagał się nie tylko pieniężnego zadośćuczynienia, ale także ogłoszenia Żyda „ekskomunikowanym”. Sporadycznie tylko zawierano przed oficjałem zobowiązania finansowe. Innowiercy stawali w konsystorzu nie tylko jako powodowie, domagający się sprawiedliwości i wierzący zarazem w skuteczność wyroku wydanego przez sąd arcybiskupa, lecz również jako pozwani. Akta konsystorskie pokazują, że oficjałowie lwowscy starali się w takich przypadkach procedować zgodnie z prawem kanonicznym. Nie wahali się przy tym wzywać z urzędu do swojego sądu Rusinów i Żydów w przypadku naruszeń prawa i ładu moralnego.

W artykule zanalizowano funkcjonowanie dokumentu jako przedmiotu (artefaktu) w średniowiecznej Europie, na szerokim tle przemian paradygmatu badań nad średniowieczną kulturą pisma, zakładającego wielość form obcowania z pismem, m.in. jego percepcję jako systemu znaków, które mogły być oglądane, a nie „czytane” w nowoczesnym sensie. Fizyczne aspekty dokumentu, obejmujące materiał pisarski, rozplanowanie tekstu na stronie, znaki graficzne i przywieszone do dokumentu przedmioty, to zagadnienie wychodzące poza granice tradycyjnej dyplomatyki. Skłania ono badaczy do bardziej intensywnego dialogu ze znawcami innych nauk pomocniczych, przede wszystkim ze znawcami epigrafiki, gdyż spora liczba dokumentów produkowana była na materiale twardym, a także sfragistyki, ze względu na ścisłą interakcję między dokumentem a pieczęcią w procesie komunikowania przez wzrok i dotyk. W artykule omówiono okazjonalną obecność dokumentu w przestrzeni publicznej – jako elementu rytuałów władzy, pokazywanego na życzenie jego wystawcy lub
odbiorcy albo jako przedmiotu oglądu w praktyce badania jego autentyczności – jak również jego obecność permanentną w postaci tekstu „wyeksponowanego” w kamieniu lub jako fresku (charta lapidaria). We wszystkich analizowanych sytuacjach specjalistyczna lub bardzo ogólna wiedza oglądających decydowała o tym, czy i do jakiego stopnia potrafili oni „odczytać” informacje zakodowane w formacie i materiale dokumentu, w znakach graficznych, iluminacjach i pieczęciach.

Autor niniejszego studium postanowił prześledzić, jak w polskiej historiografii definiowano dotąd znaki, którymi posługiwali się mieszkańcy miast. Na przykładzie stołecznego Krakowa pokazał zaś, że podobnie jak w ośrodkach pruskich niejako równolegle posługiwali się oni zarówno gmerkami (a więc kreskowymi znakami identyfikacyjnymi), jak i herbami mieszczańskimi (zbudowanymi z godła i tarczy, gdzie w funkcji godła występowały figury heraldyczne sensu stricto, ale i znaki kreskowe). Zakreślony w ten sposób podział pozwala na przydanie statusu herbu jako takiego kompozycji złożonej właśnie z gmerku i tarczy. Autor potwierdził ponadto, że przejęcie przez mieszczan tego wzorca graficznego (godło + tarcza) było efektem oddziaływania i obserwowania przez nich pewnych wytworów kultury rycerskiej. Zresztą i jedne (herby rycerskie), i drugie (herby mieszczańskie) w pierwszej kolejności miały identyfikować. W przypadku herbów szlacheckich, przynajmniej na gruncie polskim, stały się one wizualnym desygnatem przynależności do stanu w sposób szczególny uprzywilejowanego. Mówiły więc, niejako za właścicieli, o ich statusie prawnym. I choć niewątpliwie były używane także w środowisku mieszczan (jako efekt pewnego naśladownictwa), to jednak nie powielały wszystkich funkcji herbu szlacheckiego, w tym przede wszystkim nie budowały mieszczańskiej (stanowej) tożsamości.

Niniejszy artykuł dotyczy piastowskich klejnotów hełmowych, używanych przez władców w drugiej połowie XIII wieku (do 1301 roku włącznie). Przedmiotem uwag i rozważań jest kwestia znaczenia tego elementu umieszczanego na hełmach władców. Na podstawie analizy zachowanego materiału źródłowego (wizerunków napieczętnych) można dostrzec pewne prawidłowości w ich stosowaniu; klejnoty hełmowe nie uległy jeszcze wówczas heraldyzacji (nie stanowiły więc elementu „pełnego herbu”), ale nie były także zwykłymi ozdobami hełmów książęcych i królewskiego. Należy uważać je za znaki wodzowskie należące do zespołu insygniów stosowanych przez ówczesnych władców.

Kompleks klasztorny ss. Norbertanek w Imbramowicach pozostaje dotychczas obiektem słabo rozpoznanym, zarówno pod względem architektonicznym, jak i archeologicznym. Okazją do pogłębienia wiedzy o przemianach architektonicznych kościoła i klasztoru stały się prace związane z poszerzeniem krypty grzebalnej sióstr. W ich wyniku zarejestrowano nieznane dotąd pozostałości trzynastowiecznego pomieszczenia, stanowiącego pierwotnie przyziemie wieży (lub wież) mieszczącej emporę. W obrębie pomieszczenia odsłonięto także pozostałości piętnasto-/szesnastowiecznego pieca grzewczego oraz zarejestrowano pozostałości osadnictwa wczesnośredniowiecznego i pradziejowego.

De institutione regii pueri to traktat pedagogiczny z 1502/1503 roku, który zawiera w sobie bogactwo myśli. Ponieważ w przeważającej mierze średniowiecznych akcentów się w nim nie dostrzega, tematem artykułu jest właśnie ich wskazanie. Cel to tym bardziej zasadny, że niektóre z nich, m.in.: zalecenia chrześcijańskiego wychowania władcy – zgodnie z określonymi cnotami, Augustyńskie myślenie o czasie, topos młodości i starości oraz pogodnego oblicza, kategoria swój – obcy czy akcentowanie niektórych, pielęgnowanych w średniowieczu, cnót kardynalnych, są w dziele mocno zauważalne. Na przełom epok z kolei wskazuje swobodne łączenie przez niezidentyfikowanego w sposób pewny autora dawnych i nowych przekonań,
np. wpływu na losy władców chrześcijańskiego Boga i bóstw pogańskich jako sił sprawczych w ludzkich działaniach. Analiza dzieła nakazuje podkreślenie oczywistego, choć czasem lekceważonego przekonania, że niektóre poglądy, zapewne w zmienionej formie, trwały niezmiennie od starożytności do odrodzenia, choć niekiedy odmawia im się prawa funkcjonowania w średniowiecznej rzeczywistości.

Przedmiotem artykułu jest grupa ok. 30 suplik z diecezji przemyskiej z XV wieku, jakie zachowały się w archiwum Penitencjarii Apostolskiej. Diecezja przemyska jest szczególnie ciekawym obszarem badawczym z uwagi na zróżnicowaną pod względem wyznaniowym ludność zamieszkującą jej teren, współistnienie prawosławnej organizacji kościelnej, a także bliskie związki (geograficzne, osobowe) z Małopolską. Była też obszarem misyjnym Kościoła katolickiego. Liczba suplik z diecezji przemyskiej, najmniejszej spośród diecezji arcybiskupstwa lwowskiego – niecałe 30 – jest bardzo mała w porównaniu z diecezjami arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego, ale znacząca (największa) w skali lokalnej metropolii. Trzeba w tym widzieć wynik właśnie bliskich związków z metropolią gnieźnieńską, ale nie bez znaczenia było oddziaływanie (transfer kulturowy, kaznodziejstwo, dbałość o szkołę katedralną) środowiska kapituły katedralnej, w której nie brak było wybitnych osób, jak np. Mikołaj Wigand. Supliki z diecezji przemyskiej obrazują prawie pełną skalę uprawnień urzędu obsługującego rezerwaty papieskie. Widoczne są zarówno zjawiska szersze (np. elitarne przywileje papieskie), jak i specyfika lokalna (np. nieprawidłowości w sprawowaniu kultu, specyficzne rozumienie przeszkód małżeńskich). Jednocześnie pozwalają one obserwować funkcjonowanie prawa kanonicznego
na obszarze leżącym nie tylko na peryferiach Kościoła zachodniego.

Przedmiotem artykułu są wybrane aspekty sporu Hansa Davida z Miłakowa z zakonem krzyżackim w Prusach. Wysuwał on roszczenia finansowe bazujące na rzekomych długach zakonu wobec jego rodziców – Davida i Cecylii z Miłakowa. Konflikt ten przerodził się w wieloletnią batalię prawną, rozgrywającą się przed różnymi instancjami. Miał on również swoje polskie wątki, ponieważ Hans David utrzymywał kontakty z władzami i mieszkańcami Poznania, był obywatelem Nowej Nieszawy (pod Toruniem), bywał też na polskim dworze królewskim. Pruski mieszczanin w swej działalności nie stronił od fałszowania źródeł. Analizowany materiał dostarcza szeregu informacji w tym zakresie. Z pergaminów usuwano dotychczasowy tekst i wpisywano nowy, przewieszano pieczęcie, pojawia się nawet informacja, że Hans David własnoręcznie wykonywał typariusz pieczęci. Fałszowane akty nie odnosiły się tylko do meritum sporu pruskiego mieszczanina z Krzyżakami, albowiem po przywieszeniu pieczęci królowej Zofii pozyskanej z wystawionego przez nią dokumentu Hans David miał sfałszować „zaświadczenie”, że jest dworzaninem polskiej władczyni. Ten oraz pozostałe aspekty
sprawy Hansa Davida zasługują na kompleksowe opracowanie, co wymaga zebrania, a przede wszystkim usystematyzowania obszernego i bardzo rozproszonego materiału odnoszącego się do tego zagadnienia.

W artykule przedstawiono regesty 43 zaginionych dokumentów Bernarda, księcia opolskiego, pana na Strzelcach i Niemodlinie. Połowa z nich została wpisana do kopiarza przechowywanego obecnie w Wiedniu. Część przechowywana była w archiwach prywatnych, w Szydłowcu Śląskim i Niemodlinie, oraz w archiwum miejskim w Strzelcach Opolskich. Przed drugą wojną światową sporządzono inwentarze, a dokumenty miejskie zostały wpisane do kroniki, obecnie zaginionej, a znanej z pracy Johanna Josepha Reichela oraz wypisów barona Friedricha von Schirndinga. Pozostałe dokumenty znane są z kopiarza przechowywanego we Wrocławiu, saalbuchów oraz katastru karolińskiego. Edycję źródeł przygotowano według zasad przyjętych
przez wydawców Regestów dokumentów przechowywanych na Górnym Śląsku, starając się szerzej omówić, skąd znany jest dany dyplom oraz gdzie był przechowywany. W niniejszym artykule pokazano, jak wiele informacji o utraconych średniowiecznych dokumentach można odnaleźć w starych inwentarzach oraz w źródłach nowożytnych.

W artykule podjęto problem systemów sfragistycznych dwóch biskupów wrocławskich z XV stulecia: Piotra II Nowaka (1447–1456) i Jodoka z Rożemberka (1456–1467). Analizie poddane zostały pieczęcie, którymi uwierzytelniali oni wystawiane przez siebie dokumenty zarówno przed wyborem na stolicę biskupią, jak i po objęciu rządów w diecezji. Celem przeprowadzonej kwerendy, obejmującej blisko 350 jednostek archiwalnych, była pełna inwentaryzacja wszystkich dyplomów opieczętowanych przez wspomnianych hierarchów. Wykazała ona, że Piotr Nowak posługiwał się w czasie swojej aktywności pięcioma typami pieczęci (osobistą, oficjalatu, administracyjną biskupstwa oraz mniejszą i większą biskupią), natomiast Jodok z Rożemberka – siedmioma (zakonną, osobistą, dwoma typami biskupiej pieczęci mniejszej, większą pieczęcią biskupią, pieczęcią ad causas oraz wikariatu in spiritualibus). Zaprezentowane badania koncentrowały się zarówno na aspektach materialnych wykonanych wymienionymi stemplami odcisków, takich jak barwa materiału pieczętnego czy sposób połączenia z dokumentem, co pozwoliło ustalić zwyczaje sigillacyjne panujące w kancelariach obu biskupów, jak i na „czasie życia” tych tłoków, a więc ich funkcjonowaniu, w tym użytkowaniu przez kolejnych właścicieli.

Bolko II świdnicki (zm. 1368) był jednym z najwybitniejszych Piastów żyjących w XIV wieku, który przeszedł do historii jako ostatni niezależny przedstawiciel swego rodu na Śląsku. Niniejszy artykuł poświęcony został wydanej w 2023 roku biografii tego księcia, napisanej przez Marcina A. Klemenskiego. Odniesiono się w nim krytycznie do licznych wątków poruszonych w książce, m.in. daty urodzin Bolka II, prowadzonej przez niego polityki zewnętrznej, jego kontaktów z rycerstwem, a także stosowanej przez niego tytulatury. Skorygowane zostały również liczne błędy i nieścisłości dotyczące dworu oraz otoczenia księcia. W artykule odniesiono się też przede wszystkim do źródeł do badań nad życiem Bolka II, które w biografii wykorzystane zostały z wieloma błędami, np. dotyczącymi datacji dokumentów, niewłaściwej interpretacji miejsc i osób.

W artykule omówiona została edycja źródłowa najstarszej zachowanej księgi miejskiej wielkopolskiego Koła przygotowana przez Marcina Starzyńskiego. Została ona skierowana nie tylko do badaczy, ale też do szerszego grona miłośników historii, z myślą o których wydawca przygotował pełne tłumaczenie tekstu łacińskiego źródła na język polski. Niestety, wydawnictwo M. Starzyńskiego jest w ocenie recenzenta nieudane, zawiera bowiem szereg usterek i błędów. Najważniejsze są tu: brak szerszego omówienia we wstępie pozycji Koła na tle sieci miejskiej Wielkopolski w XV–XVI wieku, pominięcie prezentacji ławy sądowej, niewłaściwa identyfikacja części kart dołączonych wtórnie do rękopisu, błędna atrybucja całego manuskryptu jako księgi landwójtowsko-ławniczej z lat 1480–1544, podczas gdy dokumentuje ona działalność ławy sądowej w latach 1502–1544 i rady miejskiej (na dołożonym bifolium) od 1480 do 1493 roku. Brak też glosariusza objaśniającego szerszemu odbiorcy trudniejsze pojęcia występujące później w tłumaczeniu źródła. W edycji zaskakująco liczne są błędy odczytu rękopiśmiennej podstawy, co pociągnęło za sobą często niewłaściwy przekład. W indeksach wielokrotnie rażą nieprawidłowe identyfikacje miejscowości. Na kanwie dostrzeżonych
tu błędów sformułowano ogólniejsze zalecenia dla wydawców innych późnośredniowiecznych ksiąg sądowo-urzędowych. Konieczny jest staranny dobór przedmiotu edycji (wydawana księga kolska zawiera niemal wyłącznie powtarzalne zapiski dotyczące obrotu nieruchomościami), przygotowanie rozbudowanego wstępu zawierającego najważniejsze informacje o mieście, w którym spisano daną księgę, oraz minimonografię wydawanego źródła. Niezbędne jest też wreszcie staranne opracowanie tekstu z rękopiśmiennej podstawy i opatrywanie go w szerokie polskojęzyczne regesty. W indeksie osobowo-miejscowym ważne jest stosowanie rozbudowanego systemu odsyłaczy, szeregowanie osób także pod miejscowościami pochodzenia, wreszcie przygotowanie głównego hasła dla miejscowości, w której spisano księgę, w sposób przekrojowy, z uwzględnieniem nie tylko osób, ale też topografii i czynnych w mieście instytucji. Wskazane jest również opracowywanie skorowidzów rzeczowych.

Recenzja omawia monumentalną monografię jednego z najważniejszych rodów magnackich Czech późnego średniowiecza. Zarazem piętnuje jej wady koncepcyjne i konstrukcyjne. Wykazuje też trwanie autora na pozycjach bohemocentrycznych, nacjonalistycznych, nierespektujących złożonej pod każdym względem struktury politycznej, jaką była Korona Królestwa Czech. Jest to ważne także dlatego, że członkowie omawianego w monografii rodu ekspandowali też majątkowo na Śląsk.

Obszerna i polemiczna recenzja dotyczy dwóch książek poświęconych głównemu kościołowi parafialnemu Starego Miasta w Pradze. Jedną z ich cech jest bohemocentryzm. Wyraża się on w postrzeganiu tej świątyni i jej wyposażenia niemal wyłącznie w kontekście zjawisk politycznych oraz artystycznych zachodzących w Królestwie Czeskim, a nie w kontekście całej Korony Królestwa Czech. Jest to o tyle rażące, że budowla ta żywo uczestniczyła w życiu politycznym stolicy państwa i jako taka wchodziła w koincydencję ze zjawiskami zachodzącymi w drugim największym mieście Korony Czeskiej – we Wrocławiu. Naukowości obu opracowań
nie służy też napiętnowany w recenzji osobliwy patriotyczny ton, rodem z publikacji dziewiętnastowiecznych i dwudziestowiecznych, obecnie anachroniczny, a na pewno – całkowicie zbyteczny.