Er(r)go… ,
Rosja współczesna – ale tylko teoretycznoliteracka – od środka i z zewnątrz. Perspektywy wewnętrzne, ale też tartuskie, tallińskie i zachodnie.

Jeśli Rosja teoretycznoliteracka, to oczywiście Bachtin i to, co po nim. Naukowe odzwierciedlanie rzeczywistości? Impulsy przeciw sceptycyzmowi poststrukturalistów? Algorytmy i wzorcowe analizy podstawowych rodzajów literackich? Paradygmaty artyzmu? Narratologia: aktanty, obrazy świata, punkty widzenia, jednokrotność, fraktalność, wariantywność, stadialność itp., a także neoretoryka przeciw postmodernistycznej chaotyzacji kultury. Jednak też przedmiot estetyczny obleczony w milczenie, estetyka adresowania i wzrost znaczenia trzeciego, dyskurs odpowiedzialności, długie trwanie, wielki czas, wielki dialog, pamięć gatunku i inne ślady Bachtina.

Poza tym jak zwykle spory o naturę dyskursów: czy filozofia jest Innym literatury czy też dochodzi do przemiany Innego w nie-Inne; filozofia jako strefa ochronna dialektyki, literatura jako królestwo dwuznaczności; tajemnica literatury jako armatniego mięsa czytelniczego. Filologiczność filozofii i tekstowy głód filozofa filologicznego; filologia jako tekst o tekście, filozofia jako tekst o myśleniu jako nie-tekście. Czy jednakowoż teksty nie myślą? Hipoteza trickstera i jego obraz pierwotny, a także doktor Żywago, Myszkin, Raskolnikow, Strelnikow, Bezuchow i Bołkoński w różnych konfiguracjach. Hegel i Kant w głębokich strukturach rosyjskiego myślenia, Bachtin i Lotman na powierzchni; filozof jako zjadacz przypraw, twórca jako torreador.

Prześwity poststrukturalizmu i przejawy naukowego antyfundamentalizmu: dekonstruktywizm, badania kulturowe i intertekstualne, krytyka feministyczna i genderowa, nowy historyzm, postkolonializm. Metodologia postkolonialna a post-sowiecki subaltern; postkolonialność bez kolonizacji; ludzie transdiasporalni i wewnętrzni Inni; i imperatyw: dekolonizacja postkolonializmu – desowietyzacja postsowietyzmu. Awangarda i pragmatyka oraz ich kontekstowa korrida, temporalny nonsens postmodernizmu, rosyjski postmodernizm jako paralogiczny kompromis diady i triady i jako omlet zrobiony bez rozbijania jajek. Dekonstruktywizm i hańba autora, nieuchronna niepojętność czytelnika, swoje słowo przeżywane jako cudze, estetyka walczącej bierności i siła postmodernisty w kobiecej logice. Granice postmodernistycznej gry jako perforowana taśma wybuchów; 11 września – zemsta realności, autentyczności, niepowtarzalności; stan zerowy. Znaki wysadzają w powietrze znakowość. Kulturowe eksplozje: transkulturowość zamiast wielokulturowości; samobójcze eksplozje kultur.

Wybuchowa aporia i paralogia nieprzedstawialnego w przedstawieniu, życie śmieci po śmierci, śmieci jako strefa między pamięcią i zapomnieniem, modelowanie chaosu i chaos uporządkowany. Poszukiwanie głąba: paradygmat kapusty i paradygmat cebuli. Życie i ekskrementy, szalet jako dom. Bankructwo sowietologii. I oczywiście wątki ofiarnicze.
A także Rosja, a już nie-Rosja. Estońska semiotyka w Tartu i Tallinnie nadal czerpiąca z Łotmanowskiego geniuszu i kontynuująca (w Tartu) swoje Trudy w sferze semiotycznych systemów. Jej wpływy na Wschodzie i Zachodzie i dylematy po odejściu Łotmana.

Numer ten ukazuje się pod gościnną redakcją profesora Piotra Fasta z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Wojciech Kalaga

Er(r)go… ,
Rosja współczesna – ale tylko teoretycznoliteracka – od środka i z zewnątrz. Perspektywy wewnętrzne, ale też tartuskie, tallińskie i zachodnie.

Jeśli Rosja teoretycznoliteracka, to oczywiście Bachtin i to, co po nim. Naukowe odzwierciedlanie rzeczywistości? Impulsy przeciw sceptycyzmowi poststrukturalistów? Algorytmy i wzorcowe analizy podstawowych rodzajów literackich? Paradygmaty artyzmu? Narratologia: aktanty, obrazy świata, punkty widzenia, jednokrotność, fraktalność, wariantywność, stadialność itp., a także neoretoryka przeciw postmodernistycznej chaotyzacji kultury. Jednak też przedmiot estetyczny obleczony w milczenie, estetyka adresowania i wzrost znaczenia trzeciego, dyskurs odpowiedzialności, długie trwanie, wielki czas, wielki dialog, pamięć gatunku i inne ślady Bachtina.

Poza tym jak zwykle spory o naturę dyskursów: czy filozofia jest Innym literatury czy też dochodzi do przemiany Innego w nie-Inne; filozofia jako strefa ochronna dialektyki, literatura jako królestwo dwuznaczności; tajemnica literatury jako armatniego mięsa czytelniczego. Filologiczność filozofii i tekstowy głód filozofa filologicznego; filologia jako tekst o tekście, filozofia jako tekst o myśleniu jako nie-tekście. Czy jednakowoż teksty nie myślą? Hipoteza trickstera i jego obraz pierwotny, a także doktor Żywago, Myszkin, Raskolnikow, Strelnikow, Bezuchow i Bołkoński w różnych konfiguracjach. Hegel i Kant w głębokich strukturach rosyjskiego myślenia, Bachtin i Lotman na powierzchni; filozof jako zjadacz przypraw, twórca jako torreador.

Prześwity poststrukturalizmu i przejawy naukowego antyfundamentalizmu: dekonstruktywizm, badania kulturowe i intertekstualne, krytyka feministyczna i genderowa, nowy historyzm, postkolonializm. Metodologia postkolonialna a post-sowiecki subaltern; postkolonialność bez kolonizacji; ludzie transdiasporalni i wewnętrzni Inni; i imperatyw: dekolonizacja postkolonializmu – desowietyzacja postsowietyzmu. Awangarda i pragmatyka oraz ich kontekstowa korrida, temporalny nonsens postmodernizmu, rosyjski postmodernizm jako paralogiczny kompromis diady i triady i jako omlet zrobiony bez rozbijania jajek. Dekonstruktywizm i hańba autora, nieuchronna niepojętność czytelnika, swoje słowo przeżywane jako cudze, estetyka walczącej bierności i siła postmodernisty w kobiecej logice. Granice postmodernistycznej gry jako perforowana taśma wybuchów; 11 września – zemsta realności, autentyczności, niepowtarzalności; stan zerowy. Znaki wysadzają w powietrze znakowość. Kulturowe eksplozje: transkulturowość zamiast wielokulturowości; samobójcze eksplozje kultur.

Wybuchowa aporia i paralogia nieprzedstawialnego w przedstawieniu, życie śmieci po śmierci, śmieci jako strefa między pamięcią i zapomnieniem, modelowanie chaosu i chaos uporządkowany. Poszukiwanie głąba: paradygmat kapusty i paradygmat cebuli. Życie i ekskrementy, szalet jako dom. Bankructwo sowietologii. I oczywiście wątki ofiarnicze.
A także Rosja, a już nie-Rosja. Estońska semiotyka w Tartu i Tallinnie nadal czerpiąca z Łotmanowskiego geniuszu i kontynuująca (w Tartu) swoje Trudy w sferze semiotycznych systemów. Jej wpływy na Wschodzie i Zachodzie i dylematy po odejściu Łotmana.

Numer ten ukazuje się pod gościnną redakcją profesora Piotra Fasta z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Wstęp autorstwa redaktora gościnnego wprowadzający kluczowe zagadnienia dla współczesnej rosyjskiej teorii literatury i komentujący zagadnienia, którym poświęcony jest niniejszy numer.

Przyjmując perspektywę semantyczną, niniejszy artykuł poświęcony jest pytaniom o wspólne związki literatury i filozofii. Wskazuje on na szeroką gamę poglądów, nierzadko przeciwstawnych, dla których literatura zarazem przekracza filozofię, jak i ulega jej. Wynika to z tego, że literatura jest często oskarżana o tworzenie wyobrażonych światów, zaś filozofia jest zwykle weryfikowana za pomocą logiki i wiary w prawdę. Obie dyscypliny, jednakże, uwikłane są w proces historycznej weryfikacji, która obnaża nie tylko różnice między nimi, ale także wskazuje na liczne podobieństwa, wynikające z wielości sposobów, za pomocą których przywłaszczają one sobie inność, a także z nieredukowalnej liczby narratywnych komponentów zawartych w ich semantycznych strukturach. 

Rozróżniając na filozofię jezykoznawczą i filozofię filologiczną, niniejszy artykuł wskazuje na pojawienie się filozofów, którzy mogą być przyporządokwani do obu kategorii i których świadomość przedmiotu filozoficznego jest kształtowana tekstualnie lub językowo. Powyższe rozróżnienie jest oparte na przekonaniu o ewolucyjnym charakterze dwudziestowiecznej filozofii, rozwijającej się właśnie od paradygmatu językowego do filologicznego (tekstualnego). Tym samym, redefiniuje ono liczne tradycyjne poglądy filozoficzne, wliczając w to ten najważniejszy, pytający o przedmiot namysłu filozoficznego.

Niniejszy artykuł nakreśla historyczną ewolucję dwudziestowiecznej rosyjskiej teorii literatury, jej związki z Wydziałem Filologicznym Uniwersytetu Moskiewskiego oraz te zachodnie poglądy, takie jak dekonstrukcja czy poststrukturalizm, które często z nimi wchodzą w polemikę. Tym samym, podejmuje on próbę rozpoznania przesłanek jakimi kieruje się teoria rosyjska, wskazując na jej analityczne podwaliny inspirowane dziełami Michaiła Bachtina czy Waleriego Tiupy. Podejście analityczne zaowocowało teoriami komunikacji tekstu literackiego, która zaś doprowadziła do wielu późniejszych teorii narratologicznych i neo-retorycznych.

Uznając poetykę i retorykę za dwa fundamenty narratologii, niniejszy artykuł uwypukla ich naturę i interpretatywne konsekwencje, z których część ujawnia się w poststrukturalistycznym pragenieniu uchwyceniu tego, co co znajduje się poza wewnętrznie ustrukturyzowanym tekstem, a także tego, co można by określić jako komunikacyjną inter-podmiotowość. Każdy dyskurs narracyjny pozwala się rozpoznać jako kombinacja wydarzenia referencyjnego oraz wydarzenia komunikacyjnego. Oba zaś są zdeterminiowane przez trzy podstawowe czynniki: aktanta, punkt widzenia oraz Weltanschauung. Perspektywa przyjęta przez niniejszy artykuł pozwala otworzyć serię nowych możliwości interpretacyjnych, które umożliwiają przedefiniowanie tradycyjnych i historycznych metodologii badań literackich.

Valery Tyupa
Russian State University for the Humanities

"Three Aesthetics of Addressing"

Examining 20th century art, the author looks at avangarde art movements which in their departure from classical models of artistic expression shifted their focus from the object to the reciever in order to influence his or her spiritual experience. The transition from creativity to receptivity in the process of artistic creation is represented as typical of non-classical aesthetics which favours work’s openness and fragmentariness and thus activates the “third partcipant in the game”—the reader/the receiver. Referring to Russian avantgarde artists, the author explores the rise of the significance of “the third” and places it in the context of political power and the rules of the market.

Natan Tamarchenko
Russian State University for the Humanities

"Functions of the Trickster in Classic Russian Novel
(Questions of Methodology)"

Examining the prototype of the trickster and looking at the main directions of its evolution and its changing interpretations, the author identifies the figure of the trickster in the context of cannonical Russian novels, an attempt most original since the trickster has hardly ever attracted attention of Russian critics or literary theorists. Having identified two types of protagonists, the autor suggests that characters built in contrast to main types may be read as evolved forms of the ancient figure of the trickster.

Bogusław Żyłko
University of Gdańsk

"The Tartu-Moscow School Years Later"

The paper discusses the origins and contribution of the renowned Tartu-Moscow school of semiotics and its subsequent development and contributions to semiotics and to the study of culture in the West and East. Following a brief exposition of the leading role of Yuri Lotman, and the significance of other eminent members of the school, the growth of now independent centers in Moscow and Tallinn is discussed as well as the changes of the focus of interest of semioticians who continue the Tartu methodological tradition. Finally, a general assessment of the relevance and contribution of both the original school and its contemporary continuators is provided.

Peeter Torop
Department of Semiotics, University of Tartu

"The Tartu School as a School"

The paper addresses the question in what sense the Tartu school of semiotics constituted and still constitutes a coherent research community, and in what sense it can be called a school. The author discusses especially two aspects of this question: first, the Tartu school as a trend in semiotic research, and secondly, as a semiotic doctrine. The leading role of Yuri Lotman, the evolution of his thought, and his influence on the school during his lifetime and after his death are exposed as well as the contribution and impact of the school abroad.

Mihhail Lotman
Tallinn University, Estonia

"Beyond Text: Remarks on the Philosophical Background
of Tartu Semiotics"

The paper explores various approaches to the concept of text present in the work of Yuri Lotman and the Tartu-Moscow school of semiotics, which is considered here as primarily text oriented. The object of study, however, is not what has been explicitly formulated, but rather what has not been said or what has only been implicated in the work of Lotman and other exponents of the school. In this way the conceptual paradigm of Tartu-Moscow semiotics is placed in the context of (implied) philosophical perspectives.

Katarzyna Syska
Jagiellonian University, Cracow, Poland

"Poststructuralism in Russian Literary Theory after 1991"

Against the background of the constraints of Soviet legacy, the paper concentrates on contemporary, post-Soviet tendencies in literary studies in Russia, and especially on poststructuralism. Four dominant trends within post-Soviet literary theory are distinguished: semiotics, traditional literary studies (including historical and theoretical poetics, textual studies drawing from structuralism, narratology, comparative studies and Bakhtin’s theory), “new religiosity” and, finally, poststructuralism and cultural studies inspired by Western influences, but adapted to the Russian context. The latter developments are discussed in the paper in greater detail.

Maksim Shapir
Moscow State University/Russian Academy of Science

"The Aesthetic Experience of the 20th century: Avant-garde and Post-modernism"

Drawing from various attempts to define the avant-garde, from syntactic-semiotic relationships to pragmatics, the article approaches the notion in question in terms of the reactions it provokes and inspires. Seeing the avant-garde as a peculiar form of rhetoric which challenges pre-established assumptions concerning the whole variety of artistic practices, the articles identifies a number of both parallel and contrasting qualities between the internal mechanisms of the avant-garde and those of postmodernist cultural production, some of which run along the line of originality: just as the avant-garde highlighted the uniqueness of its own expression, post-modernism celebrates repetition and intertextuality.

Mark Lipowiecki
the University of Colorado at Boulder, USA.

"An Explosive Aporia"

The article traces and analyses the origin of Russian postmodernism, seeing it as a reaction to soviet meta-narratives and the official attempts to control the avant-garde movements. But the particular shape which post-modernism adopted in Russia is also reflecting deeper cultural dominants, notably the lack of a middle ground between various cultural extremes, which in turn appear to constitute the foundations of Russian culture. Russian post-modernism, the article argues, is thus characterised by a constant internal struggle between opposing discourses rather than by a consistent opposition to social and political traditions of modernity.

Mikhail Epstein
Emory University, USA/Durham University, UK.

"The Century’s Zero Cycle. The Explosive Style of the 2000s"

Announcing the end of traditional post-modernism, characterised by supposedly meaningless plays on signs and infinite intertextual exchanges, the article offers an attempt to critically appropriate the post-WTC cultural condition by referring to a number of metaphorical cultural explosions which narrate the end of the post-modern era. The explosions in question are related to both real-life terrorist threats as well to the explosive growth of science and technology, which, in the long run, are likely to redefine fundamental social premises along the lines of trans-culturalism.

Biorąc za punkt wyjścia budowę tytułowych warzyw, jednego posiadającego rdzeń widoczny po oderwaniu wierzchnich warstw, drugiego zaś pozbawionego go, niniejszy artykuł jest próbą ponownego odczytania literatury rosyjskiej za pomocą dwóch, przeciwstawnych perspektyw: paradygmatu kapusty i paradygmatu cebulu. Pierwszy paradgymat oparty jest na metafizyce sowieckiej, drugi zaś wyrasta z głębszych filozoficznych lektur, wedle których znaczenie kształtuje się poprzez pustkę i chaos. Oba paradygmaty użyte są jako odrębne perspektywy interpretacyjne i zilustrowane adekwatnymi przykładami literackimi.

Niniejszy artykuł podejmuje się namysłu nad społecznymi i kulturowymi skutkami upadku komunizmu, bedącego dominującą ideologią społeczno-polityczną, a także nad próbami wypełnienia ideologiczej pustki wywołanej przemijającymi dogmatami upadłego ustroju i porządku. Postkolonializm jest jednym ze współczesnych dyskursów, który zdaje się obiecująco korespondować z post-sowiecką rzeczywistością. Należy jednak pamiętać, iż jego bezpośrednie zastosowanie zdają się uniemożliwiać różnorodne czynniki geopolityczne. Te doprowadzają do poczucia ideologicznego rozczarowania zamieniając Rosjan w nowych podporządkowanych, pozbawionych imperialistycznej dumy i niepewnych własnego statusu w świecie dynamicznie rozwijajacej się globalizacji.

Wychodząc od dyskusji nad doświadczeniami imperialnymi, niniejszy artykuł dostrzega paralelę pomiędzy relacją imperium - lud a relacją mężczyzna kobieta, w której jedno z nich przedstawione jest jako szlachetny dzikus a drugie jako ofiara imperializmu. Tak nakreślona sytuacja zostaje jednak zaburzona przez trzeci czynnik: "człowieka kultury", który zaburza czystość idylicznego porządku i zartuwa go historycznymi i ideologicznymi dylematami, opisanymi, między innymi, w powieściach Dostojewskiego.

Bartosz Stopel's critical review of:  Ewa Bińczyk, Technonauka w społeczeństwie ryzyka. Filozofia wobec niepożądanych następstw praktycznego sukcesu nauki, Toruń, Wydawnictwo Naukowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2012, s. 450.

Noty o książkach zawierają krytyczną notę Michała Kisiela poświęconą książce Jacques'a Derridy, Cinders, przeł. Ned Lukacher, Minneapolis, London, University of Minnesota Press, 2014 oraz Anny Maraś poświęconą książce
Marianne Hirsch, The Generation of Postmemory: Writing and Visual Culture After the Holocaust, New York: Columbia University Press, 2012.

Streszczenia w języku angielskim artykułów składających się na niniejszy numer.

Informacje dot. zasad publikacji oraz wytycznych dla potencjalnych autorów.

The colophon to the issue.