Przegląd Rusycystyczny 2020, nr 3

strona tytułowa

none

spis treści 2020 nr 3

Artykuł jest próbą syntetycznego spojrzenia na najważniejsze problemy podejmowane w ramach memory studies oraz określenia i wskazania tych tematów i publikacji, które wykorzystywane są przez wpisujące się w zakres mnemonic turn literaturoznawstwo.

Wołyńskie wspomnienia w opowiadaniu "W złym towarzystwie" Włodzimierza Korolenki

Artykuł poświęcony jest wspomnieniom bohatera-narratora w opowiadaniu Włodzomierza Korolenki W złym towarzystwie. Celem analizy jest określenie, w jaki sposób pamięć bohatera kształtuje obraz świata, jakie rodzaje pamięci pozwalają odtworzyć przeszłość, a także odpowiedź na pytanie czy pamięć autobiograficzna autora bierze udział w tworzeniu obrazu miejsca w tekście. Rzeczywistość przedstawiona w utworze jest obrazem zapisanych w pamięci narratora-bohatera zdarzeń, sytuacji, ludzi, miejsc, dawnych emocji i uczuć. W odtwarzaniu przeszłości biorą udział różne formy pamięci: „pamięć widząca miejsca”, pamięć wizualna, uczuciowa (mimowolna), intelektualna, a także  pamięć autobiograficzna autora. Tworzą one obraz będący sumą doznań sensorycznych i uczuciowych przywoływanych we wspomnieniach bohatera.

Ból pamięci w powieści Jurija Trifonowa Drugie życie

Motyw pamięć oraz motyw bólu można uznać za najbardziej istotne w utworze Jurija Trifonowa pt. Drugie życie. Główna bohaterka, Olga Wasiliewna, posiada umiejętność „gromadzenia pamięci”, a głęboka i szczera analiza przeszłości pozwala jej lepiej zrozumieć siebie i zmarłego męża. Bohaterka działa zarówno jako osoba, która ocenia przeszłość, jak i osoba, która jest oceniana, dokonuje dokładnej diagnozy choroby swojej duszy i przyczyny niezgody z mężem. Ból utraty stale towarzyszy wspomnieniom bohaterki, pozwala jej nauczyć się rozumieć Innego i uwalnia ją od mentalnej ślepoty i niecierpliwości. Głębokie rozumienie przeszłości, introspekcja i ciężka praca pamięci Olgi Wasiliewny przynoszą jej wyzwolenie od przeszłości. Trifonow pozwala swojej bohaterce poczuć, z jednej strony, destrukcyjną pracę czasu, z drugiej zaś strony, aktywna praca pamięci pozwala jej zaakceptować przeszłość, dając nadzieję na inne życie.

Pamięć z gipsu. O kruchości tradycji i modelowaniu przeszłości-przyszłości w późnej twórczości Wiktora Pielewina

Celem niniejszego artykułu jest próba interpretacji dwóch późnych powieści Wiktora Pielewina – Lampy Mafusaila i iPhuck 10– w kontekście czasoprzestrzeni, pamięci i zapomnienia. Przeprowadzona analiza wyjawiła niezwykłe zainteresowanie rosyjskiego pisarza fizycznymi i filozoficznymi teoriami, aspirującymi do zrozumienia prawdziwej natury Wszechświata. Czas i przestrzeń w analizowanych utworach stanowią nierozerwalną całość, tworząc skomplikowaną sieć równoległych światów. Co więcej, te światy nie funkcjonują w linearny sposób, do jakiego przywykło ludzkie poznanie. W Lampie Mafusaila podróże w czasie są możliwe, ale wprowadzenie zmian/ulepszeń w strukturę przeszłości sprawia, że przyszłość ulega całkowitemu zniszczeniu (w rzeczywistości zmiana przeszłości prowadzi do zupełnie innej czasoprzestrzeni). Z drugiej strony podróże w czasie w iPhuck 10 przybierają oryginalną formę aktu Demiurga (w tym wypadku stworzony świat jest pełen tęsknoty i walki o zanikłe wartości duchowe), jako że pamięć w danej powieści równoznaczna jest tworzeniu nowej materialnej rzeczywistości. W tym świetle podróże w czasie są niezwykle utrudnione i pozbawione sensu – wszystkie możliwe światy istnieją przecież równolegle.

Poetyka pamięci mitycznej w twórczości Iwana Żdanowa

W artykułe poddano strukturalno-semantycznej analizie utwór Iwana Żdanowa More, čto zažato v klûvah ptic, - dožd’… w kontekście pamięci mitycznej rozumianej przez nas jako składowa świadomości mitycznej. Podstawą teoretyczno-metodologiczną posłużyły założenia kulturologów i literaturoznawców, przede wszystkim Olgi Freidenberg, Northropa Frye’a, Władimira Toporowa, Eleazara Mieletinskiego. Naszym celem było wykazanie analogii i wzajemnego uwarunkowania tak zwanego porządku słów i porządku przyrody (za N. Frye’em).

Celem artykułu jest analiza kategorii pamięci w najbardziej znanych powieściach Władimira Szarowa: Próby (1992), Przed i podczas (1992), Stara dziewczynka (1998), Wskrzeszenie Łazarza (2002) oraz Bądźcie jak dzieci (2008). Jak się okazuje, Szarow opisuje rzeczywistość, w której poprzez przenoszenie osobistych wspomnień, skrystalizowanych w tekst i przekazywanych z pokolenia na pokolenie przez wieczność, można przedłużyć życie jednostki właściwie do nieśmiertelności. Od papierowego pamiętnika, zawierającego wszystkie najmniejsze szczegóły z czyjegoś doświadczenia życiowego w porządku chronologicznym, po protokoły przesłuchań, przechowywane w archiwach NKWD: tekst staje się w powieściach Szarowa najważniejszym repozytorium pamięci, dzięki któremu staje się możliwe nie tylko „wskrzeszenie”, ale także przeżycie wszystkiego na nowo. Dlatego w pracach Szarowa daje się dostrzec znaczenie komponentu eschatologicznego: pamięć można utożsamiać z nieśmiertelnością, a zapomnienie — ze śmiercią. 

Celem artykułu jest analiza powieści Olgi Breininger jako pola konstruowania tożsamości autorki.  Metodologiczny fundament dociekań stanowi kategoria autofikcji, rozumiana jako narzędzie samopoznania i autokreacji. Analizę materiału literackiego osadzono w kontekście pozaliterackiej działalności autorki, która pojmowana jest nie jako pewna informacja biograficzna, lecz kolejna, obok twórczości, platforma konstruowania siebie. Interpretacja powieści koncentruje się na protagonistce, doświadczającej kryzysu tożsamości, spowodowanego chronicznym perfekcjonizmem i poczuciem wykorzenienia. Rozważania dotyczą, między innymi, dokonywanych przez bohaterkę operacji pamięci, które odgrywają kluczową rolę w zrozumieniu odczuwanego chaosu egzystencji. Za istotny zabieg literacki uznano konstruowanie narracji jako głosu pokolenia, co wolno rozumieć jako próbę przezwyciężenia poczucia samotności.

Sztuka Asi Wołoszyny Pacjenci nawiązuje do chorób, opisanych przez angielskiego neurologa Olivera Sachsa, a także do elementów świata artystycznego hiszpańskiego reżysera Luisa Bunuela. Łącząc naukową i artystyczną refleksję, Wołoszyna tworzy własną narrację o Bogu, wolności, losie, osobowości i kreatywności.Celem niniejszego artykułu jest scharakteryzowanie traconej przez bohaterów pamięci w związku z obecnością w świecie sztuki pojęcia losu oraz w kontekście zadeklarowanego przez Wołyszynę stanu porzucenia przez Boga. Utrata pamięci oznacza dla bohaterów utratę osobowości, co z kolei pociąga za sobą utratę woli. Tylko dzięki wielkiemu twórczemu wysiłkowi Maszy, która przyczynia się do stworzenia ostatniego, choć strasznego, filmu Iona, staje się możliwe uwolnienie zapomnianych przez bohaterów traum i katharsis. Powyższa konstatacja została powiązana z rozważaniami Nikołaja Berdiajewa o losie, religii i wolności (według książki Egzystencjalna dialektyka Boga i człowieka).

Pomimo, że motyw Wielkiego Terroru obecny jest w rosyjskiej literaturze dla dzieci i młodzieży (nie tylko współczesnej, ale również tej wydawanej w okresie istnienia Związku Radzieckiego), to można by przypuszczać, że po upadku komunizmu potrzeba ponownej weryfikacji oraz rewaloryzacji przeszłości, a przy tym oddania literackiego głosu ofiarom stalinowskiego reżimu, wzrośnie. Jednakże, kiedy książka Eugena Yelchina pod tytułem Breaking Stalin’s Nose, oryginalnie wydana w języku angielskim w USA, została przetłumaczona i udostępniona drukiem w Rosji w 2013 roku, jej lektura wywołała głośną i trwającą do dnia dzisiejszego publiczną dyskusję, pośród której pojawiły się głosy nazywające powieść „antyrosyjską”. Dlatego też, w niniejszym artykule zwracam uwagę czytelnika na to, w jaki sposób temat Wielkiego Terroru był i jest obecny w rosyjskiej literaturze dziecięcej. Analizując go (na przykładzie motywów zawartych w powieści Breaking Stalin’s Nose) z perspektywy teorii pamięci i postpamięci pragnę wskazać dlaczego jedna krótka powieść dla dzieci, sprowokowała tak wiele skrajnych opinii pośród dorosłych czytelników na całym świecie.

Powieść Siergieja Lebiediewa Granica zapomnienia (Предел забвения, 2010) wpisuje się w nurt (niezwykle istotny z punktu widzenia literatury postpamięci) tzw. powieści rodzinnej/generacyjnej. Na przykładzie historii bohatera-narratora próbującego odkryć prawdziwą tożsamość przyszywanego dziadka, Lebiediew pokazuje, że trudna i nieprzepracowana pamięć - to temat wciąż żywy, bo nadal w większości współczesnych rodzin rosyjskich przemilcza się niewygodne fakty z biografii krewnych (bądź w ogóle usuwa się ich z genealogii) w imię odgórnego nakazu tabuizacji błędów i traum. Wskazuje, że odgórne przyzwolenie, a nawet opresyjny nacisk na niepamięć stwarza wyrwę w świadomości najmłodszego pokolenia i jednocześnie utrwala tzw. świadomość represyjną. w tym kontekście podstawowym problemem jest kondycja narodu rosyjskiego w obliczu świadomego wyparcia ze świadomości części własnej historii.

W analizie świadectw literackich okresu wielkiej wojny ojczyźnianej istotną rolę odgrywa kategoria przestrzeni. Pejzaż militarny reprezentuje nie tylko model przestrzeni geograficznej, ale posiada również status symboliczny występując jako miejsce pamięci. Celem niniejszego artykułu jest zbadanie krajobrazów pamięci przedstawionych w dwóch pierwszych książkach Swietłany Aleksijewicz. W utworach białoruskiej pisarki przestrzeń, wojna i pamięć występują w różnych konfiguracjach tworząc złożony i wielopoziomowy system, w którym można wyodrębnić szereg powtarzających się obrazów i motywów. Specyfika funkcjonowania dziecięcej i kobiecej pamięci determinuje sposoby kreowania przestrzeni oraz związanej z nią tożsamości jednostki. W artykule zostały przeanalizowane różne typy przestrzeni: swoja i obca, przestrzeń inicjacji i przestrzenie zakazane, przestrzeń akustyczna, heterotopie i in., z których składa się świat wielkiej wojny ojczyźnianej oglądany oczami bohaterów Aleksijewicz.

W opublikowanej w 2019 roku powieści Jeleny Czyżowej Miasto napisane z pamięci blokada Leningradu wpisana jest w kilka różnych linii tematycznych. Determinuje losy rodziny, staje się punktem odniesienia dla wielu sytuacji, wydarzeń i faktów. Artykuł poświęcony jest procesowi konstytuowania się, powolnego formowania się w świadomości podmiotu autorskiego jednostkowej, indywidualnej postpamięci o blokadzie. Z analizy tekstu powieści wynika, że proces ten nigdy nie miał jednolitego charakteru, lecz składał się z kilku faz, których zróżnicowanie wynikało z takich, między innymi, czynników jak: wiek postpamiętającego podmiotu, okoliczności zewnętrzne (kulturowe, społeczno-polityczne), relacje rodzinne, gotowość nosicieli pamięci do dzielenia się swym doświadczeniem, umiejętność wyrażenia w słowach otrzymanego od nich dziedzictwa. W artykule uwaga skupiona jest przede wszystkim na kwestiach, dotyczących cech dystynktywnych poszczególnych faz postpamięci, a także jej wpływu na osobowość podmiotu, będącego jej właścicielem.

UTOPIE NIEŚMIERTELNOŚCI. NIKOŁAJ FIODOROW I WASILIJ ROZANOW

Celem artykułu jest analiza idei nieśmiertelności u dwóch rosyjskich myślicieli: Nikołaja Fiodorowa i Wasilija Rozanowa. Wpierw przedstawiona została filozofia Fiodorowa, który twierdził, że śmierć należy pokonać, a wszystkich zmarłych wskrzesić do życia. Zadanie to Fiodorow pojmował jako kontynuację dzieła Chrystusa i realizację fundamentalnego postulatu chrześcijaństwa — zbawienia człowieka. Następnie omówiona zostaje idea nieśmiertelności u Rozanowa. Odrzucał on chrześcijański wariant nieśmiertelności, próbując zastąpić go własnym projektem, który zakładał zjednoczenie z ponadindywidualnym potokiem życia. Konsekwencją była zgoda na zagładę jednostki. W zakończeniu stwierdzam, że chociaż idee Fiodorowa i Rozanowa wydają się sprzeczne, to w istocie łączy ich uwielbienie życia i pragnienie przezwyciężenia śmierci.

Любовные недоразумения с точки зрения теории разума, на материале раннего творчества Антона Чехова

В настоящей статье обращаемся к одной из главных тем чеховедения последних лет, т.е. к теме коммуникации. Для Чехова коммуникация является не только простым обменом мнений, но сама становится предметом интереса и тщательных наблюдений. Оттуда возникает вполне реалистический – учитывающий разные ошибки – образ человеческого общения в прозе Чехова, который, в свою очередь, поддается анализу с учетом разных методов. Мы предлагаем посмотреть на проблему недоразумений героев (в области любви) с точки зрения ошибочной теории разума. Мы присматриваемся нескольким текстам раннего творчества писателя (м.проч. Нервы, Верочка), в которых недоразумения являются эффектом именно неправильного понимания чужого сознания, эмоций и чувств. Чехов, таким образом, создал настоящий образ человеческой коммуникации, в которой язык является лишь одним из многих явлений, решающих о успехе в межчеловеческом общении.

Love misunderstanding in the light of theory of mind, based on Anton Chekhov’s early prose

In this article we endeavour to draw the attention to one of the most essential themes in the research on Chekhov’s literary works, being the problem of communication. For Chekhov communication is not only a simple exchange of points, but it itself becomes the matter of interest and in-depth observations. Hence, its entirely realistic – bearing in mind various errors – picture of human contacts in Chekhov’s prose, which in turn can be analysed by diverse methodologies. As a tool for observation of the misunderstandings between the heroes (in the area of love), there is the defective theory of mind employed. And a few texts from early stage of Chekhov’s career fall here under scrutiny (e.g. “Nervers’, ‘Verochka’). In these short stories, misunderstandings emerge from inaccurate reading of consciousness, emotions and feelings of others. In this way, the writer creates the real picture of communication, in which the language is only one of many phenomena determining the success in human relationships.

Wizerunek Władimira Majakowskiego w sowieckiej propagandzie kulturalnej w latach 1953–1957

Artykuł dotyczy elementów wizerunku Włodzimierza Majakowskiego użytecznych  w sowieckiej propagandzie kulturalnej pierwszego etapu po śmierci Józefa Stalina. Niezwykle popularny jeszcze za życia poeta po śmierci został uznany, obok Maksyma Gorkiego, za jednego z ojców literatury nowego, komunistycznego świata i najwybitniejszego spośród poetów radzieckich. Materiałem badawczym stały się teksty dotyczące kultury publikowane w latach 1953–1957 w gazecie „Prawda”. Ok. 2% z nich poświęcono właśnie Majakowskiemu. Ten wysoki odsetek, jeśli uwzględnić, że mowa o pojedynczym poecie na tle całego życia nie tylko literackiego ZSRS, ale i kulturalnego w ogóle, wynika z faktu, że postać ta „obsługiwała” jednocześnie kilka pól tematycznych, na których „stare” stawiało opór „nowemu”. Majakowski był bowiem ucieleśnieniem specyficznie pojmowanej „obywatelskości” i zaangażowania, które przeciwstawiano „bezideowości” kierunków spoza nurtu socjalistycznego realizmu, był uosobieniem samej walki, i wreszcie – uosobionym zaprzeczeniem tezy o skostnieniu socjalistycznego realizmu.

W artykule przedstawiono wyniki badań ankietowych, które autorka przeprowadziła wśród studentów kierunków neofilologicznych Uniwersytetu Szczecińskiego. W ankiecie wzięło udział 45 kobiet i 45 mężczyzn. Badano podobieństwa i różnice indywidualne w ramach dwóch sfer osobowości: intelektualnej i afektywnej. W sferze intelektualnej różnice między grupami dotyczyły: procesów i cech pamięci, stylów poznawczych i stylów myślenia oraz uzdolnień językowych (np. kobiety mają większą łatwość wypowiedzi, a mężczyźni zdolność do analizy językowej). Ujawnione podobieństwa to: podejście do zjawisk językowych (podobna wrażliwość gramatyczna) oraz stosowanie zbliżonych strategii komunikacyjnych (preferencja dla strategii osiągnięć). Ustalono, że w sferze afektywnej kobiety i mężczyźni różnią się nieznacznie typami osobowości i przeżywaniem stanów emocjonalnych na zajęciach (kobietom częściej towarzyszą emocje negatywne). Podobieństwa dotyczą motywów uczenia się języków obcych (dominuje motywacja instrumentalno-integrująca) i niskiej samooceny (niewiara we własne możliwości językowe).

Noty o autorach PR 2020 nr 3